Yarıda qırılan istedadlı ömür
Bəkir Çobanzadənin ədəbi-nəzəri
görüşlərində Azərbaycan ədəbiyyatının
yalnız doğma Şərq ədəbi-tarixi kontekstində
inkişafının mümkünlüyü əsas yer tuturdu
Ötən
yüzilin 30-cu illərində Sovet imperiyasının
qılıncının dalının-qabağının kəsdiyi
bir vaxtda repressiyaya tuş gələnlərdən biri də Bəkir
Çobanzadədir. Professor Hizaməddin Şəmsizadə
bildirir ki, marksist-leninçi ehkamların, ədəbiyyat və
sənət haqqında ideoloji sxemlərin milli mədəniyyəti
sıxışdırdığı bu dövrdə həmin
ehkamlara qarşı Şərq təfəkkürünün
yaradıcı suverenliyi ideyasını irəli sürənlərdən
birisi Bəkir Çobanzadə olub: «Dərin Şərq təhsili
almış B.Çobanzadənin ədəbi-nəzəri
görüşlərində Azərbaycan ədəbiyyatının
yalnız doğma Şərq ədəbi-tarixi kontekstində
inkişafının mümkünlüyü haqqında
konsepsiya əsas yer tutur. Həmin konsepsiya mahiyyət etibarilə
obyektiv tarixi xarakter daşıyır. XX əsr tarix səhnəsində
ilk addımlarını atmağa başlayanda səfalı
Krım yaylarında varlıların qoyun sürülərinin
arxasınca 13-14 yaşlı yaraşıqlı bir yeniyetmə
addımlayırdı. Hamının yalnız çoban kimi
tanıdığı muzdur Vahabın heç ağlına
belə gəlmirdi ki, varlı balalarının ələ
salmaq üçün adı və soyadı ilə deyil,
çoban oğlu (Çobanzadə)
çağırdıqları təmkinli Bəkir
atasının əzablı ömründən yeganə yadigar
olan bu kəlməni böyük iftixar hissi ilə
daşıyıb, onunla bir araya sığmayan «professor»
adı ilə şöhrətləndirəcək. Zamanın
və tarixin hökmü başqa imiş. Sonralar «qızıl
professor» deyərək onu ittiham edəndə B.Çobanzadə
qəzəb və iftixar hissi ilə yazırdı: «Bəli,
çoban oğlu çoban: necə ki, siz də «bəy
oğlu bəy»siniz. Azərbaycanda sovet ədəbi-nəzəri
fikrinin təşəkkülü və formalaşmasında Ə.Nazim,
M.Quliyev, Ə.Abid, S.Mümtaz, H.Zeynallı, V.Xuluflu, M.K.Ələkbərli,
M.Hüseyn, M.Rəfili, M.Arif kimi görkəmli nümayəndələri
sırasında ilk sovet professorlarından Bəkir Vahab oğlu
Çobanzadənin xüsusi rolu olub. Görkəmli
türkoloq, ədəbiyyatşünas, şair və ictimai
xadim B.Çobanzadə 1893-cü il mayın 15-də Krım
vilayəti Simferopol qəzasının Qarasubazar şəhərində
çoban ailəsində anadan olub. 14 yaşında onu birinci
sinfə qəbul edirlər. O, istehzalar altında bir il «43
nömrəli şagird» adı daşıyır. Lakin həmin
il müddətində o, qeyri-adi istedadı sayəsində
bütün məktəb proqramını başa vurub
böyük müvəffəqiyyətlə
buraxılış imtahanı verir. 1908-ci ildə o zaman
Krımda fəaliyyət göstərən Dini Xeyirxahlar Cəmiyyətinin
vasaiti ilə oxumaq üçün Türkiyəyə
göndərilir. 1914-cü ildə B.Çobanzadə
Qalatasaray liseyi «Sultaniyyə»ni müvəffəqiyyətlə
başa vurur, paralel şəkildə İstanbul Universitetində
ərəb və fars dilləri üzrə ali 3 illik kursu bitirərək,
orta məktəb və liseydə bu dillər üzrə dərs
demək hüququ qazanır. Həmin il Budapeşt
universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil olub
türk, ərəb və macar filologiyasını öyrənir.
