Qafqaz türklərinin tarixini əks etdirən mənbə
«Qafqazın tarixi, topoqrafik, statistik,
etnoqrafik və hərbi təsviri» əsəri maraqlı məlumatlarla
zəngindir
Türk
xalqlarının tarixi, mənşəyi, mədəniyyəti,
folkloru, psixologiyası və sairlə bağlı indiyə
kimi çoxsaylı mənbə və materiallar nəşr
olunub oxuculara çatdırılsa da, elələri də var
ki, əvvəllər bəzi siyasi, hərbi və digər
baxımdan dövriyyəyə daxil edilməyib. Bu isə
xalqların tarixinin, mədəniyyətinin, adət və ənənələrinin
öyrənilməsində bəzi qaranlıq məqamların
sona qədər aydınlaşdırılmasında
yardımçı ola bilməyib. Bu baxımdan XIX əsrin
30-cu illərinin əvvəllərindən başlayaraq rus hərbi
xidmətində və Qafqazda işləmiş əslən
almaniyalı mühəndis-topoqraf İohann Blaramberqin bu
regionda yaşayan xalqların həyatına,
coğrafiyasına,
tarixinə, etnoqrafiyasına həsr etdiyi «Qafqazın tarixi,
topoqrafik, statistik, etnoqrafik və hərbi təsviri» əsəri
Qafqazda yaşayan digər xalqlarla yanaşı, həm də
türk xalqlarının altı-kəsək (tatar-türk),
qaraçayların, bassianların (malkarların), kumukların
tarixi, coğrafi və etnoqrafik həyatından maraqlı məlumatlarla
zəngindir.
Planetin
kifayət qədər unikal regionlarından biri olan Qafqaz daim
missioner, səyyah və alimlərin diqqətini cəlb edib.
Qafqazda yaşayan xalqların əcdadları haqqında ilk məlumatlar
hələ e.ə.VI-I əsrlərə aid olub, yunan və
Roma müəlliflərinin əsərlərində yer alsa da,
sonrakı dövrlərdə (V-X əsrlər) Bizans, ərəb
müəlliflərinin əsərlərində, rus salnamələrində,
daha sonralar Rəşidəddinin, Əl-Ömərinin, Qərbi
Avropa müəlliflərinin (Vilhelm Rubruk, Plano de Karpini) və
digərlərinin əsərlərində tapırıq.
XVII-XVIII əsrlərə aid salnamə və diplomatik sənədlərdə
də Qafqazda yaşayan xalqlar, o cümlədən türk
qövmləri haqqında xeyli məlumatlar yer almaqdadır.
XVIII
əsrdə Rusiyada hərbi xidmətdə olmuş alman
İohann Qustav Herber 1728-ci ildə hökumət
tapşırığı ilə Qafqaza gəlmiş və
burada yaşayan yerli əhalinin həyatının təsvirini
vermişdi. Təxminən eyni missiyanı Pavel Sergeyeviç
Potyomkin XVIII əsrin ikinci yarısında yerinə
yetirmişdi. Yenə də rus hərbi xidmətində
olmuş milliyyətcə alman akademik İohann
Anton-Güldenştedt 1770-1773-cü illərdə Rusiya Elmlər
Akademiyasının tapşırığı ilə Qafqazda
olmuş, noğaylar, qaraçaylar, malkarlar və eləcə
də qeyri-türk xalqları haqqında
yığdığı materiallar Sankt-Peterburqda 1809-cu ildə
nəşr olunmuşdu. XVIII əsrdə akad. Pyotr Simeon Pallas
Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü kimi
1793-1794-cü illərdə Astarxan Şimali Qafqaz və
Krım ərazilərinə səyahət etmiş, maraqlı
məlumatlar toplayıb nəşr etdirmişdi.
