Abdulla Şərifov repressiya
qurbanıdır
Həbs ediləndə ona verilən ittihamın biri də «əksinqilabi pantürkist təşkilatın
üzvü» olması
idi
II yazı
1937-ci ilin əvvəllərində
elmi-tədqiqat institutunun
əməkdaşları Əli
Nazim, Abdulla Məmməd
oğlu Tağızadə,
Əbdüləzəl Dəmirçizadə
və başqaları
işdən azad ediləndə filialın direktoru A.R.Zifeldtin 1937-ci il 20 martda verdiyi
21 nömrəli əmrlə
«Lüğət terminologiya
bölməsi»nə müvəqqəti
olaraq A.M.Şərifov
rəhbər təyin
edilib və ona yarımçıq qalmış «Azərbaycan
dilinin orfoqrafiya lüğəti»ni tamamlamaq
tapşırılıb. Aradan
düz üç ay keçəndən sonra yaxın dostu, birgə kitab yazdıqları İdris Həsənov aşağıdakı
əmri imzalayıb:
EA Azərbaycan Filialının
Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu üzrə 21 iyun 1937 tarixli əmr. Bu tarixdən etibarən Tarix, Dil və Ədəbiyyat
İnstitutunun baş elmi işçisi A.M.Şərifov linqivistika
kabinetinin işini pozduğuna, ardıcıl
iş planını yerinə yetirmədiyinə,
Azərbaycan dilinə
vurduğu zərərə,
xalq düşmənlərinə
(Çobanzadəyə, Xulufluya,
Sami Kamala və onların
davamçıları Məhərrəm
Kamilə, Qulam Bağırova və. b.) dəstək verdiyinə görə işdən azad edilsin. Əsas:
SSRİ EA Azərbaycan Filialı
Rəyasət Heyətinin
20 iyul 1937-ci il
qərarı. İmza:
İ.Həsənov, SSRİ EA Azərbaycan Filialı Tarix, Dil və
Ədəbiyyat İnstitutunun
direktoru.
Maraqlı burasıdır ki,
üç ay öncə
yarı zor, yarı xahiş-minnət iş tapşırdıqları
insanı indi «kabinetin işini pozmaqda, ardıcıl iş planını yerinə yetirməməkdə,
Azərbaycan dilinə
vurduğu zərərdə»
ittiham edirdilər. DTK (KQB) müstəntiqlərinin
ittihamı da bu əmrdəki kimiydi.
Bütün sahələri ciddi
nəzarət altında
saxlayan Sovet xüsusi xidmət orqanları ali
təhsil ocaqlarına,
elmi-tədqiqat müəssisələrinə,
qəzet və jurnallara xüsusi diqqət yetirirdi. Belə müəssisələrin rəhbərliyinə
kimlərin təyin edilməsinə nəzarət
etməklə yanaşı
orada biri-birindən xəbərsiz bir neçə agent, müvəkkil
saxlanılırdı. 1937-ci il dekabrın
20-də həbs ediləndə
ona verilən ittihamın biri də «Azərbaycan SSR
XDİK-in müvəkkili ola-ola
əksinqilabi pantürkist
təşkilatın üzvü»
olmasıdır.
Diqqəti çəkən odur ki, A.Şərifov müvəkkili olduğu təşkilata, ona firavan həyat, xoş güzəran vəd edən təşkilata deyil, ürəyinin istədiyi,
sabahına ümid bəslədiyi, gizli fəaliyyət göstərən
millətçi təşkilata
üzvlər cəlb edirmiş. 1938-ci ilin 13-14-də
keçirilən ikinci
istintaqda müstəntiqə
belə cavab verib: «1934-1936-cı illərdə
mən əksinqilabi millətçi təşkilata
aşağıdakı şəxsləri
cəlb etmişdim:
1933-cü ilin aprelində
Tarix, Dilçilik və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru vəzifəsini yerinə yetirən İdris Həsənov və
1934-cü ildə SSRİ EA Azərbaycan Filialının
aspirantı Ələkbər
Babazadəni. Onların
üzərinə aşağıdakı
vəzifələr düşürdü:
1. Özlərinin elmi-nəzəri
və praktiki işlərində, əsərlərində
və dərsliklərində
pantürkist və millətçi ideyaları
yaymaq.
2. Tələbə gənclər
arasında burjua millətçi ədəbiyyatı
genişləndirərək onları pantürkist və Sovet hökumətinə
qarşı düşmən
ruhda tərbiyə etmək».
Uzun illər
araşdırıcılar 1937-ci illərin istintaq ifadələrinə təzyiq
altında və zor tətbiq etməklə alındığına
görə ciddi yanaşmırdılar. Bizcə, faktların
hamısını şübhə
altına almağa əsas yoxdur. Müstəntiqin «Yaxın
tanışlarınızın adlarını söyləyin»
tələbinə cavabda
o, Bəkir Çobanzadənin,
Qazis Qubaydulinin, Abdulla
Tağızadənin, Hənəfi
Zeynallının Qulam
Bağırovun, İdris
Həsənovun, Davud Quliyevin, Xalid Səid Xocayevin, Alfred Zifeldtin, Zinnət Zakirovun adlarını çəkir. Müstəntiq ona sual verəndə ki, gizli təşkilata kimləri cəlb etmisiniz? O, yaxın dostu İdris Həsənovun və Ələkbər Babazadənin
adını çəkir.
