Türk xalqlarının mifoloji təsəvvürləri

«Mifologiya — milli varlığımız, milli kimliyimiz və milli düşüncəmizin əsasıdır»

Milli etnokosmik varlığımızın əsasını təşkil edən mifologiyanın öyrənilməsi təkcə Azərbaycan humanitariyasının deyil, eləcə də ümumtürk etnologiyası və dünya türkologiyasının həlli vacib problemlərindəndir. Məsələnin aktuallığı ilk növbədə mifin hər bir mədəniyyətdə olduğu kimi, Azərbaycan mədəniyyətindəki yerinin, rolunun və semantik mahiyyətinin öyrənilmə zərurəti ilə bağlıdır.

Milli mədəniyyətimizin istənilən məna vahidi mifologiya ilə arxetipləşir. Milli mədəniyyətimiz bu nüvənin diaxron böyüməsi kimi təşkil olunmaqla öz çağdaş funksionallıq impluslarını ondan alır. Milli mədəniyyətin ayrılmaz struktur səviyyələri və milli ictimai şüurun formaları olan folklorun, incəsənətin, dinin, fəlsəfənin, ədəbiyyatın və s. mövcudluğunun əsasında onların hamısının strukturunun genetikasını təşkil edən mifoloji arxetiplərin canlılığı, onları ardıcıl olaraq psixoidraki impulslarla zənginləşdirməsi durur. Diaxron planda tarixin şərti dərinliklərində qalmış mif sinxron planda çağdaş milli özünüifadə kodlarının ruhunu, bütün funksionallığının genetik əsasını təşkil edir. Xüsusilə Azərbaycan folklorunun, ədəbiyyatının, incəsənətinin, fəlsəfəsinin, mental psixologiyanın bir bütöv — poetik orqanizm kimi öyrənilməsi və öyrədilməsi bu orqanizmi onun genetikası səviyyəsində qaynaqlandıran və idarə edən mifologiyanı öyrənmədən mümkün deyil. Mifologiyanın struktur arxetipləri Azərbaycan folkloru, ədəbiyyatı və milli ictimai şüurun digər ənənəvi formalarının strukturunu başdan-başa — bütün struktur səviyyələri və elementlərini çevrələməklə təşkil edir.

Mifologiya haqqında dünyada aparılmış tədqiqatlar saysız-hesabsızdır. Eləcə də Azərbaycanda dünya, ümumtürk, oğuz və Azərbaycan mifologiyası ilə bağlı müxtəlif məzmun, xarakter və formalı işlər görülməkdədir. Azərbaycan folklorşünaslığından bir elm sahəsi kimi prof. Mirəli Seyidovun araşdırmaları vasitəsilə üzvlənərək müstəqilləşən Azərbaycan mifologiya elmi bu gün Ağayar Şükürov, Kamil Vəli Nərimanoğlu, Məhərrəm Cəfərli, Azad Nəbiyev, Bəhlul Abdulla, Kamal Abdulla, Muxtar Kazımoğlu, Cəlal Bəydili, Ramazan Qafarlı, Ramil Əliyev, Arif Acalov, Ağaverdi Xəlil, Rüstəm Kamal, Məhəmməd Məmmədov, Fərəh Cəlil, Emin Ağayev, Şakir Albalıyev, Atif İslamzadə, Nail Qurbanov, Fərhad Qasımov, Ramin Allahverdi, Hikmət Quliyev, Səfa Qarayev, Aynur Babək, Fidan Qasımova və başqalarının yaradıcılığı ilə təmsil olunur.

Bu tədqiqatlara nəzər saldığımızda onların, əsasən, rusdilli ədəbiyyatlardan gələn nəzəri-metodoloji baza əsasında aparıldığını görürük. Həmin baza öz əsas kütləsində materialsit-marksist fəlsəfəyə əsaslanırdı. Dünya elmi ilə əyalətlərə nisbətən daha artıq əlaqələrə malik olan rus-sovet alimləri dünya mifoloji fikrini materialist-marksist təhlil-dəyərləndirmə modelindən keçirmədən elmi fikir dövriyyəsinə daxil edə bilmirdilər. Ancaq Azərbaycanın son üç əsrdə qanı və canı bahasına apardığı mübarizə ilə əldə etdiyi müstəqilliyinin bəhrəsi olaraq indi elmdə heç bir ideoloji buxov-model, yasaq-çərçivə yoxdur. Bu da özünü xüsusilə son dövr araşdırmalarında mifoloji modelləşdirmənin milli düşüncənin hüdudlarını daha geniş və dərin miqyaslarda əhatə etməsində göstərir. Bu istiqamətdə xüsusilə A.Şükürovun, A.Nəbiyevin, C.Bəydilinin (Məmmədov), R.Qafarlının və R.Əliyevin tədqiqatları əlamətdardır:

- Mərhum A.Şükürov Azərbaycan folklorşünaslığında ilk dəfə olaraq dünya xalqlarının mifologiyalarını ana dilimizdə ümumiləşdirərək fundamental mifoloji fikir bazası formalaşdırdı.

