«Musiqi
türkologiyası»
Rəna Məmmədova
Azərbaycan muğamının problemlərinin sistemli şəkildə
tədqiqatını aparıb
Alimin
yubileyi adətən tədqiqatçının məşğul
olduğu, təmsil etdiyi və ya başçılıq
etdiyi elmi istiqamət haqqında daha geniş
danışmağa, fikir mübadiləsi aparmağa imkan
yaradan bir hadisədir. Elmin hər bir sahəsi ideyalar məcmusundan
ibarət olub, özünəməxsus mərkəzə və
əyalətlərə malikdir. Mərkəzin yerini elmi istiqamətin
lideri müəyyən edir və ondan hər tərəfə
yeni biliklər, innovasiya dalğaları yayılır.
İdeal halda lider o zaman elmi məktəbin
başçısına çevrilir ki, irəli sürülən
problematikaya və metodlara görə, həyata keçirilən
elmi proqramın nəticələrinə görə, elmi
kadrların yetişdirilməsinə görə məsuliyyət
daşımağa qadirdir.
Bu cəhətlər
bütövlükdə yubilyara — AMEA-nın müxbir
üzvü, sənətşünaslıq doktoru, professor Rəna
xanım Məmmədovaya aid olub, onun portret cizgiləridir. Əlbəttə
ki, həmin portreti dolğunlaşdırmaq üçün
standart ensiklopedik məqalənin sətirlərindən də
istifadə edə bilərik: Rəna Azər qızı Məmmədova
Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasını bitirmişdir.
1978-ci ildən AMEA-nın Memarlıq və İncəsənət
İnstitutunda çalışır. 1981-ci ildə namizədlik,
1991-ci ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə
etmişdir. 110-dan artıq elmi əsərin müəllifidir.
Onun rəhbərliyi altında 20-dən artıq namizədlik
dissertasiyası müdafiə olunmuşdur. Lakin Rəna Məmmədovanın
şəxsiyyəti heç cür bu standartlara, şablonlara,
stereotiplərə sığmır. Bunu, eyni dərəcədə
onun həm insani keyfiyyətləri, həm də elmi
bioqrafiyası haqqında da demək olar.
Mənim
üçün Rəna xanım, hər şeydən əvvəl,
heyranedici yumor hissiyyatına malik bir insandır. Dərindən
əminəm ki, darıxdırıcı sima ilə ciddi elmlə
məşğul olmaq mümkün deyil.
Yadınızdadırsa, elə baron Münhaüzenlə
bağlı məzəli hekayətlər də bu qəbildəndir.
Elmdə də belədir. Yumor, təbəssüm, hətta
yerində söylənilmiş lətifə belə
düşüncəni itiləşdirir, faydalı
informasiyanın dərk olunması müddətini
qısaldır, qavramanı fəallaşdırır. Yumor,
ümumiyyətlə hər bir yaradıcı, yenilikçi fəaliyyətin
əsasını təşkil edir. Hər şeydən əvvəl
isə yumor elmi məktəbə liderlik edən şəxsiyyət
üçün vacib olan bir hissdir. Yaxşı yumor hissinə
malik insan öz ətrafında xüsusi psixoloji bir aura,
xoşniyyətli, yaradıcı, nikbin və deməli,
böyük əməllərə qadir olan bir mühit
formalaşdırır. Rəna xanımı kolleqaları, həmfikirləri
və tələbələri arasında həmişə belə
görürük. Bax, indi Rəna Məmmədovanın əsl
portreti alındı.
Şəxsən
Rəna Məmmədovanın və onun ətrafında
formalaşmış yaradıcı mühitin yüksək
nailiyyəti kimi sənət haqqında elmimizin yeni bir sahəsinin
təşəkkülünü — musiqi
türkologiyasını qeyd etməliyik. Məhz bu məqsədə
doğru irəlilədikcə, Rəna Məmmədovanın
adi tərcümeyi-halı yaradıcı insanın
bioqrafiyasına, daha sonra isə bir elmi istiqamətin liderinin
bioqrafiyasına çevrilmişdir. Bu yolun mühüm mərhələlərini
onun monoqrafiyaları təşkil edir: «Üzeyir Hacıbəyovun
yaradıcılığında sonata forması», «Azərbaycan
muğamında funksionallıq problemi», «Azərbaycan
muğamlarının musiqi-estetik xüsusiyyətləri», «Azərbaycan
muğamı: təşəkkül və fəaliyyəti mənbələri»
doktorluq dissertasiyası. Fikrimizcə, məhz bu dissertasiya
işi R.Məmmədova üçün bir təkan nöqtəsi,
çevriliş anı oldu. Bundan sonra tədqiqatçı cəsarətlə
və ardıcıllıqla, buna aid bütün institutlarla
birlikdə, yeni elmi istiqamətin yaradılması yoluna qədəm
qoydu. Bu fikrimin təsdiqi olaraq, qeyd edim ki, doktorluq
dissertasiyasının müdafiəsi ilə eyni vaxtda onun təşəbbüsü
ilə Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda
«İncəsənətin qarşılıqlı əlaqələri»
şöbəsi yaradıldı və bu günə kimi Rəna
xanım həmin şöbəyə uğurla
başçılıq edir.
