Yazıçı-araşdırmaçı, tərcüməçi, lüğətçi…

Şəmsəddin Saminin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş əlyazma nümunələri də aşkar edilib

Bu yazıda XIX yüzil türk aydını Şəmsəddin Saminin elmi, bədii irsi ilə bağlı danışılacaq. Araşdırmaçı Rəna İskəndərli bildirir ki, türk milliyyətçiliyinin önəmli təmsilçilərindən, tənzimat dövrü roman və hekayə yazıçılarının parlaq nümayəndəsi olan arnavud əsilli Şəmsəddin Saminin həyat və yaradıcılığı Türkiyədə geniş təqdiq edilsə də, Azərbaycan elmi-ictimaiyyəti və oxucu kütləsi üçün bir o qədər də tanış deyil: «Cəmi 54 il il ömür sürən Sami Fraşerinin həyatı olduqca çətin və keşməkeşli olmasına baxmayaraq, o, ömrünü bütövlükdə türk xalqının tərəqqi və mədəniyyətinin inkişafına həsr edib. Yazıçının həyat tərzi və yaşam prinsipləri onun yaradıcılığına bilavasitə təsir edərək, mükəmməl elmi əsərlərinin, o cümlədən öz dövründə aktuallığı ilə seçilən bədii əsərlərin meydana çıxmasına səbəb olub».

Şəmsəddin Sami 1850-ci ildə bugünkü Yunanıstan ərazisində yerləşən Yanya şəhərinin Fraşer qəsəbəsində dünyaya gəlib: «Atası Xalid bəy ilə babası Durmuş bəy Beratdan Fraşerə köçüb yerləşmiş Timar bəylərin nəslindən, anası Əminə xanım Fateh Sultan Mehmed və İkinci Bayəzid dövründən gələn İmrahor İlyas bəyin soyundandır. Şəmsəddin Sami Xalid bəyin beş oğlundan üçüncüsü idi. 1859-cu ildə atası Xalid bəy, 1861-ci ildə anası Əminə xanım rəhmətə getdikdən sonra böyük qardaşı Əbdül bəy qardaşlarına himayədarlıq edir. 1861-ci ildə Şəmsəddin bəy digər qardaşları ilə Yanyaya köçür. Burada Şəmsəddin Fraşeri o dövr üçün müasir tələblərə cavab verən Zosemia Rum liseyinə daxil olaraq səkkizillik məktəbi yeddi ilə bitirir (1868). Orada qədim və müasir yunan, fransız, italyan, ərəb, fars, türk dillərinə, o cümlədən coğrafiya, tarix, riyaziyyat kimi elmlərə yiyələnir.

1871-ci ildə İstanbula gələn Şəmsəddin Sami Mətbuat Qələmində məmur olaraq işə başlayır. Eyni zamanda «Taaşşuki-Talat və Fitnat» romanını yazır. Türkiyənin ilk roman əsəri hesab edilən bu kitab böyük əks-sədaya səbəb olur. 1874-cü ildə fransız dilindən «İxtiyar onbaşı» adlı pyesi tərcümə edir. Daha sonra arnavud xalqının problemlərini əks etdirən «Besa yaxud ahde vefa» adlı dram əsərini yazır. Həmin əsərlər İstanbuldakı Gedikpaşa teatrında səhnələşdirilir.

1874-cü ildə Trablusqərb vilayət qəzetinə təcrübəli bir müxbir tələb olunarkən, Şəmsəddin Sami mətbuat müdiriyyəti tərəfindən oraya göndərilir. Ərəbcə-türkcə nəşr olunan bu qəzetdə yazıçı bir ilə qədər baş redaktor vəzifəsində işləyir. 1875-ci ildə İstanbula qayıdaraq öz peşəsini davam etdirir. 1876-cı ildə gündəlik nəşr olunan «Sabah» qəzetinin əsasını qoyur və bir ilə yaxın həmin qəzetə rəhbərlik edir. Qısa bir zamanda bu qəzet şöhrət qazanaraq, çoxsaylı tirajla dərc olunmağa başlanır. 1877-ci ildə Rodos valisi Sava Paşanın möhürdarı kimi onunla bərabər Rodosa ezam edilir. 1877-78-ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsinin sonunda Yunanıstandakı torpaqlar paylaşma təhlükəsinə məruz qalarkən, arnavud xalqının narazılığına səbəb olmuşdu. Sami bəy xalqın etiraz səsini dəstəkləyərək, 1878-ci ildə arnavudlular haqqında «Vaqit» qəzetində böyük bir məqalə ilə çıxış edir. Ümumiyyətlə, bu xalqın mədəniyyətinin yaşanması uğrunda misilsiz rolu olan Osmanlı yazıçısı, maarifpərvər Şəmsəddin Fraşeri latın və yunan hərflərindən istifadə edərək, öncə bu xalqın əlifbasını (1879), daha sonra isə qrammatikasını tərtib edir (1886). 1887-78-ci illərdə Şəmsəddin Sami Abidin Paşanın rəhbərliyi altında yaranmış «Sevkiyyati-əskəriyyə» birliyinə bir neçə ay baş katiblik edir. Həmin illər ərzində «Sərfü nəhvi — arabi» adlı qrammatik əsərini yazır».

1880-cı ildə Əbdül Həmidin dəvəti ilə saraya çağrılaraq «Teftişi-askeri» adlı təşkilata katiblik vəzifəsinə təyin edilir: «Ölümünə qədər tutduğu bu vəzifə onun maddi rahatlığına səbəb olaraq əsərləri üzərində işləməyə imkan yaratdı. O, Viktor Hüqonun «Səfillər», Daniel Defonun «Robenson Kruzo» romanlarını türk dilinə tərcümə edir.