- Mərhum A.Nəbiyev yaradıcılığının əsasən son onilliklərini əhatə edən çalışmalarında elmi fikir dövriyyəsinə «türk mif nüvəsi əsasında formalaşan Azərbaycan mif modeli» konseptini daxil etdi.

- C.Bəydilinin yaradıcılığında nəhəngliyi və zənginliyi baxımından okeanı andıran türk mifoloji obrazları struktur və funksiya baxımından sistemləşdirildi.

- R.Qafarlı uzun illəri əhatə edən çalışmalarında türk xalqlarının mifoloji təsəvvürlərini nəzərdə tutan «türk mifologiyası» konsepti ilə tarixi Azərbaycan xalqının mifoloji təsəvvürlərini nəzərdə tutan «Azərbaycan mifologiyası» konseptini vahid düşüncə sistemində birləşdirən baxış müstəvisini — «Azərbaycan türklərin mifologiyası» konseptini modelləşdirdi.

- R.Əliyev Azərbaycan folklorşünaslığında tamamilə yeni bir düşüncə sahəsinin — «riyazi mifologiya»nın əsasını qoydu.

- Bizim araşdırmalarımızda elmə «Oğuz mifologiyası» konsepti daxil edildi, onun konseptual əsasları, nəzəri-metodoloji bazası müəyyənləşdirildi, oğuz mifoloji xaosunun struktur-semiotik metodla tədqiqinin yeni modifikasiyası yaradıldı.

«Mifologiya» özünün ən sadə kütləvi-elmi anlamında ibtidai icma dövründə yaşamış əcdadlarımızın dünyagörüşü, şüuru, təsəvvürləridir. Təhsil bazası sovet dövründə formalaşmış Azərbaycan ziyalısı «mifologiya» adına daha çox ali məktəblərdə tanış olduğu yunan mifologiyasını, onun tanrılar panteonunu, baş tanrı Zevsi, əfsanəvi qəhrəman Heraklı, göyü çiyinləri üstündə saxlayan Anteyi, Homerin məşhur qəhrəmanı Odisseyi tanıyır və bütün bunların hamısını qədim dövrlərin əsası olmayan, uydurmaları — nağılları, əfsanələri kimi qəbul edir. Və bu yanaşmasında o, həm də haqlıdır. Mif-mifologiyanın tarixi, kökü, yaşı bilinmir. Elə bundan irəli gəlməklə insanlar «mif» dedikdə daha çox yalanı, uydurmanı başa düşürlər. Mifologiyaya münasibətdə bütün bu ümumi ictimai-psixoloji yanaşma əslində mifin elmi mahiyyətinin həqiqi təbiətini, gerçək «poetikasının» özünəməxsusluğunu ifadə edir.

***

«Mifologiya» və onun struktur vahidi olan «mif» insanlığın — bəşəriyyətin şüur tarixinin ilkin mərhələsidir. Bu, elmdə mifoloji şüur mərhələsi adlanır. Öz növbəsində müasir insanların malik olduğu şüur tarixi şüur adlanır. Bizim müasir şurumuzu mifoloji şüurdan tarixi zaman, yəni düzxətli-diaxron zaman baxımından minilliklər ayırır. Bugündən keçmişə boylananda o, tarixin dərinliklərində heç görünmür də. Ancaq insan şüurunun fenomenallığı ondadır ki, bizlərdən onminilliklərlə zaman məsafəsində olan mifologiya həm də hər an və hər yerdə bizimlədir. Onu öz zaman ritmi ilə yaşayan, gündüzlər mürgü döyüb, yalnız gecələr ova çıxan şirlərə bənzətmək olar. Mifologiya tarixi zaman baxımından eraların, epoxaların dərinliyində olduğu kimi, həm də bizim şürumuzun dərinliklərində, alt qatlarındadır. O, gecələr öz simvolik obrazlarını yuxumuza yollayır: gah sevindirir, gah da qorxudaraq gündüzlərimizin əhvalını öz psixoloji rənginə boyayır. Lakin bəzən həyatımıza qəfildən çox müdhiş formalarda da daxil olur. Gecə ovundan qayıdıb gündüz dincələn şirləri narahat edəndə onlar necə qəzəblənirlərsə, miflər də qəfil zərbələrdən — psixoloji travmalardan, nevrotik şoklardan, affektiv qəzalardan oyanıb şüurumuza hakim ola bilir.

