İlk türk ensiklopediyası

Kaşğarinin «Divanü lüğat-it türk» kitabı Türk Dünyası haqqında ən dəyərli mənbələrdən biridir

Türk Dünyasının mənəvi sınırlarının, dil zənginliyinin, özünəməxsusluğunun öyrənilməsində, kitablaşdırılaraq sabaha çatırılmasında ayrıca xidmətləri olan Mahmud Kaşğarinin həyatı haqqında geniş və bitkin məlumatımız olmasa da,onun ləyaqətli çabalarının təsiri ortadadır. İndi Kaşğarinin ünlü kitabı yüzillərdən o yana Türk Dünyası haqqında ən dəyərli mənbələrdən biridir. Bu yöndə araşdırmalar aparan Ramiz Əsgər Mahmud Kaşğarini dahi dilçi, filoloq və ensiklopedist, türk ruhunun tərcümanı, türk soysevərliyinin və türkçülüyün bayraqdarı, türkologiyanın banisi kimi xarakterizə edir. Çoxsaylı araşdırıcıların qənaətinə əsaslanan R.Əsgər Kaşğarinin tarixdə ilk türk-islam dövləti olan Qaraxanilər xanədanına mənsubluğunu bildirir: «Onun babası Məhəmməd Yağan Təkin, atası isə şahzadə Hüseyn Əmir Təkindir. 1055-56-cı illərdə M.Y.Təkinlə öz doğma qardaşı, Şərqi Qaraxani hökmdarı Süleyman Arslan xan arasında müharibə başlayıb, nəticədə Süleyman Arslan əsir düşüb, Buğra xan Məhəmməd Yağan Təkin Şərqi Qaraxanilər taxtını ələ keçirib. 18 aylıq xaqanlıq dövründən sonra hakimiyyəti könüllü olaraq böyük oğlu Hüseyn Əmir Təkinə vermək üçün mərasim təşkil edir. Ziyafətdə Məhəmməd Buğra xanın kiçik arvadı taxta oğlu İbrahimi oturtmaq üçün xaqanı və şahzadələrin bir qismini zəhərləyir. M.Kaşğarinin də atası zəhərlənib ölənlər sırasında olur. Saray çevrilişindən sonra əsir düşən xaqan Arslan xan da boğularaq məhv edilir, xaqan İbrahim olur. M.Kaşğari təqibdən qurtulmaq üçün Qərbi Qaraxani dövlətinin torpaqlarına keçir. Yerini tez-tez dəyişir, uzun müddət gizli həyat tərzi keçirir, tanınmamaq üçün özünü alim və səyyah kimi təqdim etməli olur».

Alimin harada doğulması ilə bağlı mülahizələrə toxunan R.Əsgər deyir: «Mahmud Kaşğarinin əyalət şəhəri Barsğanda, yoxsa imperiyanın paytaxtı Kaşğarda doğulması haqqında da biri-birinə zidd fikirlər var. Akademik A.H.Kononov Kaşğarinin atasının barsğanlı olduğunu, Kaşğara köçdüyünü, Kaşğari nisbəsini alan Mahmudun ehtimal ki, burada doğulduğunu yazır».

R.Əsgərin qənaəti isə belədir: «Mahmud Kaşğari həqiqətən Barsğandan bəhs edərkən «Bu şəhər Mahmudun atasının şəhəridir» — deyə yazıb. Ancaq buradan nə anlaşılır? Barsğanda doğulmaq, yoxsa bir əmir (vali) kimi Barsğanı idarə etmək: Qaraxani şahzadəsi Hüseyn Təkinin bu mənada barsğanlı olması şərtidir. Əslində o, bütün ölkənin sahibi idi. Bu sülalənin başçılığı altında türklər 922-ci ildə Buxaranı Samanilərdən alıb, 999-cu ildə bütün Mavərvaün-nəhri zəbt edərək Samani dövlətinə son veriblər. Şübhəsiz, Hüseyn Təkin də bu savaşlarda fəal iştirak edib».

R.Əsgər bu qənaətdədir ki, bir qələm əhli olaraq Mahmud Kaşğarinin «Kaşğari» nisbəsini qəbul etməsi onun heç də mütləq Kaşğarda doğulması demək deyil, burada böyümək, yaşamaq, oxumaq da bunun üçün kifayətdir: «Bir xanədan üzvü kimi ağası olduğu imperiyanın paytaxtının adını daşımaq onun haqqıdır. Hətta kiçik bir şəhər və ya kənddən çıxmış sənətkarlar da çox vaxt iri və məşhur şəhərlərin adını nisbə olaraq alıblar».

