Vanda-R kimdir?
Birinci yazı
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
həyat və yaradıcılığı haqqında sevimli
müəllimim Şirməmməd Hüseynov kifayət qədər
təhqiqat işləri aparıb və əsərlər
çap eləyib. Eyni zamanda, Rəsulzadənin irsinin gələcək
nəsillərə çatdırılması
üçün Cümhuriyyət qurucusunun əsərlərinin
də çapını öz vəsaiti hesabına gerçəkləşdirib.
Rəsulzadəylə bağlı tədqiqatçı alim Həsiman
Yaqublunun da dəyərli əsərləri və məqalələri
var.
Sözügedən
əsərləri əldə edə bilməyən hər kəs
internet vasitəsilə Rəsulzadə ilə bağlı
bütün məlumatları ala bilərlər. Bu gün dəyərli
oxucularımıza Rəsulzadənin mühacirət
dövrü zamanı yaşadıqlarından və ikinci
evliliyindən söz açacağıq. Və öncədən
qeyd edək ki, Cümhuriyyət qurucusunun ikinci xanımı
Polyak əsilli Vanda Rəsulzadə haqqında da internettdə
lazımı qədər bilgi var, ancaq biz Şəhla
Kazımovanın yazdıqlarından istifadə etməyə
üstünlük verdik.
Azərbaycanın
bolşevik işğalından öncəki və sonrakı
istiqlal savaşını əks etdirən materiallar Şimali
Qafqaz mühacirətinin mətbu orqanları «Gorcy Kavkaza»
(«Qorsı Kavkaza», 1929-1934), «Severnıy Kavkaz» («Severnıy
Kavkaz», 1934), «Vschod» («Şərq», 1930-1938), Prometey cəmiyyətinin
eyni adlı məcmuəsində və iki dünya müharibəsi
arasındakı dövrdə çap olunan digər jurnallarda
və müxtəlif arxiv sənədlərində öz əksini
tapıb. Lakin bütün bu sənədlərin arasında Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin mühacirət dövründəki
fəaliyyəti, polyak əsilli Vanda xanımla ailə
qurması, bu cütlüyün həyatın ağır
sınaqlarından ləyaqətlə çıxması,
Vanda xanımın Ankaradan Londona yazdığı məktubları
xüsusilə diqqət çəkir. Rəsulzadə Vandaya
«Leyla» deyə müraciət edərmiş. Lakin Vanda xanım
yazdığı məktubları «Vanda R» (Vanda Rəsulzadə
— red.) olaraq imzalayırdı. Bu məktublar nəinki Azərbaycan
mühacirət tarixi üçün böyük əhəmiyyət
daşıyır, həm də vətən ağrısı
çəkən tənha qadının həyat hekayəsini
uzun illərdən sonra bizə çatdırır.
Prometey klubu
Vanda
Rəsulzadənin məktubları barədə söz
açmamışdan öncə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin
Polşaya gəlişini və buradakı fəaliyyətini
qısa şəkildə xatırlatmaq yerinə düşərdi.
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin Polşaya dəqiq nə zaman gəldiyinə
cavab vermək çətindir. Varşavaya o, türk jurnalisti
adı ilə gəlmişdi. Qeyd edək ki, Polşa Sovet
İttifaqı ilə təcavüz etməmək barəsində
saziş imzalamışdı. Polşa dövləti anti-sovet
mühacirəti ilə əməkdaşlığı Xarici
İşlər Nazirliyində demək olar ki, tamamilə kəşfiyyatın
sahəsinə keçirmişdi. Rəsulzadə Varşavada
türk jurnalisti adı ilə yerləşdirilmişdi.
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə Polşada Prometey klubunun
görüşlərində iştirak edir, Şərq
İnstitutunda mühazirələr oxuyur, fəal publisistik
iş aparırdı. Azərbaycanın istiqlaliyyət
döyüşündə qələmi ilə dayanmadan
savaş aparırdı. 1938-ci ildə yazdığı «Azərbaycan
istiqlaliyyət döyüşündə» kitabında Polyak
oxucularına ölkəsini tanıtdırır, dövlətinin
çəkdiyi əzablara Qərb aləminin diqqətini
yönəldib kommunistləri ifşa edirdi.