1918-ci ildə universiteti müvəffəqiyyətlə
bitirir. 1920-ci ildə isə B.Çobanzadə doktorluq
dissertasiyası müdafiə edir. Müxtəlif pedaqoji məktəblərdə
Krım-tatar dili və ədəbiyyatından dərs deyir,
universitetin dilçilik kafedrasının dosenti seçilir.
Krım Xalq Komissarları Sovetində tatar şöbəsinə
rəhbərlik edir. 1922-ci ildə B.Çobanzadə Krım
Universiteti Şərq fakültəsinin professoru işləyir,
türk dillərinin müqayisəli qrammatikasından
mühazirələr oxuyur. Bu dövrdə yerli qəzet və
jurnallarda fəal çıxış edir,
üçüncü çağırış Krım Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsinə üzv seçilir. 1924-cü
ildə Krım Universitetinin rektoru seçilir və həmin
il S.Ağamalıoğlu yeni əlifba məsələsi ilə
əlaqədar türkdilli respublikalara səfəri zamanı
B.Çobanzadəni tapır və onu Bakıya gətirərək
sonralar yeni əlifba komitəsinə sədr təyin edir.
1926-cı ilin sonunda o, I Ümumittifaq türkologiya
qurultayının təşkilində fəal iştirak edir.
1927-ci ildə S.Ağamaloğlunun təşəbbüsü,
SSRİ MİK-nın qərarı ilə Ümumittifaq Mərkəzi
yeni türk əlifbası komitəsinin yaradılış
plenumunda B.Çobanzadə proqram məruzəsi ilə
çıxış edir. Yeni türk əlifbası
Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinə B.Çobanzadə
rəhbərlik edir. Onun rəhbərliyi ilə 1930-cu illərədək
müxtəlif türkdilli sovet respublikalarında komitənin
plenumları keçirilir, yeni əlifba layihələri
müzakirə olunur. 1928-ci ildə Moskvada instruktor
kurslarında yeni türk əlifbası haqqında məruzələr
oxuyur. 1929-cu ildə Azərbaycan SSR XKS Baş elmi idarəsində
terminologiya komitəsinə rəhbərlik edir. Onun əsas
iş yeri Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq
fakültəsi idi. 1924-29-cu illərdə əvvəlcə
professor, sonra kafedra müdiri, nəhayət, dekan kimi fəaliyyət
göstərir. Bu zaman Azərbaycanın iki görkəmli ədəbiyyat
xadimi, böyük yazıçı Y.V.Çəmənzəminli
və ədəbiyyatşünas H.Zeynallı türk dili və
ədəbiyyatı kafedrasında B.Çobanzadənin rəhbərliyi
altında elmi işçi kimi tədqiqat aparırlar. 1929-cu
ilin sonlarından B.Çobanzadə Azərbaycan DETİ-də
aspiranturanın müdiri işləyir, kadrlar
hazırlanmasına rəhbərlik edir. O, 1928-ci ildə
Moskvada Şərq Xalqları İnstitutunun həqiqi üzvi
seçilir və aspiranturada türkoloji məşğələlərə
rəhbərlik edir. 1932-ci ildə SSRİ EA Zaqafqaziya
filialı Azərbaycan şöbəsinin, 1935-ci ildən isə
SSRİ EA Azərbaycan filialının həqiqi üzvü
seçilir. Görkəmli Azərbaycan filoloqları M.A.Dadaşzadə,
M.Şirəliyev, H.Araslı, F.Qasımzadə, M.C.Cəfərov,
Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə və
başqaları onun tələbələri olmuşlar.
