21 Azər Hərəkatı: səbəbləri,
gedişatı, çöküşü
Pişəvəriyə
kömək etmədilər, onu meydanda tək qoydular
II
yazı
Güney Azərbaycanda həyata keçirilən işlərdən
ən mühümü milli universitetin təşkili idi. Universitet ilk mərhələdə
3 fakültədən ibarət idi, bunun da rektoru doktor
Cahanşahlı olmuşdu. Pişəvəri
universitetin yeni binasının təməlqoyma mərasimində
iştirak etmişdi. Hazırkı Təbriz
universitetinin təməli qazılsa, Pişəvərinin həmin
tarixdə içinə kağız yazıb qoyduğu
şüşə çıxar. Azərbaycan
musiqisinin, mədəniyyətinin inkişafı ilə də
bağlı o dövrdə mühüm işlər
görülüb. Əli Tudə Təbrizdə
açılmış ilk filarmoniyanın müdiri olmuşdu.
Həmçinin Yazıçılar
İttifaqı, Rəssamlar İttifaqı təşkil edildi.
«Vətən», «Günəş», «Şəfəq», «Yumruq»,
«Azər», «Ədəbiyyat səhifəci», «Maarif», «Kənd təsərrüfatı»
və s. qəzetlər çıxmağa başladı. Milli Hökumət qurulan zaman əhalinin 95 faizi
savadsız idi. Gecə kursları təşkil
edildi, əhalinin savadlandırılması üçün təbliğat
aparıldı. Vətənpərvər
ziyalılar ucqar kəndlərdə savadsızlıq
kurslarından dərs deməyə yollandılar.
İşin gedişində birdən vəziyyət qəfil
dəyişdi.
Moskva göstəriş verdi ki, Azərbaycan
Milli Hökuməti Tehranla dil tapsın və
razılığa gəlsin. Bu dövrdə
Pişəvəri iki məngənə arasında
qalmışdı. Bir tərəfdən
Tehran, bir tərəfdən də Moskva onu sıxırdı.
Sovetlər uzun müddət özlərini Azərbaycan
xalqının qayğıkeşi, qardaşı, milli
azadlığının müdafiəçisi kimi göstərirdi.
Tehran hökuməti rəhbərliyinə Qəvamüssəltənə
keçən kimi vəziyyət tamamilə dəyişdi.
O, dövrünün olduqca hiyləgər siyasətçisi
idi. 1946-cı ilin martında Qəvamüssəltənə
Moskvaya gəldi, Stalinlə, Molotovla görüşdü.
Onlara dedi ki, siz İrandan nə istəyirsiniz, biz verək. Moskvanın da şərti belə oldu ki, Tehran
Güney Azərbaycanda olan neft mədənlərinin
istismarını Sovetlərə versin. Bu şərtin
yerinə yetiriləcəyi təqdirdə Moskva sovet
qoşunlarını İrandan çıxarır, İran da
yenidən Güney Azərbaycana sahib olurdu…
Sovet
qoşunları 1946-cı il may
ayının 9-na qədər Güney Azərbaycanda idilər.
Moskva, Bakı bütün fikirlərini sovet
qoşunları sırasında İrana keçmiş Azərbaycan
ziyalıları vasitəsilə Pişəvəriyə
çatdırırdı. 1946-cı ilin
aprelində Pişəvəri Tehrana getdi. Daha
doğrusu, Pişəvəri Tehrana getmək istəmirdi.
O, bilirdi ki, təzyiqlər olacaq. Artıq o zaman
Pişəvəri ilə sovet hökuməti arasında ixtilaf
başlamışdı. Sovetlər Pişəvəriyə
artıq açıq-aşkar sezilən şübhələrlə
yanaşırdı. Çünki Pişəvəri
müəyyən məsələlərdə Moskvanın
dediklərini yerinə yetirmirdi, dolayısı, ya
açıq şəkildə müqavimət göstərirdi.