M.Kaşğari dövrünə görə mükəmməl təhsil alıb: «Həmin dövrdə Kaşğarda çoxlu məktəb və mədrəsənin mövcud olduğu haqda tarixi məlumatlar mövcuddur. Onun Səmərqənddə, Hişapurda və Buxarada oxuduğu haqqında məlumatlara da rast gəlirik. Deməli, Kaşğari bu yerlərdə olub. O, buralara yerli türk ləhcələrinin xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün gələ bilərdi. Ancaq o dövrdə Hişapurda türk yaşamaması belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, Kaşğari bu yerlərə təhsil almaq üçün gəlib. Kaşğari dövrünün bir çox elmlərini mükəmməl şəkildə öyrənib, o zamanlarda mədrəsələrdə tədris olunan riyaziyyat, hesab, həndəsə, astronomiya, dil, ədəbiyat, tarix, coğrafiya, fəlsəfə, hüquq, təbabət, ilahiyyat, pedaqogika, psixologiya, hərb sənəti, məntiq, siyasət, etika və başqa elmləri öyrənib. Eləcə də o, bir neçə dili mükəmməl bilirmiş».

Kaşğarinin doğum, ölüm tarixi ilə bağlı müxtəlif mülahizələr olsa da, Ramiz Əsgər onun 1008-ci ildə anadan olması, 1105-ci ildə vəfat etməsi mülahizəsini doğru sayır. Mahmud Kaşğarinin qəbrinin tapılmasının maraqlı tarixçəsi haqqında danışır: «1983-cü ildə Çinin «Sinxua» agentliyi Urumçi müxbiri Van Yufu tərəfindən göndərilən «Mahmud Kaşğarinin qəbri tapıldı» başlıqlı teleqram yaydı. Əslində qəbrin yeri hələ 1930-cu ildən məlum idi. 1957-ci ildə Urumçi muzeyinin əməkdaşı İsmayıl Mahmud Kaşğarinin Opalda dəfn olunduğunu qeyd etmişdi. Ən sonda isə 700 il öncə tərtib edilmiş bir torpaq alqı-satqı sənədində və 1836-cı ildə Emin Həsən Qazi tərəfindən yazılmış bir vəqfiyyə sənədində Mahmud Kaşğarinin adına rastlandı. Məzarın yeri dəqiqləşdirildikdən sonra hökumətin xüsusi qərarı ilə 500 min yuanlıq büdcə ayrıldı, Mahmud Kaşğarinin qəbri üzərində möhtəşəm türbə tikildi. Kaşğarinin qəbrinin yanında təqribən min yaşı olan «hay-hay tərək» adlı qocaman qovaq ağacı ucalır. Rişəsini türk torpağından alan bu ağac neçə yüz ildən bəri tarix boyu gəlib keçmiş ən böyük türklərdən birinin məzarına keşik çəkir».

Hazırda türk xalqları arasında ortaq türk dilinin yaradılması yönündə kövrək də olsa, addımlar atılmaqdadır. Belə bir çətin işin araya-ərsəyə gəlməsi birdən-birə olmayacaq, bəhrəsini tədricən verəcək. Bu gərəkli axtarışlar prosesində türk dillərinin mövcud vəziyyətinin müqayisəli şəkildə araşdırılması ilə yanaşı həmçinin türk dillərinin qədimdə mövcud olmuş durumunu da nəzərdən keçirmək əhəmiyyətlidir. «Divani-lüğət-it-türk» əsərini Mahmud Kaşğarlı 1074-cü ildə yazıb. Lüğətdə 9 mindən çox söz verilir, hansı yarımqrupa aid olduğu göstərilir. Bu, ortaq türkcə ilə bağlı tədqiqatçılara ciddi qənaətlər verəcək: «Bu əsər əlimizdə olmasa, «Dədə Qorqud dastanları»nı, «Kutaqdu-bilik»i və başqalarının yaxşı oxuyub anlaya bilmərik. Bu əsər min il əvvəlki Türk Dünyasının aynasıdır. Lüğətdəki bütün titullar, ləqəblər, kişi, qadın adları, flora, fauna, silah, parça adları, saray titulları, bir sözlə, hər sahəyə aid adlar orada var. Kaşğari öz dövründəki bütün sözləri lüğətinə yazıb: «Bu, elə-belə yox, ensiklopedik lüğətdir. Burada 318 atalar sözü verilib. Bu, o dövrdən soraqvermə baxımından çox böyük xəzinədir. 240 beyt və bənd şeir, 40-a yaxın yemək, içki reseptləri verilib. Bunlar türk mədəniyyəti tarixi üçün əvəzsiz xəzinədir. Bu əsərin orijinalı 1914-cü ildə tapılıb, 1915-1917-ci illərdə İstanbulda nəşr olunub». Bir neçə il əvvəl Azərbaycanda işıq üzü görən kitabın birinci cildi 512, ikinci, üçüncü cildlərinin hər biri 400, dördüncü cild isə 752 səhifədir.