B.Çobanzadə 1935-ci il mart ayının 16-da Paris
Dilçilik Cəmiyyətinin üzvü seçilir. O, alman,
türk, macar, çex, slovak, polyak, fransız, ərəb,
fars, rus, Sovet Şərqi xalqlarının bir çox dillərini
bilir, tədqiqatlarında istifadə edirdi. Bəkir
Çobanzadə 1938-ci ildə aprel ayının 18-də uzun
və ağır işgəncələrdən sonra güllələnir».
Araşdırmaçı
Mahmud Allahmanlı bildirir ki, o, barəsində daha çox
danışılmalı olan şəxsiyyətlərdəndir.
Təəssüf ki, bu ensiklopedik zəka sahibi gərək
olduğundan az araşdırılıb: «Bəkir Çobanzadə
az yaşadı. Yaşadığı 44 il özü qədər
də ağrılarla, əzablarla dolu olan bir ömrün
payıdır. Bu 44 ildən sonrakı illər onun mənəvi
yaşam dövrüdür. İndi o, taleyinin həmin
dövrünü yaşayır. Türk xalqlarının mədəniyyət
tarixində mövcud olan tarixi şəxsiyyətlər təkcə
mənsub olduqları xalqa deyil, habelə bəşər mədəniyyətinə,
onun zənginləşməsinə xidmət ediblər. Bəkir
Çobanzadə də belə şəxsiyyətlərəndir.
Özünün dediyi kimi o, türk xalqlarında mədəni
inqilabın dərinləşməsinə böyük
yardımçı olan ziyalıdır. Şeirlərindən
birində «Nə mirzə var soyumda, nə aytulu bay, babam bir
çoban, anam Yeydabay» deyir. İsmayıl bəy Qasprinski, Həsən
Səbri Ayvazov bu tatar balasının belə bir istedada malik
olduğunu görüb böyük maraqla
qarşılayırlar. Xeyirxah adamların, imkanlı kənd
camaatının köməkliyi sayəsində Bəkir
Çobanzadə Türkiyəyə yola düşür.
Burada bir müddət maddi ehtiyac ucbatından
çayçı yanında şagird işləməyə
məcbur olur. Sonra «Sultani» məktəbində oxuyur. Həmin
vaxt İstanbul universitetində təşkil olunmuş kursda
fransız və ərəb dillərini öyrənir. Bununla
o, məktəblərdə fransız və ərəb dilindən
dərs demək hüququ qazanır. Ona «Sultani» məktəbində
oxumağa İstanbuldakı «Krım» tələbə cəmiyyətinin
sədri Cəfər Seyid Əhməd yardımçı
olur. Buranı müvəffəqiyyətlə qurtaran Bəkir
Çobanzadəyə Macarıstanın Peşte Universitetində
təhsilini davam etdirmək üçün zəmanət
verilir. Çobanzadə həmin universitetin filologiya-fəlsəfə
fakültəsini bitirir. Akademik Dyul Nemətin rəhbərliyi
ildə 1920-ci ildə «Kodeks-Kommanikus»da zahiri ahəng
uyğunsuzluğu və türk dillərində məxrəc
bazası problemləri» mövzusundə doktorluq
dissertasiyası müdafiə edir».
Həyatının
bu dövründən sonra Bəkir Çobanzadənin müstəqil
fəaliyyət və yaradıcılıq dövrü
başlayır. Mahmud Allahmanlı bildirir ki, Bəkir
Çobanzadənin fəaliyyətini bir neçə istiqamətdə
araşdırmaq zərurəti var: «Əvvəla, o, dilçi
alim kimi neçə-neçə kitab və məqalələrin
müəlifidir. «Türk-tatar lisaniyyətinə mədxəl»,
«Türk-tatar dialektolojisi», «Türk dili», «Türk qrameri», «Elmi
qramerin əsasları» və başqaları bu qəbildəndir.
İkincisi, Bəkir Çobanzadənin ədəbiyyatın
ayrı-ayrı dövrləri və nəzəri problemləri
ilə bağlı apardığı araşdırmalarıdır.
