«Arazın hər iki
tayında müsəlmanların soyqırımı»
Səməd Sərdariniya: «Bu faciələr nəinki
1918-ci ildə bitməyib,
hətta sonrakı illərdə daha kəskin şəkildə
davam edib»
İranda
Dağlıq Qarabağ
probleminin kökləri
ilə bağlı ictimai rəyin formalaşmasında mənfi
rol oynayan fars və
erməni tarixçilərinin
əksinə olaraq bir sıra müəlliflər
hadisələrə obyektiv,
ədalətli yanaşma
metodunu seçiblər.
Erməni daşnaklarının
1918-ci ildə Güney
Azərbaycanda — Urmiya,
Xoy, Səlmas, Maku, Şərəfxanada və digər şəhər və kəndlərdə türklərə
qarşı törətdikləri
kütləvi soyqırım
haqda az
yazılıb. Təbrizli tarixçi-alim,
doktor Səməd Sərdariniyanın «Arazın
hər iki sahilində müsəlmanların
qətliamı (Təbriz,
2005-ci il, 211 s.) kitabı bu boşluğu doldurmaq üçün sanballı
bir əsərdir. Müəllif Qafqaz, Azərbaycan, İran, Türkiyəyə qarşı
rusların işğalçılıq
siyasətində ermənilərin
«katalizator» rolunu oynamasını, xəyanət
və arxadan bıçaq vurmaq kimi alçaq əməllərini onların
«Böyük Ermənistan»
xülyasında yaşamaları
ilə izah edir.
Səməd Sərdariniya «Arazın
hər iki tayında müsəlmanların
soyqırımı» əsərində
yazır: «Bu faciələr
nəinki 1918-ci ildə
bitməyib, hətta sonrakı illərdə də daha kəskin
şəkildə davam
edib. Belə ki, 1988-ci ildən
bəri nəinki Azərbaycan Respublikası
şəhərlərinin (xüsusilə
də Xocalı, Kəlbəcər və
s.) əhalisi dəfələrlə
daşnakların rəhimsiz
kütləvi qırğınlarına
məruz qalıb.
Hətta
Azərbaycan Respublikası
ərazisinin 20%-ni təşkil edən Dağlıq Qarabağ və ətraf rayon və şəhərlər
ermənilər tərəfindən
işğal edilib, nəticədə isə bu ərazilərin şəhər və kəndlərdə yaşayan
bir milyondan artıq insan öz yurd-yuvasından məhrum edilərək qaçqın və didərgin vəziyyətinə
düşüb.
«Arazın hər iki tayında müsəlmanların soyqırımı»
əsəri 2006-cı ildə
Bakıda Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının akademik
Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq
İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı
ilə Azərbaycan (türk) dilinə tərcümə edilərək
«Elm» nəşriyyatı (120 səh.) tərəfindən
çap edilib. Kitabın elmi redaktoru AMEA Şərqşünaslıq
İnstitutunun aparıcı
elmi işçisi Əkrəm Rəhimli, fars dilindən
tərcümə edəni
isə Atilla Maralanlıdır. S.Sərdariniyanın «İrəvan müsəlman
sakinli şəhər
olmuşdur» kitabında
tarixi sənədlər
əsasında İranın
ermənipərəst tarixçilərinə
tutarlı cavab verilib.
Ermənilərin arzusu ilə ruslar İrəvan və onun ətrafındakı
4 xanlığı, 41 bəylərbəyliyi
və sultanlığı
ləğv etdilər,
onların çoxu təzyiq və məcburiyyət qarşısında
ərazidən köçməyə
məcbur edildilər.
Torpaq və əmlakları gəlmə ermənilər
arasında bölüşdürüldü
(«İrəvan müsəlman
sakinli şəhər
olmuşdur», s.90). İrəvanda
yaşayan əhalinin
143 min nəfərindən 117.849 nəfəri müsəlman-türk,
cəmi 25151 nəfəri
(gəlmələrlə birlikdə)
erməni olub.
Qahirədə çıxan «Hikmət»
qəzeti «Tərcüman»
qəzetində verilmiş
məlumata əsaslanaraq
XX əsrin əvvəllərində
(1904) Qafqazda 3 milyon
208 min 875 nəfər müsəlmanın
yaşadığını yazırdı ki, bunların da 352 mini nəfərinin İrəvan
vilayətində olduğunu
qeyd etmişdi (s.118). Rus məmurunun statistik məlumatına gəldikdə
və ona inansaq belə XIX əsrin 30-cu illərində
İrəvanda yaşayanların
80 faizdən çoxunu
müsəlman türkləri
təşkil etmişdi.
Halbuki sonrakı illərdə müsəlmanlara qarşı
rus-erməni zorakılığı
onların sayca ilbəil azalmasına səbəb olmuş, onları Azərbaycanın
başqa əyalətlərinə
köçməyə məcbur
etmişdi.
Tarixən yerli əhali hesab olunan Qarapapaq
tayfası Güneyə
— Urmiya ətrafına
köçmək məcburiyyətində
qalmışdı. 1828-1832-ci illər arasında İrəvanda yaşayan türklərin sayı 100
min nəfərə qədər
azaldığı halda
gəlmə ermənilərin
hesabına erməni sakinlərin sayı 82.377 nəfər artmışdı
(s.91).
