Nizaminin abidəsinin tarixi arxiv sənədlərində

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə: «XII əsrdə bütün Yaxın və Orta Şərqin formalaşmış dövlət dili ərəb-fars dili olduğu şəraitdə Nizami kimi tanınan şəxs daha hansı dildə yazmalı idi: bu isə onun fars şairi olmasına heç bir əsas vermir»

Şahsuvar Haşımov: «Bu mühüm hadisə böyük Nizamini fars şairi hesab edənlərə çox tutarlı və məntiqi cavab idi»

II yazı

(əvvəli ötən sayımızda)

Ötən yazımızda dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin heykəlinin qoyulması tarixindən təqdim etdiyimiz birinci yazıda mövzu ilə bağlı müzakirələrin rəsmi səviyyədə-yüksək dairələrdə aparılmasından danışmışdıq. Mövzunu davam etdiririk. Elm və Texnika Sənədləri Arxivinin direktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi Şahsuvar Haşımov bildirir ki,

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nizami şəxsiyyətinin unudulması səbəblərini, onun fars şairi kimi qələmə verilməsinin siyasi köklərini də araşdırıb. O, bu kitabında yazırdı: «Bir tərəfdən müsəlman şərqinin uğradığı ümumi gerilik, o biri tərəfdən isə çarizm istilasının zülmü və istismarı nəticəsində öz keçmişini və bu keçmişdəki mədəni nailiyyətlərini unutmuş Azərbaycan Nizamini də yaddan çıxarmamışdı. Daha sonra kitabın «Unudulmaz Nizami» adlanan 9-cu bölməsindən bu cümlələri oxuyuruq: «Nizami düşünən azərbaycanlılar tərəfindən büsbütün unudulmamışdı: məsələn, 1910-cu ildə Gəncə Dram Cəmiyyəti dahi həmyerlisini yada salıb onun xaraba türbəsini təmir etmək üçün bir kitabça çap edərək könüllü şəkildə vəsait toplamaq təşəbbüsündə olublar. A.Krımskinin qeyd etdiyi kimi, bu hadisəylə yanaşı möhtərəm gəncəlilər, eşitdiyimə görə həmin məqsədlə bir neçə min manatdan ibarət vəsait də toplayıblar». O ki qaldı Nizaminin əsərlərini nə üçün ərəb-fars dilində yazması məsələsinə; Məhəmməd Əmin Rəsulzadə öz tədqiqat əsərində bu məsələyə də aydınlıq gətirir və əsaslandırır ki, «XII əsrdə bütün Yaxın və Orta Şərqin formalaşmış dövlət dili ərəb-fars dili olduğu şəraitdə Nizami kimi tanınan şəxs daha hansı dildə yazmalı idi. Bu isə hələ onun fars şairi olmasına heç bir əsas vermir».

Araşdırmaçı qeyd edir ki, mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu işin icrası da ciddi çətinliklərlə üzləşib: «Arxivimizdəki sənədlər və topladığımız əlavə mənbələr Nizaminin mənsubiyyətilə bağlı yüzilliklər ərzində davam edən mübahisələrə son qoymaq məqsədilə qərara alınmış abidənin hazırlanması və ucaldılması sahəsində aparılmış təşkilatçılıq işlərindən xəbər verir. Çox vacib önəm kəsb edən işlər ötən yüzilin 30-40-cı illərində daha da kücləndirilir. İlk olaraq respublika hökumətinin göstərişi əsasında abidənin ucaladılacağı yer müəyyən olundu və bir hektarlıq torpaq sahəsi ayrıldı. O illərdə şəhərin lap mərkəzində ayrılmış ərazi indiki kimi yaraşıqlı və mənzərəli olmayıb. Sənədlərdən aydın olur ki, hələ XX yüzilin 30-cu illərinədək burada ibtidai üsulla pərakəndə halda tikilmiş, şəxsi daxmalar, xırda ticarət köşkləri, cızbızxanalar və digər qazanc obyektləri fəaliyyət göstərib. 1935-ci ildə respublika hökumətinin göstərişi ilə bu yararsız obyektlərin hamısı söküldü və ticarət köşkləri ləğv olundu. Qısa vaxt ərzində tamamilə təmizlənərək səliqə-sahman yaradılmış geniş meydanda Bakı iqliminə tab gətirən yaraşıqlı ağaclardan ibarət dairəvi bağ salındı. Ətrafda saxlanan bir sıra baxımlı binalar — mətbuat evi, respublika əmək sarayı, muzey binası, tikintisi başa çatmamış Təbliğat Evinin binaları abidənin ucaldılacağı əraziyə ayrıca gözəllik bəxş etdi. Abidənin daha əzəmətli görünməsi məqsədilə müəyyən olunmuş meydanın Respublika Əmək Sarayına doğru istiqamətlənən hissəsi açıq saxlanıldı. Az sonra burada geniş pilləkənlər quraşdırıldı. Pilləkənlərin muzeyə tərəf enən hissəsi isə fontan hovuzlarının inşası üçün nəzərdə tutuldu».