Son dövr krım-tatar ədəbiyyatı», «Türk ədəbiyyatı»
və başqa kitabları bu qəbildəndir». Bəkir
Çobanzadənin xalq ədəbiyyatının tədqiqi
istiqamətində yazdığı əsərlər də
xüsusi diqqətçəkəndir. O, postsovet məkanında türkologiya
sahəsində ilk elmlər
doktoru, professor olub. Bu
adı ona sovet hökuməti verdi və
bu ittihamla da ona ölüm
hökmü oxudu».
Bəkir
Çobanzadənin siyasi
fəaliyyəti barədə
danışan M.Allahmanlı
deyir: «Hələ erkən yaşlarından Krım milli firqəsində digər ziyalılar kimi ideoloq olaraq çalışıb. Sonralar Ziya
Göyalpın turançılıq
düşüncələri ilə bir müddət
yaşayıb. Bu, Bəkir Çobanzadənin
fəaliyyətinin əsas
istiqamətləridir. Onun yaradıcılığının müəyyən bir hissəsini də şeirləri təşkil
edir».
Bəkir
Çobanzadənin həyatının,
fəaliyyətinin böyük
bir dövrünün
Azərbaycanla bağlı
olduğunu bildirən
M.Allahmanlı daha sonra deyir: «Həyatının
sonlarında təhlükəsizlik
idarəsinin əməkdaşlarının
suallarına verdiyi cavabların birində deyib ki, mən
indiyə kimi 150 əsər yazmışam.
Onun
100-ü Azərbaycan dilinin,
ədəbiyyatının müxtəlif
problemləri ilə bağlıdır. Bu, Bəkir Çobanzadənin
nə qədər zəhmətkeş, türkologiyaya,
ədəbiyyata yaxından
bələd olduğunu
təsdiqləyir».
Bəkir
Çobanzadənin araşdırmalarının
mühüm bir qismini türk xalqları folklorunun təşkil etdiyini deyən M.Allahmanlı alimin bu sahədə
gördüyü işləri
belə ümumiləşdirir:
«Bəkir Çobanzadə
xalq ədəbiyyatının
mənşəyi, spesifikası,
janr xüsusiyyətləri
haqqında da maraqlı mülahizələr
yürüdüb. Xalqın ağrılarını,
əzablarını yaşayan
bu şəxs onun etnoqrafiyasına, mədəniyyətinə də
dərindən bələd
olub. Bu səbəbdən
də Bəkir Çobanzadənin mülahizələri
olduqca səmimi və inandırıcı
görünür. O, bədii
sözü insanın
ilk yaradıcılıq uğurlarından
hesab edir. Bu ilkinliyin müəyyən
çaları bu və ya digər
formada zəmanəmizə
qədər gəlib çatıb. O, yazılı
abidələrin ilkin nümunələrinə də
xüsusi diqqətlə
yanaşır. Bu baxımdan Orxon-Yenisey abidələrinə, «Kitabi-Dədə
Qorqud» dastanlarına daha çox diqqət yetirir. Eyni zamanda bu nümunələr
həmin dövrün
ədəbi düşüncəsini
əks etdirən fakt kimi dəyərləndirilir.
Bəkir
Çobanzadə «Kitabi-Dədə
Qorqud» dastanlarına təkrar-təkrar müxtəlif
münasibətlərlə müraciət edib. Bunlardan biri müəllifin Firdovsinin 1000 iliyi münasibətilə yazdığı
«»Şahnamə» və
dünya epik ədəbiyyatı» məqaləsidir.
Müəlif bu yazısında
«Dədə Qorqud» haqqında mülahizələrini
ümumiləşdirir və
bir çox maraqlı qənaətlərə
gəlib çıxır.
Düzdür, məqalənin mahiyyətində
«Şahnamə» dayanır.
Burada müəllifin apardığı
paralellər orijinallığı
ilə diqqəti cəlb edir. «Şahnamə» İran
şahlarının dastanı
olduğu halda «Dədə Qorqud» Oğuz xanlarının dastanıdır» — deyən
araşdırmaçı onları
ardıcıllıq baxımından
da müqayisə edir».
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 1 fevral.- S.14.