Antropoetnoloji, psixiatrik, psixomifoloji, analitik-psixoloji, psixoanalitik və s. araşdırmaların nəticələrinə görə, insanların izaholunmaz yuxularının, ruhi xəstələrin söyləmələrinin və qədim dünyanın miflərinin əsas obraz və motivlər sistemi üst-üstə düşür. İnsanların gördükləri yuxuların bir hissəsi yuxu prosesindəki fiziki təsirlərlə (isti, soyuq, aclıq, toxluq və s.), başqa bir hissəsi insanın ayıq vaxtındakı psixoloji yaşantıları (qorxu, sevinc, narahatlıq, stress, əsəb, gözlənti və s.) ilə bağlı olur. Üçüncü qisim yuxular izaha gəlmir. Bura fərziyyələr meydanıdır.

***

Ənənəvi düşüncədə yuxular mesaj — ünsiyyət dünyasıdır: yuxuda görülən hər bir element simvolik obrazdır və xalq inanclarında hər bir obrazın öz mənası var. Yuxular bu obrazlarla yozulur. Başqa sözlə, insana yuxularla gələn ilahi-mistik mesaj «oxunur» və onlarda nə deyildiyi başa düşülür. Yuxuların əsas obraz və motivlər sisteminin qədim dünyanın mifik mətnlərinin obraz və motivləri ilə səsləşməsi bu «səsləşmə» sözünün elə həqiqi mənada «səsləşmə — xəbərləşmə», ünsiyyət — əlaqə olduğunu göstərir. İnsan öz yuxularında sanki epoxaların, eraların arxasında qalmış mifoloji mətnləri «oxuyur».

Demək, bizim qədim mədəniyyət hesab etdiyimiz, bizə gil yazıların, papirus kağızların üzərində gəlib çatmış əski miflər eyni zamanda həm də bizim yaddaşımızdadır. Biz onları torpağın dərinliklərində qalmış mədəniyyət laylarında yox, həm də yaddaşımızın dərinliklərində axtarmalıyıq. Ruhi xəstələrin söyləmələrindəki obraz və motivlərin yuxularla, miflərlə səsləşməsi, əslində, unudulmuş, yox olmuş, tarixin qaranlıqlarında itib-batmış zənn etdiyimiz mif-mifologiyanın bizimlə var olduğunu, bizi heç vaxt tərk etmədiyini göstərir. İnsan da, heyvan da ana bətnində olanda onun yoldaşı olur. Heyvanın yoldaşına «ətənə», insanın yoldaşına «cift» deyilir. «Coft» farscada «cüt», «qoşa» mənasındadır. İnsan doğulandan sonra da onun qoşası — yoldaşı olur. İnsanın bu yoldaşı elmdə — aura, folklorda — qaraçuxa, dini-mistik ənənədə — həmzad adlanır. Bizim hazırda malik olduğumuz tarixi şüurumuzun da belə bir qoşası — yoldaşı var: mifoloji şüur. Aura — qaraçuxa — həmzad daim insanla yoldaş olur. İnsanların əksəriyyəti bu yoldaşlarının varlığından bütün ömrü xəbər tutmur. Aura — qaraçuxa — həmzad psixoloji travma, şok, sarsıntı, affektlərlə özünü bilindirə bilir. Bu zaman insanın şüuru ilə təhtəlşürunun (başqa adlarla: şüuraltının — qeyri-şüurinin — bilinçdışının) arasında əlaqə pozulursa, o, ruhi xəstəyə çevrilir. Yaxud başqa halda insanın yuxuları mistik simvol-obrazlarla müşayiət olunan əzaba çevrilir. Bütün hallarda oyanan, şüura hakim kəsilən psixoloji kompleks hər hansı məzmun və formada mifologiya ilə bağlıdır. Şüurla təhtəlşüur arasında keçid zonası var: bu, şüurun ən dərin qatı, ucqarı, təhtəlşüura keçidin astanasıdır. Mifologiya burada «dincəlir». Qəfil «zərbə»lərlə «oyananda» özü ilə həmin astanadan təhtəlşüurun davranışlarını da gətirir. Müasir insan mifologiyanı onun yuxusundan qəfildən oyadanda, onu narahat edəndə mifologiya insana zərər verir: onunla əsrlərin, minillərin sınağından çıxmış xoş-ənənəvi üsullarla rəftar edəndə xeyir verir. Mifologiya — milli varlığımız, milli kimliyimiz və milli düşüncəmizin beşiyi, ocağıdır, əsasıdır. Mifologiyanı bu statusda öyrənən xalqlar və fərdlər varlıqlarını həmişə ayaqda və diri saxlaya bilirlər.

Seyfəddin Rzasoy,

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 19 dekabr.- S.14.