R.Məmmədovanın
doktorluq dissertasiyası ölkə
musiqişünaslığında Azərbaycan
muğamının problemlərinin sistemli şəkildə tədqiqi
ilə bağlı ilk işlərdən biri oldu. Burada
muğam sənətinin genezisi və təşəkkülü,
musiqi dilinin, strukturunun və ifaçılıq üslubunun
xüsusiyyətləri araşdırılmışdır.
Mahiyyətcə, bu iş Azərbaycan muğamlarının tədqiqinin
elmi-nəzəri və metodoloji əsaslarını qoydu.
İyirmi ildən sonra da R.Məmmədovanın bizim mədəniyyətimiz
üçün gördüyü işlərin aktuallığının
şahidi oluruq. Belə ki, hətta 2009-cu ilin mart ayında
Bakıda keçirilən «Muğam aləmi» birinci beynəlxalq
elmi simpoziumda da bizim hörmətli yubilyarın müəyyən
əməyini qeyd edə bilərik. Görünür, məhz
muğamı Azərbaycan mədəniyyətinin genetik kodu
kimi dərk etməsi R.Məmmədovanı öz elmi
axtarışlarının üfüqlərini genişləndirməyə
ruhlandırmış, onun tədqiqatlarının Azərbaycan
incəsənətinin növlərarası və
regionlararası müstəviyə çıxmasına təkan
vermişdir. Bu prosesdə müqayisəli sənətşünaslığın
elmi aparatı formalaşmış, mədəniyyət sahəsindəki
tədqiqatlarda coğrafi ərazi baxımından birincilik
iddiası irəli sürülmüşdür. Beləliklə,
R.Məmmədovanın rəhbərlik etdiyi «İncəsənətin
qarşılıqlı əlaqələri» şöbəsinin
uzunmüddətli elmi proqramı müəyyənləşmişdir.
Lakin
alimin özünün tədqiqatlarının dairəsi həmişəlik
olaraq, türk dünyasının mədəniyyəti ilə
bağlanmışdır. Burada fikrimizcə, biz R.Məmmədovanın
elmi yaradıcılığının ən vacib və
mühüm mərhələsinə
yaxınlaşırıq. Söhbət musiqi
türkologiyasının elmi əsaslarının yaradılmasından
gedir. Bu ad altında 2003-cü ildə Rəna Məmmədovanın
monoqrafiyası işıq üzü gördü ki, bu da sənətşünaslıq
elminin yeni sahəsinin nəzəri-metodoloji müddəalarının
əsasını qoydu.
Yeni
elm sahəsinin müddəalarının şərhini müəllif
belə bir fikirlə başlayır ki, «Azərbaycan musiqi
tarixinin məlum faktları toplanmış, təsvir
olunmuş, lakin heç də həmişə izah
olunmamışdır». Alimin bu müddəasının əhəmiyyətini
nəzərə alaraq, deməliyik ki, belə bir vəziyyət
Azərbaycan incəsənətinin bütün sahələrinin
— memarlıq, təsviri və dekorativ-tətbiqi sənətlər,
teatr, kino və əlbəttə ki, musiqi və musiqi
folklorunun tədqiqi üçün səciyyəvidir. R.Məmmədova
haqlı olaraq iddia edir ki, musiqişünaslığın yeni
yollarının inkişafını dərk etmək
üçün izahlı parametrlərin üzə
çıxarılması vacibdir.
Gördüyü
işlərə yekun vuraraq, Rəna Məmmədova yazır:
«Türk mədəniyyətini bir neçə milli ənənələrin
cəmi kimi deyil, tərkib hissələrinin genetik, rabitəli,
tipoloji əlaqələrindən yaranmış, inkişaf
etmiş və fəaliyyət göstərən xüsusi
dinamik sistem kimi qavramaq, dərk etmək vacibdir». Müəllifin
ardınca, eyni fikri başqa şəkildə təkrarlamaq istərdim.
XXI əsrin başlanğıcında, qloballaşan dünyada
biz qohum türkdilli mədəniyyətlərlə ünsiyyətdə
oluruq ki, bu da türk mədəniyyətinin parametrləri ilə
müəyyən olunur. Yəni Azərbaycan mədəniyyətini
öyrəniriksə, deməli, türk mədəniyyətini
tədqiq edirik və əksinə, türk mədəniyyətini
araşdırarkən, azərbaycanlıların mədəniyyətini
öyrənmiş oluruq, onun daha dərin qatlarına nüfuz
edirik, onu dərindən dərk edir və izahını verə
bilirik.
AMEA-nın
müxbir üzvü Rəna Məmmədovanın elmi fəaliyyətinin
əhəmiyyəti musiqişünaslığın
hüdudlarından çox-çox kənara
çıxır. Onun bir sıra fundamental işləri və
ilk növbədə, «Musiqi türkologiyası» monoqrafiyası
elmimizin ümumixtisas səviyyəsində aparıcı
vektorunun gələcək inkişaf xəttini müəyyən
edən tədqiqatlar sırasında layiqli yer tutur. Bunların
arasında Siyavuş Dadaşovun «Türk
miniatürünün formal təsviri dili nəzəriyyəsi»
(2006), Həsən Həsənovun «Qız qalası» (2009) kimi
tədqiqatları da qeyd oluna bilər. Bu tədqiqatlar humanitar
elmin yeni sahəsinin — türkoloji sənətşünaslığın
formalaşmasına gətirib çıxarmışdır.
Oktay
Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 14 fevral.-
S.13.