Türk əhalisinin yaşadığı
İrəvan şəhəri
XIX əsrin sonunda xristian erməni şəhərinə çevrildi. Halbuki bu
şəhərin iqtisadi
və mədəni, elmi inkişafında Azərbaycan Türklərinin
böyük zəhmət
və Vətən torpağına bağlılığından
irəli gələn xidmətləri olmuşdu.
Beləliklə, türklərin
qanuni ata-baba torpaqlarını zəbt edib burada «əzəmətli»
Ermənistan yaratmaq istəyən erməni daşnaklarının türklərə
qarşı soyqırım
əməliyyatı İrəvan,
Göyçə, Zəngəzurdan
başlasa da, Azərbaycanın nə Quzeyindən, nə də Güneyindən yan keçməmişdi. Həmin qanlı olayların izləri Dağlıq Qarabağa qarşı ermənilərin qətl və qarətlərlə
dolu yürüşləri,
bugünkü olaylarla
təzələnmişdi. 1918-ci ildə türklərə
qarşı ermənilərin
Qərbi Azərbaycanda
İrəvandan əlavə
211 yaşayış məntəqəsində
törətdiyi soyqırımda
300 min nəfər soydaşımız
qətlə yetirilmişdisə,
Güney Azərbaycanda
təkcə Urmiya və Səlmasda şəhid olanların sayı 130-150 min nəfər
arasında göstərilir.
Əslində bu rəqəm
göstəriləndən qat-qat
çoxdur. Rza şah, sonra isə onun oğlu
Güney Azərbaycandakı
müsəlman-türklərin soyqırımı haqda yazmağı və tədqiqat aparmağı yasaq etdiyindən 1918-ci il müsəlman
qətliamında öldürülənlərin
sayı haqqında məlumat indiyə qədər dəqiq verilməmişdi. Təbrizdə
çıxan «Dilmanc»
jurnalı 1918-ci il soyqırımında ölənlərin
sayını 100 min nəfər,
Əhməd Kəsrəvi
«Azərbaycanın 18 illik
tarixi» kitabında 130
min nəfər («Tarixe
hicdəh sale Azərbaycan»,
Tehran, Əmir Kəbir
nəşriyyatı, 1350 (1971), 919 s.), Urmiyada çıxan «Nəvide Azərbaycan» qəzetində Camal Ayrumlunun məqaləsində
150 min nəfər (Urmuda
Ciloluq, «Nəvide Azərbaycan» qəzeti, No
139, 2001, 13 mart) göstərilir. Olayların üstündən onillər
keçdiyindən çoxlu
qurbanların hesabdan kənarda qaldığı
şəksizdir. Ermənilərin
olmayan soyqırım haqqında geniş miqyasda böyük vay-şivən qopardığı
bir vaxtda, Xocalı faciəsinin dünya ictimaiyyətinə
yetərincə çatdırılmadığı
bir zamanda 100 ildən artıq bir dönəmdə ermənilərin türklərə
qarşı soyqırımları
haqda həqiqətləri
tədqiq edib ortaya çıxarmaq Güneyli-Quzeyli ziyalıların
və ictimaiyyətin borcudur, soyqırım qurbanları qarşısında
bizim vətəndaşlıq
və insanlıq vəzifəmizdir.
Səməd Sərdariniyanın ölümündən
əvvəl çap etdirdiyi «Qarabağ tarixin gedişində (Təbriz, Nedayi Şəms, 2006, 550 s.) adlı sanballı faktlar və arxiv sənədləri ilə zəngin olan kitabı Qarabağ tarixi və xüsusilə də Dağlıq Qarabağ münaqişəsini
öyrənmək üçün
dəyərli əsərdir.
Sərdariniyanın «Qarabağ
tarixin gedişində»
kitabının «Qarabağ
haradır?» başlıqlı bölmədə
Qarabağın tarixi sərhədləri verilir
və Azərbaycan ərazisinin ayrılmaz hissəsi olan bu diyarın tarix boyu ölkənin
siyasi-iqtisadi və mədəni-mənəvi həyatında
tutduğu önəmli
yeri açıqlayır.
Bir sıra
İran müəlliflərindən
fərqli olaraq Səməd Sərdariniya Qarabağın geniş bir coğrafi anlayış olduğunu və onun dağlıq
hissəsinin həmişə
Qarabağın tərkib
hissəsi kimi qəbul edildiyini yazır. Bu və bu qəbildən olan əsər və monoqrafiyalar əslində indiki İran rəhbərliyinin
Qafqaz bölgəsinə,
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq
Qarabağ münaqişəsinə
yanaşmada daha düzgün nəticələr
çıxarmağa təsir
göstərə bilər.
Kitabın son bölmələrində Dağlıq Qarabağı
ələ keçirib
sonra bütövlükdə
Qarabağı və Azərbaycanın digər
ərazilərini işğal
etmək arzusu ilə yaşayan ermənilərin işğalçılıq
planları ifşa olunur. Bu məsələlər
indiki zamanda elmi ictimaiyyətlə yanaşı siyasətçilər
üçün də
aktuallıq kəsb edir. S.Sərdariniya Ziyəddin Sultanovun «Qarabağ gündəliyi»
adlı kitabını
fars dilinə çevirib «Qarabağ müharibəsi» adı altında Təbrizdə nəşr etdirib və beləliklə, Qarabağ həqiqətlərinin
olduğu kimi oxuculara çatdırılmasında
mühüm xidmət
göstərib.
Sübhan Talıblı,
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 27 dekabr.- S.14.