Türk Dünyasının tarix və mədəniyyəti

Türk xalqları arasında mənəvi birlik gərəkdir

Türkçülüyə və türkologiyaya meylim ümumiyyətlə, azsaylı türk xalqlarının mədəniyyətinə, etnogenezinə maraqdan yarandı.

Bu və başqa kiçik türksoylu etnosları öyrəndikcə onların tarixən yerləşdiyi coğrafiya, adət-ənənələri və başqa cəhətlər diqqətimi getdicə daha çox cəlb etməyə başladı. Qaraqalpaqların ədəbiyyat soraqlarını araşdırmağa başladım. Bu xalqın «Qırx qız» eposu unikal əsərdir. Türk xalqlarının içərisində ilk dəfə olaraq burada qadın eposun qəhrəmanı kimi təqdim olunub. Araşdırmaçılar, etnoqraflar bu qənaətə gəliblər ki, eposun kökləri çox qədimlərə gedir, hətta saq-massaget ənənələrindən qaynaqlanır, bəzi məqamları isə gedib Assuriyaya çıxır. Qaraqalpaqlar zəngin mifik düşüncə tarixinə malik olublar.

Araşdırmalar dərinləşdikcə bir daha yəqin etdim ki, qaraqalpaqların mədəniyyətini xüsusi öyrənməyimizə böyük gərək var. Ən inkişaf etmiş xalqların təşəkkül tarixini izləmək üçün ilk növbədə onun etnik düşüncə tərzini təhlil etmək gərəkdir. Qaraqalpaqların bu və başqa eposları mənə çoxsaylı bilgilər verdi.

Qaraqalpaqların nağılları ilə tanış olduqda maraq məni çox çəkdi. Tərcüməyə ardıcıl olaraq girişdim, «Qaraqalpaq xalq nağılları» adlı iri həcmli kitab nəşr etdirdim. Kitab ədəbi ictimaiyyət tərəfindən yaxşı qarşılandı. Bu yöndə qənaətlər məni başqa türk etnoslarının kökünü araşdırmağa aparıb çıxardı. Qaqauzlar barədə bilgilərimin artması Xəzərlərlə bağlı qənaətlərimin yaranmasına səbəb oldu. Bütün bunlar isə Avropadakı azsaylı türk qövmləri haqqında qənaətlərimi yaratdı. Bunlar kiçik türk qövmləridir ki, Balkanlarda, ümumən Qərbi Avropada məskunlaşmaları lap uzaq keçmişlərə gedib çıxır. İndiyə qədərki mövcud etnoqrafik ədəbiyyat əsasən rus qaynaqlarından gəldiyinə görə, kiçik türk qövmlərinin tarixi, mədəniyyəti, etnoqrafiyası, folkloru xüsusən sovet dövründə geniş şəkildə araşdırılmırdı. Müstəqillikdən sonrakı dövrdə bu ərazilərdə yaşayan kiçik türk qövmlərinin hərtərəfli mədəniyyəti, etnoqrafiyası və etnogenezi məsələləri ilə bağlı xeyli zəngin materiallar ortaya çıxdı.

XIX yüzilin sonlarından başlayaraq xeyli bolqar, alman, rus araşdırmaçıları, müəllifləri olub ki, onlar məhz bu ərazilərdə yaşayan kiçik türk qövmlərinin tarixini, etnoqrafiyasını mümkün qədər dürüst yazıb çatdırmağa çalışıblar. Bunlardan biri rus ordusunda xidmət etmiş polkovnik Valentin Moşkovdur. Bu şəxs XIX yüzilin sonlarında məşhur alim Radlovla görüşür, onunla türklər barədə söhbətləşir. Moşkov hərbi fəaliyyəti zamanı qaquzlarla görüşüb, müşahidə edib ki, bu xalqın ləhcəsi, danışıq tərzi çox maraqlıdır. Onlardan kimliyini soruşub, cavab alıb ki, biz qaqauzlarıq, ancaq dilimiz türk dilidir. Həmin maraq Moşkovu bu yöndə ekspedisiyaya qədər gətirib çıxarıb. Radlovun tapşırığı əsasında türk xalqlarının, ilk növbədə isə qaqauzların mədəniyyətini, etnoqrafiyasını dərindən öyrənməyə başlayıb. Bu məqsədlə Balkanlarda olub, oraları kəndbəkənd gəzib, qaqauzlar, qırlıqlar, qızılbaşlar, qaramanlılar və başqaları haqqında məlumatlar toplayıb.

Azərbaycanda da qaramanlarla bağlı yer adları var. Türkiyədə də «qaraman» adını daşıyan yerlər mövcuddur. Avropada, Balkanlardakı qaramanlıların nəinki Türkiyə, habelə Yunanıstan qaramanlıları ilə əlaqələrinin olduğu Moşkovun əsərlərində qeyd olunur. Qeyd edim ki, Moşkov qaqauzlar haqqında fundamental araşdırma əsər yazıb. Təxminən 1900-cü ildə çıxan bu kitab 2004-cü ilə qədər çap olunmayıb. Moşkov araşdırmalarında mümkün qədər dürüstlüyə riayət etməyə çalışıb. Ancaq slavyanlığı, xristianlığı istər-istəməz türklüyə münasibətində özünü göstərib. Zəngin türk mədəniyyətini müəyyən məqamlarda bəsitləşdirmək, türk mədəniyyətinə qarışıq mədəniyyətlərin haradasa məcmuyu kimi baxmaq meyli özünü göstərir. Qaqauzlar ötən yüzilin sonlarından öz tarixlərinə, etnoqrafiyalarına daha dərindən baxmaq imkanı əldə etdilər.