XIX əsrin
əvvəllərində yenə də Rusiya Elmlər
Akademiyasına dəvət edilən Henrix Julius Klaprot
Qafqazın etnoqrafiyası, təsərrüfat həyatı,
sosial-siyasi quruluşu, xarakter və adətləri ilə
bağlı məlumatlar vermişdi. Qafqaz xalqlarının
tarixinin və etnoqrafiyasının öyrənilməsinə
bu dövrdə maraq göstərənlər sırasında
S.Bronevski və İ.Debunun da adı qeyd olunmalıdır.
Qafqazda yaşayan xalqlara olan belə maraq həm də XIX əsrdə
Rusiyada nəşr olunan qəzet və jurnallarda özünə
geniş yer alırdı. «Kavkaz», «Oteçestvennıye
zapiski», «Literaturnaya qazeta», «Voennıy jurnal», «Severnaya
pçela», «Vestnik Yevropı», «Panteon», «SMOMPK» və
başqalarında burada illər boyu yaşamış
xalqların həyatının müxtəlif tərəflərini
əks etdirən məqalə və materiallar çap edirdi.
Bununla
belə Qafqazda yaşayan xalqlar, o cümlədən türklər
haqqında XIX əsrin 30-cu illərinə aid maraqlı məlumatları
İ.Blaramberqin yuxarıda adını çəkdiyimiz əsərində
görürük. İ.Blaramberq 1800-cü ildə Frankfurtda
müflisləşmiş zadəgan ailəsində dünyaya
göz açıb. Atası Flamandiyalı, anası alman
qızıdır. Anasını 2, atasını 12
yaşında itirmiş İohann əvvəl xüsusi
Offenbaxdakı və Frankfurtdakı pansionlarda 4 yaşından
təhsil alıb, 1820-ci ildə isə Gessen Universitetinin
hüquq fakültəsinə daxil olub. Atasının
kiçik qardaşı hələ 1804-cü ildə Rusiyaya gəlib
mayor rütbəsi alaraq Novorossiya Dairəsinin Gömrük
Müfəttişliyində xidmət edərkən Odessada
yaşayan dövrlərdə Şimali Qara dəniz sahillərinin
arxeologiyası ilə məşğul olub. Əmisinin Rusiyada
yaşaması İohannı da bura cəlb edib və o,
hüquq üzrə magistr dərəcəsi aldıqdan sonra
Rusiyaya gəlib. Əvvəl Moskvada əmisi oğlanları
Fransua və Teodora de Kurtenegildə qalarkən bir sıra Avropa
dillərini yaxşı bilsə də, burada rus dilini mükəmməl
öyrənib və rus təəbəliyini qəbul edib
İvan Fyodroviç Blaramberq kimi vətəndaşlıq
alıb.
Qeyd
edək ki, İ.Blaramberqin Qafqaza marağının da öz səbəbləri
var. Belə ki, hələ 1828-ci ildə imperator I Nikolay Hərbi
Nazir qraf A.İ.Çernışova Qafqazda yaşayan
dağlı və köçəri xalqlar haqqında
materiallar toplusunun hazırlanması haqqında əmr
vermişdi. Hərbi nazir də öz növbəsində
Baş Qərargah vasitəsilə Xüsusi Qafqaz Korpusunun
baş komandanı İ.F.Paskeviç-Yerivanskiyə əmr
etmiş, o isə öz növbəsində dörd zabit Zubov,
Bartenov, İskritski və Novitskiyə Qafqazın müxtəlif
ərazilərindən məlumatların
yığılmasından sonra onları polkovnik Qalyaminə
sistemləşdirməyi tapşırmışdı.
Tiflisdən
hərbi nazir qraf A.İ.Çernışova 14 aprel 1832-ci ildə
yazdığı məktubda İ.Blaramberq Qafqaz
xalqlarının təsvirini vermək məqsədi ilə
öz xidmətini təklif etmişdi. Təklif qəbul
olunmuş və həmin ilin sentyabrında Sankt-Peterburqa xidmətə
köçürülərkən İ.Blaramberq təklif
etdiyi əsərin proqramını Baş Qərargah
Departamentində general-adyutant Neydqarta təqdim etmişdi.