1939-cu
ildə almanlar Polşaya təcavüz edərək II
Dünya müharibəsinə başladılar. Rəsulzadə
Varşavanı tərk etmək məcburiyyətində
qalır. Rəsulzadə və digər görkəmli
prometeyçilər zənnimizcə, məhz polyak məxvi
orqanlarının köməyi ilə Varşavanı tərk
etdilər. 1942-ci ilin son aylarında Məhəmməd Əmin
bəy Berlində alman rəhbərliyi və Şərq
Nazirliyi ilə danışıqlarda müharibə bitdikdən
sonra Azərbaycanın müstəqilliyini, onun
tanınmasını əməkdaşlıq üçün
əsas şərt olaraq ortaya qoymuşdu. Lakin Hitlerin Azərbaycanın
müstəqilliyini tanımayacağını başa
düşdükdə Berlini tərk edib Buxarestə geri
dönmüşdü.
Rəsulzadə Moskvaya təhvil
verilmir
1944-cü
ildə Sovet ordusu artıq cəbhəni yarıb qərb
istiqamətində irəliləyirdi. Rumıniyaya
yaxınlaşdıqlarını gördükdə Rəsulzadə
müharibədə neytrallığını saxlayan
İsveçrəyə keçmək istəyir. Lakin
İsveçrə sərhəd qoşunları sərhədi
keçməyə izn vermirlər. Bu arada amerikanlılar
yaxınlaşır və vəziyyətin dəyişəcəyinə
güman edib hələ də gözləyən Rəsulzadə
onların əlinə keçir. Qeyd etməliyik ki, müttəfiqlər
anti-sovet mühacirlərini ələ keçirdikdə,
onları Moskvaya təhvil verirdilər. Rəsulzadəni də
bu tale gözləyirdi. Lakin onu buraxırlar. Məhəmməd
Əmin Rəsulzadəni xilas edən onun həyat
yoldaşı, polyak Vanda xanımın göz yaşları
oldu. Axıra qədər həyat yoldaşına sadiq qalan,
onu böyük məhəbbətlə sevən Vanda xanım
1947-ci ildə onunla birgə Türkiyəyə gəlir və
ömrünün sonuna kimi burada yaşayır. Neçə
illər sonra onun Ankaradakı qonşusu Bülent
Danışoğlu xatirələrini «Poloniyalı azeri gelini
Vanda Resulzade» adlı məqaləsində yazıb.
Onu «madam» deyə
çağırıblar
Məqalənin
bəzi maraqlı hissələrini təqdim edirik:
«Leyla
xanımı 1970-ci illərdə tanıdım.
Kızılırmaq Sokakda indiki Ankapol Sinemasının yerləşdiyi
yerdəki binanın son mərtəbəsində
qalırdı. Küçəyə
köçdüyümüz gündən bəri hər
gün itinin ipindən tutaraq titrək addımlarla getdiyini
görürdüm. Zəif, ağbəniz, gülərüzlü,
yaşlı, amma gözləri parıldayan bir qadın idi.
Küçədəki dükan sahibləri ona «madam» deyərək
müraciət edərdilər. Görünüşündən
türk olmadığı bəlli idi. Sonra bir gün anam onu
evimizə dəvət etdi. Madamın adının Leyla
olduğunu o zaman öyrəndim. Özü də bir vaxtdan
sonra adının Vandadan Leylaya dönməsinin tarixçəsini
danışdı. Sevgili yoldaşı ona Leyli və Məcnun
hekayəsini danışıb və adının Leyla
olmasını istəyib».
Ankarada
yaşayarkən universitetin coğrafiya fakültəsinin rus
dili və ədəbiyyatı bölümündə dərs
vermək təklifi alıb və mövcud işindən daha
artıq maaş təklif olunduğu halda, dərhal rədd
edib (Vanda xanım Polşanın Rusiya tərəfindən
işğal olunmuş hissəsində doğulub boya-başa
çatıb və məktəbə gedib.
Üsyançı polyakları ruhən sındırıb
tabe etmək üçün rus çar administrasiyası məktəbdə
və bəzi ictimai yerlərdə polyak dilini qadağan ediblər.
Bu səbəbdən Vanda rus dilini mükəmməl bilsə
belə, bu dilə nifrət edib — red.). Lakin rus dilinə
düşmənçilıyı ruslara düşmənçilik
demək deyildi, həyatının son günlərində bir
rus qadınla dostluq edir.
Leyla
xanımın savadlı və bacarıqlı olduğu bəlli
idi. Varşavada fransız filologiyası fakültəsinin məzunu
olub. Tələbəlik illərində öz dediyinə
görə «inqilabçı» imiş. Şirin-şirin
gülərək «hamımız inqilabçı idik» — deyərdi.