Artıq Sovetlər Pişəvəriyə
bütünlüklə inamsızlıq göstərirdi, ona
qarşı sərtləşmişdilər. Danışıqların ilkin mərhələsi
Tehranda olur. Bu danışıqlarda Pişəvəri
olduqca sərt mövqe tutur. O, şərt qoyur ki, Azərbaycanın
muxtariyyatı olmalıdır, Azərbaycanın gəlirinin 75
faizi özünə qalmalıdır, Azərbaycan türkcəsi
Azərbaycan məktəblərində geniş, xüsusi
şəkildə tədris olunmalıdır və s.
Ümumiyyətlə, bütün milli tələblər yerinə
yetirilməlidir. Tehran təbii olaraq şakərinə
uyğun bu tələbləri qəbul etmir. Pişəvəri geri qayıdır,
danışıqların nəticəsi haqqında radio ilə
xalqa məlumat verir.
Az sonra
iyun ayının 10-da Pişəvəri Moskvanın təzyiqilə
Təbrizdə danışıqları davam etdirir. Təbriz danışıqlarında Pişəvəriyə
zor gücünə barışıq qərardadını
imzaladırlar. O qərardada görə, Tehran
qoşunları 15-ci məclis seçkilərini keçirmək
üçün Azərbaycana gələndə buna
maneçilik törədilməməli idi. Həmçinin
Azərbaycan Demokrat Firqəsinin fəaliyyətinə
qadağa qoyulmaması, firqəçilərin təqib
olunmaması qarşılıqlı şərtlərdə nəzərə
alınmışdı.
İran tərəfdən bu müqavilədə tez-tez
«gələcəkdə» sözü işlədilir. Məsələn,
«Gələcəkdə orta məktəblərdə Azərbaycan
dili tam tədris olunacaq», «Gələcəkdə Zəncan
yenidən qaytarılıb Azərbaycana veriləcək» və
s.
Əgər Pişəvəri bu müqaviləni
imzalamasaydı, o zaman Pişəvəriyə qarşı ya
terror edəcəkdilər, ya da zəhərləyəcəkdilər. Pişəvəri
fikrimcə, o zaman sağ qalıb vəziyyətdən
çıxmaq yollarını arayırdı. O,
bütün proseslərdə ümidini itirmirdi, fikirləşirdi
ki, yəqin nəsə bir yol tapılar. Müqaviləyə
qədər Zəncan Azərbaycanın ərazisinə daxil
idi. Qərardaddan sonra isə Zəncan
Tehrana qaytarılmalı idi. Tehran
qoşunları Zəncana daxil olan kimi milli qüvvələrə,
firqə üzvlərinə, Pişəvəri hərəkatına
rəğbət bəsləyənlərə qarşı
qırğınlar başlandı. Bu hadisə
1946-cı ilin noyabrında olmuşdu. Məncə,
bu zaman Pişəvəri hökuməti bir şansı itirdi.
O, bu zaman müqavilədən çıxa bilərdi. Çünki İran tərəfi müqavilənin
şərtlərini kobudcasına pozmuşdu. Ancaq Pişəvəri bunu eləmədi,
çünki üstəgəl Moskvanın təzyiqləri
ona imkan vermədi. Zəncan alınandan
sonra Pişəvəri başa düşdü ki, əgər
İran orduları beləcə irəliləsələr,
növbəti Azərbaycan şəhərlərini, xüsusən
də Təbrizi bu cür aqibət gözləyir. O, təcili
sovet rəhbərliyinə müraciət etdi.
Pişəvəri
Azərbaycan Milli Hökuməti rəhbərliyi adından Mircəfər
Bağırova müraciət edir: «Əgər bizə adi
silahlardan bir miqdar versəniz, nəinki Azərbaycanı
düşməndən xilas edərik, hətta Qəzvini,
Tehranı şah qoşunlarından xilas edərik. Əhalidə əhval-ruhiyyə çox
güclüdür». Müqavilədən
sonra sovet qoşunları İrandan
çıxarılmış, habelə əhalidə olan
silahlar da yığılmışdı. Camaat
demək olar, əliyalın qalmışdı. Pişəvəri
Bağırova yazdığı məktubda bir məqamı
vurğulayırdı: silahları gizli vermək olar ki, biz
özümüzü müdafiə edək. Həmin
gün Pişəvəri «Azərbaycan» qəzetində
«Öldü var, döndü yoxdur» adlı məqalə ilə
çıxış edir. Bu yazı
sentyabrın 5-də dərc olunmuşdu. Bağırov
tərəfindən Pişəvərinin məktubuna cavab mənfi
olur. Adıgözəl Məmmədovun tədqiqatlarından
məlum olur ki, M.Bağırov Stalinə bu məqsədlə
zəng edir. Stalinin cavabı isə belə olur: heç
cür mümkün deyil.