Arxivdə mühafizə edilən layihə sənədlərinin izahlı yazılarında abidənin inşasının tezləşdirilməsi naminə həm Azərbaycanda, həm də o zamankı Sovetlər ölkəsi məkanında həyata keçirilmiş təşkilatçılıq işləri təsvir olunur: «Aparılan işlər və həyata keçirilən tədbirlər gündəlik dövlət nəzarətində saxlanılırdı. Sənədlərdən görünür ki, aidiyyəti səlahiyyətli şəxsləri daim iş başında görmək olardı. Nizaminin 800 illik yubileyinin keçiriləcəyi ərəfədə dahi şairin şəxsiyyətinə məxsus abidənin hazırlanmasına və ucaldılmasına əsas verən iki mühüm dövlət qərarı imzalandı. 1939-cu ildə Bakıda və 1940-cı ilin yanvarında Moskvada imzalanmış həmin qərarlar bu sahədə aparılan işlərə əsaslı təkan verdi. Qərarların icrası məqsədilə Bakıda fəaliyyət göstərən İncəsənət İşləri üzrə idarə tərəfindən təşkil olunmuş açıq müsabiqədə 10 nəfər, qapalı müsabiqədə isə 7 nəfər heykəltəraş iştirak edirdi. Qapalı müsabiqənin iştirakçıları arasında Fuad Əbdürrəhmanov, Cəlal Qarayağdı kimi tanınmış heykəltəraşlar da var idi. Bütün bunlara baxmayaraq abidənin yaradılması üçün ilk olaraq təqdim olunmuş 70 layihədən heç biri qəbul olunmadı. Aparılan işlərin qızğın çağında qarşıya daha bir çətinlik çıxmışdı. Bu çətinlik isə arxivlərimizdə və muzeylərimizdə Nizamiyə məxsus fotoşəkilin, yaxud heç olmasa, onun gerçək görünüşünü əks etdirən XII yüzilə aid sənət əsərinin olmaması ilə bağlı idi. Əvvəlcədən aydın görünürdü ki, fotoşəkilin, yaxud portretin olmaması hazırlanmış sənədlərin Moskva müzakirəsində mübahisələrə rəvac verəcək. Gözlənilən kimi də oldu. Bakıdakı yüksək səviyyəli müsabiqədə bəyənilmiş və dövlət tərəfindən gərəyincə qiymətləndirilmiş heykəltaraş Fuad Əbdürrəhmanovun və tanınmış memar Sadiq Dadaşovun birgə layihə əsaslandırmaları Moskva müzakirəsi zamanı qızğın mübahisələrə səbəb oldu».

Mübahisələrdə diqqəti cəlb edən məqamlardan biri abidənin ana xətti sayılan Nizami heykəlinin ayaq üstə, yaxud oturmuş vəziyyətdə quraşdırılması ilə əlaqədar olub: «Bu mühüm məsələyə münasibətdə Moskvadakı Bədii-Texniki Şura üzvləri ilə Bakıdakı Komissiya üzvləri arasında fərqli fərziyə irəli sürülürdü. Fuad Əbdürrəhmanovun hazırladığı cizgilərdə daha əzəmətli görünməsi üçün heykəlin ayaq üstündə quraşdırılması təklif olunurdu. Yüksək səlahiyyətlərə malik olan ümumölkə mərkəzindəki Bədii-Texniki Şuranın əksər üzvləri isə heykəlin oturmuş vəziyyətdə quraşdırılmasına üstünlük verirdilər. Bir məqamı da unutmaq olmazdı ki, Bakıda hazırlanmış birgə layihə üzrə Nizami heykəlinin ayaq üstə durmuş vəziyyətdə quraşdırılması Azərbaycanın orta əsr mədəniyyətinə daha çox uyğun gəlirdi. Cizgilərdə başında çalma, əlində bükülmüş kağız parçası, əynində əba görkəmində təsvir olunan Nizami obrazı abidənin tariximizdə intibah dövrü kimi qiymətləndirilmiş XII əsrə məxsus əsl azərbaycanlı (türk) ziyalısını xatırladırdı. Bütün bunlar isə heykəltaraş Fuad Əbdürrəhmanovun müstəsna nailiyyəti kimi qiymətləndirildi. Xeyli müddət ərzində gərgin işlər aparmış Fuad Əbdürrəhmanov Nizaminin bədii-tarixi irsini gərəyincə mənimsəmək əsasında hazırladığı heykəl obrazında onun öz zəmanəsinə tam uyğun gələn başlıca xüsusiyyətlərini — ən ümdəsi onun humanistliyini, müdrikliyini, uzaqgörənliyini, bütövlükdə onun ümumiləşmiş şəxsiyyətini düzgün əks etdirməyə nail olmuşdu. Bununla yanaşı rəssam Qəzənfər Xalıqovun yaratdığı və birinci dərəcəli mükafata layiq görülmüş Nizami portreti də öz reallığı ilə Fuad Əbdürrəhmanovun heykəl obrazı ilə tam ahəngdarlıq təşkil edirdi. Moskvadakı Bədii-Texniki Şuranın Alabyan kimi bəzi üzvlərinin səsləndirdiyi qərəzli çıxışlara, yersiz təkliflərə baxmayaraq bu çox prinsipial məsələdə Azərbaycan rəhbərliyinin və ziyalılarının mövqeyi öz tarixi bəhrəsini verdi. Azərbaycan mütəxəssislərinin hazırladığı layihə variantı əsasən həyata keçirildi. Bununla belə Moskva müzakirəsində irəli sürülmüş bəzi iradların da aradan qaldırılması üçün işlər aparıldı. Bakıdakı Nizami Yubiley Komitəsinin təklifi ilə Fuad Əbdürrəhmanov abidə cizgiləri üzərində yenidən işləməli oldu. Sadiq Dadaşov və Mikayıl Hüseynov kimi tanınmış memarlar da layihənin daha mükəmməl hazırlanmasına cəlb olundular. Hazırlanmış yeni varianta görə cəmi 26 kv. metrlik postament üzərində quraşdırılacaq abidənin ümumi hündürlüyü 15 metr, qiymətli qranit dayaq üzərində bərkidilmiş heykəlin hündürlüyü isə 6,9 metr olmalı idi».