Proqram generalın xoşuna gəlmiş və o, bildirmişdi
ki, təklif olunan əsər hərbi baxımdan mühüm
və səmərəli olması ilə yanaşı, həm
də elmi nöqteyi-nəzərdən
maraqlılığına baxmayaraq, orada təqdim olunmuş
materialların əksəriyyəti ölkəyə məlum
deyil. Beləliklə, 1833-cü ildə gərgin zəhmət
sayəsində kapitan İ.Blaramberq Hərbi Nazirliyə əsərinin
birinci hissəsini fransız dilində təqdim edir. Bu
fundamental əsərin birinci hissəsi 348, ikinci hissəsi isə
574 səhifədən ibarət olur.
Hərbi
nazir A.İ.Çernışov əsəri oxuduqdan sonra bu barədə
imperator I Nikolaya məlumat verir. Əsərlə tanış
olduqdan sonra imperator İ.Blaramberqi 3 min rublla
mükafatlandırır və başlanmış işi davam
etdirməyi məsləhət bilir. Əsər əlyazmasında
general-feldmarşal İ.F.Paşkeviçə I Nikolayın
götərişi ilə qeyd və iradlar üçün
göndərilir. İ.F.Paşkeviç əsərlə
tanışlıqdan məmnun olmaqla bu əsərə qədər
Qafqazın belə ətraflı təsvirinin mövcud
olmadığını bildirir. Blaramberq birinci hissənin hər
iki cildini Paşkeviçin qeydlərini nəzərə
almaqla işləyir, onu yeni məlumatlarla zənginləşdirir.
1834-cü ilin noyabrından isə ikinci hissə üzərində
işə başlayır. 1835-ci ildə Baş Qərargahda
general-kvartirmeyster işləyən general-leytenant Şubert
İ.Blaramberqə onun əsərinin imperator tərəfindən
müsbət qarşılandığını söyləyir.
İkinci hissə də İ.F.Paskeviçə rəyə
göndərilir. Qafqazın ikinci hissədəki təsvirinə
görə ştabs-kapitan Blaramberq 3-cü dərəcəli
Müqəddəs Stanislav ordeni ilə və 1500 rublla
mükafatlandırılır. Bununla belə Qafqaz
xalqlarının ictimai-mədəni həyatına həsr
olunmuş bu kitab, təəssüf ki, nəşr olunmur və
o arxivdə «tam məxfi» qrifi altında saxlanılmağa
verilir. İ.Blaramberqin əsərinin əhəmiyyəti ondan
ibarətdir ki, o digər əsərlərlə yanaşı
hərbi tarixçi N.F.Dubrovin tərəfindən «Qafqazda
müharibə tarixi və rusların
hökmranlığı» kitabının yazılmasında
geniş istifadə olunur.
İ.Blaramberqin
səriştəli tədqiqatçı olduğu nəzərə
alınaraq, 1835-ci ildə o, məşhur Q.S.Karelin
ekspedisiyasının tərkibinə daxil edilir.
Ekspedisiyanın məqsədi Xəzər dənizinin şərq
sahillərinin ticarət əlaqələrini genişləndirmək
məqsədi ilə tədqiq edib sahilyanı xalqlarla
yaxından əlaqələr qurmağa istiqamətlənmişdi.
İ.Blaramberqin topladığı materiallar «Rus Coğrafiya Cəmiyyətinin
qeydlərində» əksini tapır və tədqiqatçı
1845-ci ildən bu Cəmiyyətin həqiqi üzvü olur.
XIX əsrin
50-ci illərində İ.Blaramberqin fəaliyyətinin ən
mühüm tərəflərindən biri «Coğrafiya» cəmiyyətinin
iclaslarında yaxından iştirak etməsi və onun rəhbərliyi
altında «Avropa Rusiyası xəritəsi»nin
hazırlanmasıdır.