Adı çəkilən insanların
heç bir gizli təşkiların üzvü olmadıqları,
adamların adı müstəntiqin iradəsilə
müttəhimdən alındığı
fikrilə razılaşsaq,
onda ortaya belə bir sual
çıxır: Nədən
Abdulla Şərifov onunla
müştərək dərslik
yazan Qulam Bağırovun deyil, yaxın dostu İdris Həsənovun adını çəkir?
Axı onların hər ikisilə şərikli dərslik yazıb!
İkincisi, müstəntiq dəfələrlə
onu cəsusluqda təqsirləndirir. Lakin o, heç vaxt
bu ittihamla razılaşmamışdı.
Biz istintaq zamanı
zor tətbiq edildiyinə, təzyiqlər
göstərildiyinə qətiyyən
etiraz etmirik. Amma verilən
bütün ifadələri
şübhə altına
almaqla razılaşmırıq.
Çünki başqa çoxlu
qaynaqlar da ifadələrin bir çoxunun doğruluğunu
təsdiqləmiş olur.
Araşdırıcılar müstəntiqlərin işini
şübhə altına
almaqla minlərlə insanın nahaqdan məhv edildiyi fikrini formalaşdırmağa
çalışırlar. Bununla da
onlar öz əqidəsi uğrunda illərlə mübarizə
aparan, təşkilatlanan,
bu yolda ölümə gedən insanların xidmətləri
üzərinə kölgə
salmış olurlar.
Bunu Abdulla Şərifovun
1938-ci il 19 yanvarında dördüncü
dindirmədəki cavabları
da aydın göstərir. O, irtica maşınının onu
məhv edəcəyinə
əhəmiyyət verməyərək
cəsarətlə aşağıdakıları
söyləmişdi:
1. 1918-ci ildən həbs olunan günədək əksinqilibi millətçi
pantürküst mövqedə
durub.
2. 1920-ci ildən başlayaraq
1938-ci ilədək ÜİK(b)P
sıralarında ikən
öz əksinqilabi görüşlərini partiyadan
gizlədib.
3. 1928-ci ilin sentyabrından pantürkist millətçi
təşkilatın rəhbərlərindən
Qubaydullinlə sıx
əlaqədə olub.
4. Sovet hökumətinə qarşı silahlı üsyan hazırlamaq yolu ilə Vahid
Türk-Tatar dövləti
yaradılmasında əksinqilabi
pantürksit təşkilatın
ideyalarına tam şərik
idi.
5. 1930-cu ildən başlayaraq Qubaydullinin göstərişi
üzrə ali
məktəb tələbələri
və SSRİ EA Azərbaycan
Filialının elmi əməkdaşları arasında
əksinqilabi pantürkisit
təbliğatı genişləndirib.
6.
1933-34-cü illərdə əksinqilabi
təşkilata cəlb
etdiyi adamlar arasında institutun alimləri İdris Həsənov və Ələkbər Babazadə
də olub.
7. 1932-ci ildən həbs olunan günədək Azərbaycan SSR XDİK-in müvəkkili kimi fəaliyyət göstərə-göstərə əksinqilabi pantürkist təşkilata da daxil olub. Bunu Azərbaycan SSR XDİK orqanlarından gizlədib.
Bu etiraflar DTK-KQB müstəntiqlərini qane etməyib. Onu həm də cəsusluqda suçlamışlar. Dördüncü istintaqdan iki ay sonra, yəni 1938-ci ilin 8 martında aprılan dindirmədə ona nə qədər cəza versələr də, cəsusluq ittihamını rədd edib. Əksinqilabi millətçi təşkilatın üzvü olduğuna dair aparılan istintaqlarda suallara cavab verən, lakin cəsusluq ittihamını rədd edən Abdulla Şərifovun işi üzrə istintaqı müstəntiqlər 9 martda bitmiş hesab edərək onu Azərbaycan SSR CM-nin 64, 69 və 70, 73-cü maddələrində nəzərdə tutulan cinayətlərdə ittiham olunması haqqında qərar çıxarırlar.
1938-ci ilin 3 iyulunda saat 18.15-də başlayan SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının qapalı iclası 18.25 dəqiqədə (10 dəqiqə ərzində alimin taleyi həll olunub) başa çatıb və Abdulla Məhəmməd oğlu Şərifov ən ağır cəzaya- güllələnməyə məhkum olunub. 10497 saylı istintaq işinə hökmün dərhal yerinə yetirildiyinə dair, yəni 1938-ci ilin 3 iyulunda güllələndiyi haqqında arayış əlavə edilir.
Abdulla Şərifov güllələndikdən sonra xanımı Fatma Zinnur qızı Şərifova vətən xaininin ailə üzvü kimi həbs düşərgəsinə göndərilir. Onun ailəsinin üzvlərinin sonrakı taleyi haqqında heç bir bilgi əldə edə bilmədik. Halbuki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin Arxivində saxlanan şəxsi işdə Abdulla Şərifov himayəsində beş nəfər ailə üzvünün olduğunu yazır.
Əqidəsi uğrunda mübarizə aparan və bu yolda ölümə belə getməkdən çəkinməyən insanlar ehtirama layiqdirlər. Onları məhv edən insanların çəkdikləri zəhmətlər isə boşa gedir. Zaman öz hökmünü verir. Xalq gec də olsa həqiqətlərdən xəbər tutur, qəhrəman övladlarını sevir, onların xatirələrini həmişə hörmətlə yad edirlər. SSRİ-nin dağılması, xalqların öz keçmişlərini öyrənmək istəkləri, millətlərin öz haqları uğrundakı mübarizəsi Abdulla Şərifov və məsləkdaşlarının nə qədər haqlı olduğunu göstərir.
Əli Şamil,
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 18 dekabr.- S.14.