Şeyxi, Həmdullah Həmdi, Əhməd Paşa, Nəcati

Təzkirələr XV əsrdə Şeyxinin məsnəvidə, Əhməd Paşanın qəsidədə, Nəcatinin qəzəldə usta olduğunu yazırlar

XV əsr türk ədəbiyyatı tarixində Şeyxinin özünəməxsus yeri var. XIV əsin sonu, XV əsrin əvvəllərində yaşayıb. Şeyxi təxəllüslü Yusuf Sinanəddin Germiyani (?-1431) Germiyanda (Kütahiyədə) anadan olub. Öz təhsilini Germiyanda başa vurduqdan sonra biliyini artırmaq üçün İrana gedib, orada tibb, təsəvvüf, ədəbiyyat sahəsində savad alıb, göz həkimi ixtisasına yiyələnib. Ona tibblə məşğul olmasına görə adına həkim Sinan da deyiblər. İrandan Ankaraya dönüb, Hacı Bayram Vəli ilə yaxın olub, Şeyxi ləqəbini də bu üzdən alıb. Germiyanda göz həkimliyi edən Şeyxi əvvəl Germiyan hakimi II Yaqubun, sonra Süleyman şahın dönəmində, 1425-ci ildə Çələbi Mehmedin Karaman savaşı zamanı gözləri ağrıdığından onun gözünü müalicə edib, əvəzində Tokuzlular kəndi ona hədiyyə edilib. Şair 1431-ci ildə vəfat edib.

Onun əldə üç əsəri var. Bunlar «Divan», «Xərnamə», «Xosrov və Şirin»dir. Divanın 1438-ci il nüsxəsi Əli Nihad Tərlanın incələməsi ilə birlikdə Türk Dil Qurumu tərəfindən 1946-cı ildə yayınlanıb. Onun divanı tövhid, nət və qəsidələrdən ibarətdir. O, bu qəsidələrdə ən çox II Muradı tərif edir. Şeyxi «Xosrov və Şirin» məsnəvisini Nizaminin eyniadlı əsəri əsasında yazıb sultan II Murada təqdim edib. Bu əsər 6944 beytdən ibarətdir. Təzkirələr məlumat verir ki, Şeyxi bu əsəri tamamlaya bilməyib və əsər Cəmali tərəfindən sona çatdırılıb. Ancaq bu, doğru deyil. Şeyxinin bu gün ən tanınan, sevilən məsnəvisi «Xərnamə»dir («Eşşək haqqında poema»). 126 beytlik bu əsər həcv kimi qələmə alınıb. O, sultan Çələbi Mehmedin gözlərini müalicə edəndən sonra ona bağışlanmış Tokuzluya gələrkən kəndin əvvəlki sahibləri şairi yaxşı qarşılamamış, döyüb qovubmuşlar. Şeyxi də bu olaydan təsirlənərək «Xərnamə»sini yazıb sultana bağışlamışdı. Digər rəvayətə görə, II Murad ona vəzirlik vermək istəyirmiş, ancaq sarayda şairi sevməyən adamlar Nizaminin «Xəmsə»si kimi bir əsər ortaya qoyduqdan sonra ona vəzirlik verilməsinin doğru olduğunu söyləyirlər. Onların sözünə cavab kimi şair «Xosrov və Şirin»i tərcümə etməyə başlayır, 1000 beytini çevirərək sultana bağışlayır. Əsər sultanın xoşuna gəlir. Sultan II Murad ona çoxlu hədiyyələr verir. Aldığı hədiyyələrlə vətəninə dönən şairi yolda oğrular soyurlar. Şeyxi də başına gələn bu hadisəni həcv kimi yazıb II Murada göndərir. Bəzi tədqiqatçılar bu həcvin I Mehmedə bağışlanması fikrindədirlər. Təsəvvüflə maraqlanmasına baxmayaraq, şairin qəzəllərində sufizmin çox da dərin izlərinə rast gəlinmir. Ancaq şair qəzəllərində təsəvvüfün məzmun və düşüncə tərzindən böyük ölçüdə faydalanıb. Onun türkcə divanı var, məhəbbətdən bəhs edən çoxlu qəzəllər də yazıb.