1867-ci
ildə istefaya çıxdıqdan sonra İ.Blaramberq
Simferopol yaxınlığında Çorqundakı malikanəsində
ömrünün sonuna qədər yaşayır. Coğrafi
istiqamətli məqalələri tərcümə edərək
«Hərbi məcmuə» və «Rusiya əlili» jurnalında nəşrə
hazırlayır, tanınmış Avropa alimləri —
topoqraflarla yazışır. Onun «Həyat haqqında xatirələr»
əsəri Berlində alman dilində üç cilddə
çıxmaqla məhz İ.Blaramberqin bütün
ömrü boyu apardığı çoxsaylı gündəlik
qeydlər əsasında işıq üzü görür.
İ.Blaramberqin
vaxtı ilə işıq üzü görməmiş
«Qafqazın… təsviri» kitabı bu regionda yaşayan xalqların
tarix və etnoqrafiyasını əks etdirmək
baxımından yararlı mənbədir. Lakin eyni zamanda bu da
nəzərə alınmalıdır ki, İ.Blaramberq mənşə
etibarı ilə zadəgan köklərə məxsus
olduğundan onun əsərinin rəsmi zadəgan-monarxiya
tarixşünaslığı mövqeyindən yazıldığını
da nəzərdən qaçırmaq olmaz. Əsəri oxuduqca
bəzi məsələlərin şərhində müəllifin
tendensioz dəyərləndirmə metodikasını da hiss etməmək
mümkün deyil. Az qala iki əsrə yaxın zaman kəsiyində
əlyazması şəklində qalıb, bu mənbəni XX
əsrin 80-ci illərində qafqazşünas İ.M.Nəzərova
rus dilinə çevirməklə onu geniş auditoriyaya
çatdırıb. Tərcüməçi iş prosesində
əsər müəllifinin imla manerasını və əsərin
üslubunu, özünün qeyd etdiyi kimi, qoruyub saxlamağa
çalışıb. İ.Blaramberqin «Qafqazın tarixi,
topoqrafik, statistik, etnoqrafik və hərbi təsviri» əsərinin
ikinci hissəsində çərkəz, kabardin, osetin və
svanlarla yanaşı, altı-kəsəklər, tatar
(türk) qəbilələri, qaraçaylar, bassianlar;
üçüncü hissədə isə Qafqaz
dağlarında yaşayan gürcü qəbilələri və
mıçkizlərlə (çeçen) bağlı
materiallar təqdim olunub. Kitabın adında əks olunmuş
məsələlər onun məzmununda da kifayət qədər
öz əksini tapır. İ.Blaramberq əsərində daha
çox tatar etnonimindən istifadə edir və türk qəbilələrini
də məhz «tatar» adı altında göstərir. Məsələn,
İ.Blaramberq adını çəkdiyimiz əsərinin
288-ci səhifəsində Şimali Qafqazın ətəklərində
qismən yerləşmiş Donquzlu və Camış
çayın mənbələrinə yaxın köçəri
tatar qəbilələrindən danışarkən
noğaylar sırasında kazbulat, qıpçaq, manqut
(qaraqalpaqlarda manqıt), canıbulat, yedisan, yedişgül,
novruzlu və mansurlular haqqında məlumat verir. Eyni zamanda
noğayların bu ərazilərə (həm də Dnepr və
Dnestrə) kimlər tərəfindən və hansı şəraitdə
yerləşdirildiyi ilə yanaşı, həm də
noğay qəbilələrinin tarixinə ekskurs edir. Kitabın
«Noğaylar haqqında qısa tarixi oçerk» hissəsində
coğrafi vəziyyət, təbiət, çaylar, Qafqaz
quberniyasının Kuban, Terek və Kuma çayları
arasında köçəri həyat tərzi keçirən
noğay qəbilələri, yedisanlar, qaranoğaylardan
söhbət açarkən əhalinin sayı, mansurlular,
novruzlular, noğayların zahiri siması və dili, dini,
yaşayışları, qida məhsulları, xarakterləri və
s. haqqında danışılır.
Nizami Tağısoy,
professor
Xalq Cəbhəsi.- 2013.-
5 fevral.- S.14.