Doğrudan da belə oldu. Pişəvəriyə
kömək etmədilər, onu meydanda tək qoydular. Artıq bu zaman Azərbaycan Milli Hökuməti
süquta uğramaq ərəfəsində idi. Pişəvərini Təbrizdəki sovet konsulu
yanına çağırır. Konsulla
Pişəvəri arasında ciddi danışıqlar gedir.
Pişəvəri ondan soruşur ki, siz bizi niyə
meydanda tək qoydunuz? Axı siz bizim
azadlığımıza tərəfdar idiniz, indi nə oldu?
Biz İranla qərardad imzaladıq, yolu
açdıq. İndi də onlar qıra-qıra
gəlirlər. Konsul pis vəziyyətdə
qaldığı zaman telefon zəng çalır. (Həmin konsul əslən azərbaycanlı olan Huru
Quliyev uzun zaman «İnturist»in direktoru işlədi. Pişəvəri qəzaya düşən zaman o da
həmin maşında idi). Konsul Pişəvəriyə
deyir ki, «Bakıdan zəng edirlər, sizi Culfada gözləyirlər.
Hazırlaşın, polkovnik Gözəlov Təbrizin
çıxacağında Acı körpüsündə —
Culfaya tərəf gedən yolda sizi gözləyir. Orada məsələhətləşmə olacaq».
Pişəvəri gəlir. Doğrudan
da burada onu polkovnik Gözəlov avtomatlı əsgərlərlə
gözləyir. Artıq bu, o demək idi
ki, Pişəvəri tam nəzarətə
götürülüb. Culfaya gələndən
sonra deyirlər ki, məsləhətləşmə
Haxçıvanda olacaq.
Məqsəd Pişəvərini bütünlüklə
hərəkatdan təcrid etmək idi.
Pişəvərinin üçüncü səhvi onun
Təbrizdən çıxması idi. Bu, mənəvi
cəhətdən əhalinin əhval-ruhiyyəsinə təsir
etdi. Hətta belə şaiyələr
buraxdılar ki, guya Pişəvəri qaçıb. Hadisələrin bu məcrada cərəyan edəcəyi
ilə bağlı şah sarayında sentyabrda xüsusi komitə
yaranmışdı. Tehran fikirləşirdi ki, şah
qoşunları Güney Azərbaycana daxil olmazdan qabaq elə vəziyyət
yaradılmalıdır ki, əhali biri-birini qırsın, vətəndaş
müharibəsi baş versin. Guya qoşun
artıq bu vaxt vəziyyəti stabilləşdirmək
üçün Güney Azərbaycana müdaxilə edəcəkdi.
Azərbaycan Milli Hökuməti qurulan zaman Tehrana
qaçmış varlı xainlər hər cür
silah-sursatla təchiz olunmuşdular. Onlar
Milli Hökumətin süqut etməsinə bir neçə ay
qalmış gizli şəkildə Azərbaycana gəlirlər.
Bu şəxslər anti-Azərbaycançı
qüvvələri gizli şəkildə ələ
aldılar. Onlara qoşun gələrkən
qarşılamağı tapşırdılar. Həmin dövrdə firqəçilərə,
demokratlara hücum etmək əvvəlcədən
planlaşdırılmışdı. Şah
təyyarələri Güney Azərbaycan ərazisinə
müraciətnamələr səpələyən zaman xain
qüvvələr hücuma keçdilər. Qırğın bu mərhələdən sonra
xüsusi xarakter aldı, Azərbaycanın bütün
bölgələrini, o cümlədən Təbrizi əhatə
etdi.