XV əsrdə Şeyxidən sonra ən ünlü məsnəvi yazan Həmdullah Həmdi olub (1448-1509). O, XV yüzilin ikinci yarısında yaşayıb, məşhur şeyx Ağşəmsəddinin kiçik oğludur. Onun «Xəmsə»si və divanı var. Onun «Xəmsə»sinə «Yusif və Züleyxa», «Leyla və Məcnun», «Mevlid», «Qiyafətnamə», «Töhfətül-Üşşaq» məsnəviləri daxildir. Bu əsərlər içərisində ən tanınmışı «Yusif və Züleyxa»dır. O, bu məsnəvini yazarkən Caminin eyniadlı əsərini örnək götürüb, Camiyə əsaslanaraq gözəl təsvirlər yaradıb. Onun «Leyla və Məcnun»u o qədər də tanınmayıb. Şair «Mevlid» əsərini xalq üçün yox, aydınlar üçün yazdığından dili ağırdır.

«Töhfətül-Üşşaq» kiçik bir eşq dastanıdır. «Qiyafətnamə» isə insanın görünüşündən onun xarakterinin özəlliklərini təyin edən elmi biliklərə həsr olunmuş bir əsərdir. Onun «Sevgililərin mükafatı» adlı alleqorik poeması da var. Bu əsərdə gənc tacirin Konstantinopolda yunan qızına aşiq olması, xristianlığı qəbul edərək onunla evlənməsi təsvir olunur. Əsərin sonu alleqorik şəkildədir.

Türkiyə ədəbiyyatında renessans dövrü (XV əsrin ikinci yarısı-XVI əsr). Bu dövr türk ədəbiyyatının qızıl dövrüdür. 1453-cü ildə Konstantinopol Sultan Məhəmməd Fateh tərəfindən fəth edildi. Sultan Məhəmməd Fateh özü də şeirlər yazırdı və ədəbiyyatı himayə edirdi. Bu dövrdə riyaziyyat, coğrafiya, təbiət elmləri inkişaf edirdi. Səyahətlər başlanmışdı. Həm səyyah, həm də şair olan Seyid (Sidi) Ali Rəis özünün əsərində Hind okeanını təsvir etmişdi. Bu dövrün ən böyük rəssamı Nigari idi (1492-1577). O, miniatür üslubda şəkillər çəkirdi.

1493-cü ildə İstanbulda yəhudilər tərəfindən mətbəənin yaradılması Şərqdə kitab işinin yayılmasına səbəb oldu. 1567-ci ildə ermənilərin, 1627-ci ildə yunanların mətbəəsi fəaliyyətə başlamışdı. XV-XVI əsrlərdə təzkirə ədəbiyyatı yaradılırdı. «Səkkiz cənnət» (1358) adlanan birinci türk təzkirəsi Sehl (Süheyl) adlı şair tərəfindən yazılmışdı. Kastamonulu Lətifinin təzkirəsi (1546), Aşıq Çələbinin, Kınalızadə Həsən Çələbinin (1586), Mustafa Alinin «Ustadlıq kitabı» (1587) əlyazmaları da bu dövrdə yazılıb.

Əhməd Paşa (?-1497) türk intibahı dövrünün tanınmış şairidir. O, Ədirnədə doğulub. Bursa mədrəsəsində təhsil alıb, Ədirnədə qazi (hakim) olub. «Bağışlanma haqqında qəsidə»sini sultana göndərib, edam cəzası sürgünlə əvəz olunub, Bursaya göndərilib. O, məhəbbət mövzusunda çoxlu qəzəllər yazıb. Nəvai onunla şeirləşib. Bu şeirləşmə nəticəsində Nəvai ona 33 şeirini göndərib. Əhməd Paşanın Hafiz ruhunda qəzəlləri də var. Şair «Saray haqqında qəsidə»sini İstanbul sarayına həsr edib.

Əhməd Paşanın ardıcılı Nəcatidir (?-1509). Nəcatinin doğum tarixi məlum deyil. Təzkirələrə görə o, ədirnəlidir. Nəcatinin əsil adı İsadır. Lətifi təzkirəsinə görə o, Abdulla oğludur. Rus tədqiqatçıları onun İzmitdə doğulduğunu qeyd edirlər. Onu Ədirnədə dul bir qadın böyüdüb, Saili adlı bir şair isə onun istedadının parlamasında rol oynayıb. Lətifi də onun Ədirnədə Saili adlı şairin yetişdirməsi olduğunu qeyd edir. Onun yetişdiyi və şöhrət qazandığı yer Kastamonudur. O, Ədirnədən Kastamonuya gəlib, öz şairliyi ilə məşhurlaşandan sonra İstanbula, sultan Məhəmməd Fatehin sarayına dəvət olunub. Sultan Məhəmməd Fatehə yazdığı «Bahariyyə» və «Şitaiyə» qəsidələri ilə Fatehin rəğbətini qazanıb, sultanın divan katibi olub. Şair şöhrətinin zirvəsinə sultan II Bayazidin hakimiyyəti illərində çatıb.