Bu istiqamətdə olan araşdırmalar Türk Dünyasının tarix və mədəniyyətinin zəngin olması barədə təəssüratlarımı daha da artırdı. Müşahidələr zamanı gördüm ki, bir sıra alimlər «xaz» sözü ilə «kaz» sözünü eyniləşdiriblər. Deyirlər ki, xəzərlərin kökü «kaza, kasa, kasat, kazak» ilə eyni kökdən gəlir. Bugünkü Ukraynada, həmçinin Stavropol, Krasnodar, Rostov, Volqa, Saratov, Volqoqrad ərazisində məskunlaşan kazakların əcdadı xəzər türkləridir. VIII yüzildən sonra çoxlu tarixi olaylar baş verdi, xəzərlərin həyat səhnəsindən silinməsində slavyanların böyük rolu oldu. Uzun müddət xəzərlərin qoltuğuna sığınmış slavyanlar onların tolerantlığından sui-istifadə etdilər. Xəzərlər həm iudaizmi (musəviliyi), həm islamı, həm də xristianlığı eyni dərəcədə qəbul etmişdilər. Volqa ətrafında yerələşən Xəzər şəhərlərində — Bələncərdə və s. sinaqoqlar, məscidlər və kilsələr yanaşı tikilmişdi. Söhbət VII-IX yüzillərdən gedir. Xəzərlər bütün Dnestryanı, Dunay, Dnepr ərazilərində yayılmışdılar. 200 il ərzində ərəblərlə dəfələrlə müharibə aparıblar. Farsların məkri nəticəsində xəzərlər Dərbənd (Şabran) ərazisində ərəblərə məğlub oldular. Tarix boyunca türklərin hansı məqamlarda, nə üçün məğlub olmaları məni həmişə ciddi düşündürüb. Türklər tarixin hansı dönəmində parçalanıblarsa, biri-birlərinə qarşı vuruşublarsa, bu, onların gerçək məğlubiyyətlərinə zəmin yaradıb. Orxon-Yenisey abidələrində Bilgə Kağanın dilindən təsadüfi olaraq deyilməyib ki, «Ey türk! Özünə qayıt! Sən özünə qaydında böyük olursan».

Xəzərlərin məğlubiyyətindən sonra bu əraziyə səpələnmiş türklərin başına min bir oyun gətirildi. Tarix boyunca türk xalqları arasına salınmış bu və ya digər parçalanmalar bu gün də təəssüf ki, özünü göstərir. Xəzərin o tayında yerləşən türk xalqları, dövlətlərilə əlaqələrimiz hələ müxtəlif yönlərdən istənilən səviyyədə deyil. Bütün bunlar isə bizim hər birimizin tariximizə daha ayıq, dərs səviyyəsində baxmağımız üçün gərəklidir.

Tariximizin, məğlubiyyətlərimizin səbəbini daha aydın araşdırmalıyıq. Bütün bu müşahidələr əsasında daha dərindən anlaya bilərik ki, türk birliyinə necə nail olmaq mümkündür.

Bu gün türk xalqları arasında mənəvi birlik məsələsi yönündə aparılan müzakirələrin artması yaxşı cəhətdir. Anadolu türklərinin dövlətçiliyi digər türk xalqlarının dövlətçiliyi ilə müqayisədə daha zəngindir. Bu baxımdan müasir Türkiyənin üzərinə daha böyük məsuliyyət düşür. İlk növbədə dil birliyimizi təmin etməliyik. Türk xalqlarının bu sahədə tanınmış nümayəndələri ardıcıl olaraq bir yerə yığışmalı, müzakirələr aparılmalıdır. Bu müzakirələrdə dilçi alimlər, etnoqraflar, linqvistlər, tarixçilər konkret olaraq türk xalqlarının dil birliyini təmin etmək baxımından əlifba yaratmalıdır. Məncə, diqqət yetirilməli bir məsələ var ki, bura həm də müstəqilliyini əldə etməmiş, eləcə də azsaylı türk qövmləri bu müzakirələrə cəlb edilməlidir. Bu gün Anadolu türklərilə Azərbaycan türkləri bir-birlərini anlayırlar. Ancaq bu bir-birini anlama hələ istənilən səviyyədə deyil. Bir-birini anlama lüğətsiz-filansız səviyyəyə gəlib çıxmalıdır. Orta Asiyada yaşayan türk xalqlarının bu məsələlərdə bizimlə həmrəy olması yolları daha ciddi-cəhdlə axtarılıb tapılmalıdır. Hesab edirəm ki, bu yöndə cəhdlərimizi artırsaq, çabalarımız yaxın onillərdə müəyyən bəhrəsini verə bilər. Arzu etdiyimiz ortaq türkcə türk dillərinin təməlində, mayasında yaradılası bir dildir. Bu, heç bir türk xalqına məcburiyyət bahasına başa gəlməməlidir. Gələcəkdə türk xalqları arasında siyasi, iqtisadi, mənəvi, hərbi, mədəni əlaqələrin daha yeni səviyyədə yaranıb bərqərar olması üçün bu yöndə mənəvi təməl prinsiplərimizi inkişaf etdirməliyik. Bu gün Azərbaycan türkcəsi ilə yakut, saxa, çuvaşların türkcəsi arasındakı anlaşılmazlıqlar şübhəsiz, böyük mənada ünsiyyətimizə ciddi mane olur. Türk xalqları arasında böyük bağların yaranmasında ortaq türkcənin əhəmiyyəti misilsizdir.

Türk xalqları arasında mənəvi-mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsi üçün ardıcıl olaraq türk xalqlarının ədəbiyyat, mədəniyyət soraqlarının toplu kitablar şəklində işıq üzü görməsi gərəklidir.

Hizami Tağısoy,

professor

525-ci qəzet.- 2013.- 11 dekabr.- S.14.