Pişəvərini sərhəddən dekabrın 19-da keçirmişdilər. Şah qoşunları isə dekabrın 20-21-də Təbrizə girdi. Bütün dünyaya səs saldılar ki, Azərbaycanda qırğınlar baş alıb gedir. Ona görə də qoşun təkcə sekçilərin keçirilməsin təmin etməklə bağlı yox, ilk növbədə qırğının qarşısını almaq üçün gedir.
İyul ayında qərardad bağlanandan sonra Pişəvəri Azərbaycan
Milli Hökumətinin sədrliyindən istefa verir. Qoşun gələnə
qədər doktor Salamulla Cavid Pişəvərinin və
şahın razılığı ilə Azərbaycanın
valisi təyin olunur. O, xatirələrində yazır:
«Gördüm ki, şahın qoşunu gəlib
çıxmır, şəhərdə də
qırğın gedir; silahlı adamlar evlərə,
mağazalara hücum edir, Təbrizdə qan su yerinə
axır. Maşına mindim, Təbrizdən 80 km
aralı Bostanabada getdim. Getdim ki, qoşun
orda dayanıb.
General
Haşimidən soruşdum ki, burda niyə
dayanmısınız,
orda
qırğın başlayıb, qarşısını ala
bilmirik, zorla dayanmışıq. General saymazyana
dedi ki, siz gedin, biz gələcəyik. Qoşun
qəsdən bundan düz 48 saat sonra Təbrizə daxil oldu».
Qoşun gələndən sonra bir neçə ay ərzində
rəsmi şəkildə 25 min nəfər
soydaşımız İran qoşunları tərəfindən
güllələndi, asıldı. Məsələn, Azərbaycan Milli
Hökumətinin baş prokurorunu may ayında asdılar. Hələ ortada itkin düşənlər, təsadüfən
ölənlər, öldürülənlər bu sırada
deyil. Yüz minə kimi adam
sürgün olundu. 10 mindən yuxarı adam
xarici ölkələrə qaçdı. Beləliklə, bir
il ərzində mövcud olan Azərbaycan
Milli Hökuməti Sovetlərin xəyanəti, ABŞ-ın,
İngiltərənin şah qüvvələrinə hərtərəfli
yardımı nəticəsində süqut etdi. Azərbaycan Milli Hökumətinin rəhbərliyi
uzun müddət Sovetlərin səmimiyyətinə inandı.
21 Azər Hərəkatı 20-ci yüzildə Güney
Azərbaycanda baş vermiş hərəkatların zirvəsi
hesab olunur. Bu hərəkat hər hansı bir xarici qüvvənin
köməyilə yox, milli zəmində baş vermiş hərəkat
idi. Sovetlərin hərəkata hərbi, maddi-mənəvi
yardımı inkar edilmir, amma bu yardım həlledici yox, təsiredici
ola bilərdi. 21 Azərdən
uzaqlaşdıqca Hərəkatın əzəməti,
böyüklüyü daha çox hiss olunmağa
başlayır. Bu, xalq hərəkatı idi.
Bu gün Güneydəki milli qüvvələr
bütün təzyiqlərə baxmayaraq həmişə
Pişəvəri dövrünü böyük əhvali-ruhiyyə
və məhəbbətlə yad edirlər.
Pişəvəri qəzaya düşdü, ya
öldürüldü? Cavab vermək çox çətindir.
Səbəbi də odur ki,
araşdırılmalı sənədlər Moskvadadır.
Bu məsələdə çox ehtimallar var.
Pişəvərini Buzovnada Hobel bağında səssiz-səmirsiz
basdırıblar. 60-cı illərdə qəbri
Fəxri Xiyabana köçürülüb. Pişəvəri aradan götürüləndən
sonra fədailəri dağıtdılar ki, artıq məsələ
qurtardı.
Əkrəm Rəhimli,
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 13
dekabr.- S.14.