Kaşğari uyğur, oğuz, qıpçaq, türkmən, qırğız, yağma və başqa türk soylu xalqları Türk adı altında birləşdirən bir türkoloq sayılır. Türklərin yaşadıqları ölkələri, şəhərləri, kəndləri tanış edən, təfərrüatlı məlumat çatdıran qiymətli əsəri xəritə ilə də Türk coğrafiyaşünası adına layiq görülüb. Mahmud Kaşğarlı türklərin bölgələrini, kəndlərini və çöllərini qarış-qarış gəzib. Uzun illər o, türk, oğuz, qırğız şəhərlərini, kəndlərini, düşərgələrini dolaşaraq onların lüğətini yazıb. Nəticədə M.Kaşqari Xəzərin şərq sahillərindən başlamış Lobnor gölü meridianına və İli çayı enliyindən Kaşqariyanın cənub sərhədlərinə qədər olan geniş ərazini öyrənib, Orta və Mərkəzi Asiyanın bir hissəsinin ilk rayonlaşdırılmasını aparıb, eləcə də türk xalqları və abidələrinin məskunlaşma sərhədlərini və yerlərini böyük dəqiqliklə müəyyən edib. «Divani-lüğət it-türk» (1072-1074) əsərində türk qəbilələri, çoxlu dağ, çay, göl, ölkə və dövlətlər haqqında geniş məlumatlar toplanıb. Tyan-Şan və Yeddigöllük, İssık-Kul gölü, Balasaqun dağları (Qırğızıstanda), Altay vadisi və İli çayı və s. ən müfəssəl şəkildə səciyyələndirilib. O, Narının yuxarı hövzəsində olub, Çatırgöl və Siziç (Songöl) gölünü qeydə alıb. «Divan»ın sonuna əlavə olunmuş xəritə Mahmud Kaşğari dövründə türkdilli xalqların yaşadığı ərazilərin təsvirini verən ilk xəritədir. O, bir sıra paralel formada düzülmüş Qərbi Tyan-Şan dağ sistemini öz xəritəsində daha düzgün əks etdirib. Kaşğari Manqışlak (Manqıstan) yarımadası ilə də tanış idi — bu yarımadaya ilk dəfə məhz onun xəritəsində rast gəlinir.

Türk xalqları arasında ortaq türk dilinin yaradılması birdən-birə olmayacaq, bəhrəsini tədricən verəcək. Bu gərəkli axtarışlar prosesində türk dillərinin mövcud vəziyyətinin müqayisəli şəkildə araşdırılması ilə yanaşı habelə türk dillərinin qədimdə mövcud olmuş durumunu da müqayisəli şəkildə nəzərdən keçirmək yaxşı olar. Professor Ramiz Əsgərin Mahmud Kaşğarlının məşhur «Divanü luğat-it türk» («Türk dillərinin izahlı lüğəti») əsərini ana dilimizə tərcümə edərək nəşrə hazırlaması türkologiyada yaddaqalan ciddi işlərdən oldu.

R.Əsgər deyir ki, ümumtürk ədəbiyyatının ən əski qaynağı VI-VIII əsrlərdə yaradılmış Orxon-Yenisey abidələridir. Daha sonra oğuz, qıpçaq və qarluq qrupları meydana gəlib. Oğuz qrupunun ortaq abidəsi «Kitabi-Dədə Qorqud»dur. Onu bütün oğuzlar, yəni Azərbaycan türkləri, türkmənlər, türklər və qaqauzlar rahatlıqla başa düşürlər. Qıpçaq qrupunun ortaq əsəri «Manas» dastanıdır. Qazaxlar, qırğızlar, qaraqalpaqlar və noqaylar bu əsəri yaxşı anlayırlar. Qarluq qrupunun şah əsəri Yusif Balasağunlu tərəfindən qələmə alınmış «Qutadğu bilig» («Xoşbəxtlik haqqında elm») poemasıdır. O, özbək, uyğur, sarı uyğur və bu qrupa daxil olan digər xalqlar üçün ortaq əsərdir. Bütün qrupları əhatə edən ortaq universal abidə isə Mahmud Kaşğarinin məşhur «Divanü lüğat-it türk» əsəridir: «2008-ci ildə 1000 illik yubileyi YUHESKO xəttilə bütün dünyada geniş qeyd edilən Mahmud Kaşğari bizim ilk türkoloqumuz, ilk dilçimiz, ilk mədəniyyətşünasımız, ilk tarixçimiz, ilk folklorçumuz, ilk coğrafiyaşünasımızdır. Onun «Divanü lüğat-it türk» əsəri dünya dilçilik elminin incilərindəndir. «Divan»ın ən mühüm özəlliyi onun sadə bir lüğət deyil, ilk türk ensiklopediyası olmasıdır. Burada min il əvvəlki türk dili, ədəbiyyatı, tarixi, coğrafiyası, mədəniyyəti, türklərin adət-ənənələri, həyat tərzi, sosial münasibətləri, geyimi, mətbəxi, oyunları, bir sözlə, hər şeyi ideal şəkildə əksini tapıb. Mükəmməl məlumat və biliklər toplusu yaratmaq sahəsində Mahmud Kaşğari Qərbi Avropanın Didro, Monteskyö, Russo və Volter kimi maarifçi ensiklopedistlərini 7 əsr qabaqlayıb». «Divanü lüğat-it türk» əsərində mətnin yarısı ərəb əlifbası ilə qədim türk dilində verilib. Kitabda işlənmiş 8 min sözün hər birinin hansı cilddə, hansı səhifədə, hansı sətirdə getdiyi, mənası, onunla birlikdə işlənmiş şəkilçilər tək-tək verilib.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 22 fevral.- S.14.