1941-1945-ci illərdə baş vermiş Böyük Vətən Müharibəsi Nizami abidəsi üzərində aparılan işlərin tamamlanmasına imkan verməyib: «Tarixi qələbədən cəmi 2 ilə yaxın müddət keçdikdən sonra 1947-ci ilin yanvarında abidə inşasının yenidən başlanılması üçün daha bir dövlət qərarı qəbul olundu. İşlərin vüsəti yeni sürət götürdü. O illərin öndə gedən memarlarının, heykəltəraşlarının, ilk növbədə Mikayıl Hüseynovun, Sadiq Dadaşovun, Fuad Əbdürrəhmanovun, Cəlal Qaryağdının, İlinin, rəssam Xalıqovun və bir çoxlarının layiqli əməyi heç vaxt unudulmamalıdır. Adlarını qeyd etdiyim dövlət qərarlarının yerinə yetirilməsi məqsədilə abidənin quraşdırılmasında istifadə olunan ən qiymətli materiallar ölkənin müxtəlif şəhərlərindən Bakıya gətirilmişdi. Tunc-tökmə və qiymətli qranit üzlük işləri SSRİ-nin «Abidə-İstehsalat Birliyində», bəzək qabartma-naxış hissələri isə Leninqrad «Abidə-heykəltaraşlıq Materialları Zavodunda» istehsal olunmuşdu. Artıq 1949-cu ilin baharında abidənin quraşdırılması, memar üzlüklərin və ətraf döşəmələrin bərkidilməsi tələb olunan daha bir sıra mühüm işlər tam başa çatdırılmışdı. Aprelin 30-da az qala bütün dünyaya səs salan abidənin təntənəli açılışı oldu. Çoxsaylı ziyalıların və dövlət adamlarının iştirakı ilə abidəni Azərbaycan Nazirlər Sovetinin sədr müavini Mirzə İbrahimov açdı. Respublika Elmlər Akademiyasının prezidenti Yusif Məmmədəliyevin məruzəsi və Səməd Vurğunun şeiri dinlənildi. Yüzilliklər ərzində fars şairi kimi qələmə verilməklə zorla özgələşdirilmiş dahi Nizaminin əzəmətli abidəsi artıq öz doğma vətəninin paytaxtı Bakı şəhərində ucaldılmışdı. Əslində bu mühüm hadisə böyük Nizamini fars şairi hesab edənlərə çox tutarlı və məntiqi cavab idi. Bu, çox önəmli hadisə kimi Azərbaycan xalqının siyasi, mədəni və mənəvi qələbəsi idi. Biz indi ən qiymətli mərmər-qranitdən yaradılmış, üzərində min-bir əziyyətlər çəkilmiş dahi Nizami abidəsinə baxaraq öz tarixi keçmişimizlə öyünməli və keçənləri olduğu kimi yada salmalıyıq. Daha bir məsələnin də üzərindən yan keçmək düzgün olmazdı. 800 illik tarixi yubiley günlərində Bakıda Nizami abidəsinin ucaldılması sübutlu-dəlilli faktlarla onun məhz bizim doğma Azərbaycana məxsusluğunun təsdiqi əksər dünya nizamişünaslarını razı salsa da, bir çox fars ədəbiyyatşünaslarını və onları müdafiə edənlərin ürəyincə olmadı. Onlar indinin özündə də iddia edirlər ki, guya Nizami İran şairidir. Bir neçə il bundan əvvəl Azərbaycana gəlmiş sabiq İran prezidenti Rəfsancani Haşimi Gəncədəki Nizami məqbərəsini ziyarət etdikdən sonra Fəxri Rəy Kitabında «Heç zaman Azərbaycana məxsus olmayan şair Nizami» sözlərini yazmışdı. Ancaq ataların bir kəlamı da unudulmamalıdır: «Yalan ayaq tutar, ancaq heç vaxt yeriməz». Axı yalanın uzun ömrü olmur».

Uğur

xalq Cəbhəsi.- 2013.- 24 avqust.- S.15.