Bir gün Leyla xanımla küçədə rastlaşdıq.
Əynimdəki kürkə işarə edərək «biz də
mujik kaskası taxardıq» — dedi. Mujik kaskası taxmaqla bərabər
ailəsinin ona rahat həyat verdiyi bəlli idi.
Vanda xanım marşal Pilsudskinin
qardaşı qızıdır?
Məhəmməd
Əmin irsini araşdıran bəzi Azərbaycan tədqiqatçıları
Vanda xanımın marşal Pilsudskinin qardaşı
qızı olduğunu iddia edir (N.Yaqublu, Azərbaycan milli
istiqlal mübarizəsi və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə,
Bakı 2001, s. 97). Əfsuslar olsun ki, belə bir qənaətə
hansı mənbə əsasında gəldikləri qeyd
olunmur. Bu məlumat marşalın ailəsi tərəfindən
təsdiq olunmur (marşal Yuzef Pilsudskinin nəvəsinin həyat
yoldaşı ilə yazışma müəllifin şəxsi
arxivindədir). Bülənt Danışoğlu da bu məqama
toxunaraq yazır: «Leyla xanımın mənə Pilsudski
haqqında danışdığını xatırlamıram.
Bəlkə də danışmışdı, amma mən o
illərdə Pilsudskini tanımadığım
üçün anlamamışdım».
Lakin
zənnimizcə, Vanda xanım Pilsudskini nəinki yaxın, hətta
uzaq qohumu olsaydı, bu fakt onu tanıyanların diqqətindən
yayınmazdı. Marşal Juzef Pilsudski Polşa dövlətçiliyi
ilə eyniləşdirilən tarixi şəxsiyyətdir,
polyaklar onu dövlət atributları ilə bərabər
tutur. Demək olar ki, Pilsudski Polşanın
«Atatürküdür», bu baxımdan onun ailəsindən olmaq
və qürur hissi ilə bunu hər addımbaşı
qabartmamaq bizə inanılmaz gəlir.
Vanda
xanım Bülənt bəyə Varşavanı necə tərk
etdikləri haqqında danışıb. Maraqlıdır ki,
bu hadisələrə Vanda xanımın məktublarında da
rast gəlirik. Görünür müharibə illərində
yaşadığı dəhşətli anlar
ömrünün sonuna qədər ona rahatlıq vermirdi.
«1939-cu
ildə Almaniyanın Polşanı işğal etməsi ilə
əlaqədar rahatlıqları pozulur (Rəsulzadə ailəsinin-red.).
Leyla xanımın ailəsi bu dəfə alman
işğalçılarına qarşı aparılan
müstəqillik mücadiləsinə
qatılmışdı. Vərəqələrin
hazırlanması və toplanması üçün ən
uyğun yer onların evləri seçilir. Çünki Rəsulzadə
Varşavaya türk jurnalisti simasında gəlmişdi və
onun evində axtarış keçirilməsi ehtimalı
polyaklara baxanda çox az idi. Leyla xanımın
bacısının həyat yoldaşı Polşa ordusunun
zabitlərindən idi və işğal ordusuna sabotajlar təşkil
edirdi. Bir gün gestapo evinə basqın edib ailəsinin
gözləri qarşısında onu öldürürlər.
Bu hadisədən sonra Polşadan qaçmaq məcburiyyəti
qarşısında qalırlar.
Polşadan
qaçdıqdan sonra Ruminyada məskunlaşırlar. Ruminyada uzun müddət qala bilmirlər. Sovet ordusunun
Ruminyaya yaxınlaşması
səbəbindən Yuqoslaviyaya,
oradan da Macarıstana qaçırlar.
Həm sovet, həm də alman ordularından
qaçmağa çalışan
ailənin sığına
biləcəyi tək
yer İsveçrə
idi. Lakin İsveçrə ordusu müharibəyə qatılmaq istəmədiyindən
sərhədləri bağlamış,
heç bir qaçqını qəbul
etmirdi. Çoxsaylı bir qrupla birlikdə üç aya qədər dağlarda yaşayırlar.
Gözləyənlərin sayı günü-gündən
azalır, amma onlar gedəcək başqa bir yerləri olmadığından
qalırlar. Leyla xanım
hər gün təkbaşına bir təpəyə çıxıb
müttəfiq əsgərlərini
gözləyirdi. Bir qrup əsgərlərin gəlişini
görən və həyəcanla qaçıb
başqalarına xəbər
verən o idi.
Aysel
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 21 fevral.- S.10.