1882-83-cü illərdə müəllif fransızca-türkcə olan «Qamusi fransavi» adlı kitabı hazırlayır. 1885-ci ildə bu əsərin türkcə-fransızca variantı yazılır. Dilçilik sahəsinə həsr olunan bu leksikoqrafik əsər böyük marağa səbəb olur. Hətta müəllif II Əbdül Həmid tərəfindən iftixar ordeni ilə təltif olunur. 1889-1897-ci illlərdə 6 cilddə yazılan «Qamusul-Ağlam» ensiklopediyası Şəmsəddin bəyi Türkiyənin məşhur müəlliflərindən biri edir. Burada onu da qeyd etmək vacibdir ki, «Qamusul-Ağlam» əsəri ilk türk ensiklopediyası sayılır.

«Qamusul-Ağlam» əsərinin tamamlanma ərəfəsində, yəni 1896-97-ci illər arası, bir il müddətində Şəmsəddin Sami tərəfindən daha bir möhtəşəm lüğət yazıldı. «Qamusi arabi» adlanan ərəbcə-türkcə olan bu sözlük hazırda da müasir dilçilik sahəsində istifadə edilən ən mötəbər mənbələrdən biridir. 1899-cu ildə (o dövr üçün) yeni görüşlər əsasında türkcə olan «Qamusi-türki» adlı lüğəti yazmağa başladı. Ümumiyyətlə, türk dili üzərində islahatlara can atan Şəmsəddin bəy bu dilin xarici söz və qaydalardan azad olmasına çalışırdı. O, «Osmanlı türkcəsi» termininə qarşı çıxaraq «türkcə danışan qövmün adı türkdür» söyləmişdi. Əsrlər boyu ərəb və fars sözlərinin bu dildə işlənməsinə baxmayaraq, təqdiqatçının fikrincə, bu sözlər türk dilinə tam uyğunlaşmamışdı. Doğu türkcəsinin söz baxımından Batı türkcəsindən daha zəngin olduğunu vurğulayan tədqiqatçı, ərəb və fars sözlərinin yerinə həmin Doğu türkcəsində olan sözlərdən istifadə etməyi təklif edirdi».

Araşdırmaçı daha sonra bildirir ki, ömrünün son illərində təqdiqatçı bir çox problemlərlə üzləşir: «Bir tərəfdən xəstəliklərlə mübarizə, digər tərəfdən isə «Teftişi Askeri Komisiyonunun» ciddi prinsipləri (Şəmsəddin Saminin hər bir addımı izlənərək onun azad fəaliyyəti üçün qadağalar qoyulurdu) onun həyatını dözülməz edirdi. Çətinliklərə baxmayaraq, o, yaradıcılığına xitam vermədən böyük səylə çalışırdı. 1902-ci ildə «Kutadqu bilik», «Orxun abidələri», «ət-Tuhfətuz-Zəkiyyə», «Ləhçei Türkiyyei Memaliki Mısır» kimi əsərlər hazırlamışdı. «Ortaçağ Kıpçaqcası» əsərini bitirmədən müəllif 18 iyun 1904-cü ildə vəfat etdi və Erengöydəki Səhraye-cedid məzarlığında dəfn edildi. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan Sami bəyin «Qamusi-Türki», «Qamusi-fransavi», «Qamusi-Ağlam» kimi lüğətləri saxlanılaraq tədqiqatçılar tərəfindən geniş istifadə edilir. Bu kitablarla yanaşı, axtarışlar nəticəsində yazıçının «Besa yaxud ahde vefa», «Kave» adlı faciələrinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş əlyazma nümunələri aşkar edilib. «Kave» adlı əsərin tərcümə nüsxəsinə gəlincə, əsər adi ümumi şagird dəftərində yazılıb. Azəri şivəsində «Gavə» adlanan bu əlyazmanın həcmi 47 vərəqdir. Əsər qara mürəkkəblə səliqəsiz nəstəliq elementli nəsx xətti ilə köçürülüb. Mətnin 1 vərəqində Azərbaycan və rus dillərində faciənin adı, beş hissədən ibarət olması, əsərin müəllifi və mütərciminin adı, 1 vərəqində isə faciədə iştirak edən qəhrəmanların adları qeyd olunub. Cildi qara parlaq kartondur. Katibi, köçürülmə tarixi göstərilməsə də, I cildin iç tərəfində 1911-1912-ci il şagirdləri üçün çap olunan təqvimə əsasən, əlyazmanın həmin illər ərzində köçürüldüyü bəlli olur. Tərcümə Azərbaycanın tanınmış ədibi, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında görkəmli yer tutan klassiklərdən biri olan Süleyman bəy Axundova mənsubdur. «Gavə» 1906-cı ildə tərcümə edilib. Tərcümə edildikdən sonra əsər Azərbaycan səhnəsində, o cümlədən digər ölkələrdə dəfələrlə oynanılıb və böyük rəğbət qazanıb. Faciənin baş qəhrəmanını, sadə Gavə adlı dəmirçinın obrazını ifa edən aktyorlardan biri unudulmaz korifey H.Ərəblinski olub. Əsərin əsas ideya və məzmunu xalqın böyük qüvvə olmasını və birləşərək zülmkarlara qarşı müqavimət göstərmək iqtidarında olduğunu bildirməkdir. «Besa yaxud ahde vefa» adlı əsərin tərcüməçisi və tərcümə nüsxəsi üzərində tədqiqatlar hazırda davam etməkdədir. Bu əsərlər tənzimat dövrü türk ədəbiyyatının nümunələri sayılsa da, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycanda baş verən siyasi, mədəni, ictimai hadisələrlə ayaqlaşaraq, dövrün tələblərinə uyğun olduğu üçün geniş təbliğ olunurdu».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 15 avqust.- S.15.