Sultan Məhəmməd Fateh dövrünün sonunda Kastamonudan gələn karvan onun «Dönə-dönə» rədifli qəzəlini Bursaya gətirirdi. Bununla bağlı Kınalızadə Həsən Çələbinin atası Əli Əfəndi öz atası Miri Əfəndidən eşitdiyini danışır:

- Zamanın şairləri bursalı Əhməd Paşanın ətrafında toplanır, söhbət edirdik. Bir gün Kastamonudan bir karvan gəldi və o şəhərdə Nuh isimli və «Nəcati» ləqəbli bir şairin zühur etdiyini və «Dönə-dönə» rədifli iki qəzəllə böyük şöhrət tapdığını xəbər verdi.

O, Sultan Məhəmməd Fatehə qəzəllər ithaf edib, onun diqqətini cəlb edib. Nəcatinin Sultan Bayazidə də qəsidələr həsr etməsi məlumdur. O, 1483-1504-cü illərdə Sultan Bayazidə qəsidələr yazıb təqdim edib və mükafatlandırılıb.

Nəcati Sultan Mahmudun sarayında nişançı olub.

Şair Şahzadə Mahmud 913-cü ildə (1508) Manisada vəfat edəndə

Dünya evi məşəqqətü rəncü ana imiş, Səhni-səfa dedikləri matəm sera imiş — mərsiyəsini yazmışdı. Özü Sultan Mahmud öləndən bir il sonra — 27 mart 1509-cu ildə vəfat edib. Nəcatinin divanı qalıb. Nəcati öz divanını onu himayə edən Müəyyəd Zadə Əbdürrəhman Çələbiyə ithaf edib.

Aşıq Çələbi onun haqqında bir rəvayəti nəql edir. Bir gün Nəcati Fatehlə şətrəng oynarkən -

Əsər etməz nidəlim ahi-səhər gah sana,

Məgər insaf verə sevdiyim Allah sana.

- mətləli qəzəl yazıb onun nədimlərindən Cekerginin sarığına qoyur. Sultan kağızı görüb alır. Özü də şair olan Fateh başa düşüb 7 ağça ilə onu divan katibi təyin edir. Türk tədqiqatçıları bu hadisəni Sultanın hakimiyyətinin axırına yaxın, hicri 886 (1481)-cı ildən bir il əvvələ aid edirlər. Onun yaşının da bu dövrdə təxminən 25 olduğunu güman edib doğulduğu ili 855-859-cu illər arasında təxmin edirlər.

Nəcati qocalandan sonra oğlu Hüseyn Çələbi, damadı Əbdüləziz Çələbi, yaxın dostu Sehi bəy və Nəqqaş Bayramla çox ünsiyyətdə olurdu, söhbət edirdilər. Nəcati ölərkən son qəzəlini də onlara vermişdi. Qəzəl bu beytlə başlanır:

Bir dəm ikən dövləti-dünyayi bir dəm sandılar,

Bu rəna ilə gülzarının ayşını aləm sandılar.

Onun sözügedən əsərlərindən yalnız divanı əldədir. Onun divanından başqa «Münazarayi-gülü Husrev» adlı bir məsnəvisinin olduğunu, ancaq tapılmadığı söylənilir. Bu barədə məlumat verən Sehi bəy təzkirəsində bu məsnəvidən 5 beyti örnək verib.

Təzkirələr XV əsrdə Şeyxinin məsnəvidə, Əhməd Paşanın qəsidədə, Nəcatinin qəzəldə usta olduğunu yazırlar. O, qəzəllərində xalqdan gələn deyimlərdən, atalar sözlərindən məharətlə istifadə edib. Onun şeirlərinə çoxlu nəzirələr yazılıb. Qaynaqlar ondan «Husrevi-Rum» (Rumun hökmdarı) deyə bəhs ediblər. Onun əsərlərinə Əhməd Paşa, Zati, Xəyali, Baki, Füzuli, Yəhya bəy və Nədim kimi şairlər nəzirələr yazıblar.

Ramil Əliyev,

filologiya elmləri doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 20 fevral.-S.14.