Son dayanacaq-Türkiyə
İkinci yazı
Həhayət, 1947-ci ildə Türkiyənin Berndəki səfiri Yaqub Kadri Karaosmanoğlunun köməyi ilə, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və xanımı Vanda Türkiyəyə gəlirlər.
Təqdim etdiyimiz hekayə Vanda xanımın məktubunda yazdıqlarından fərqlidir. Amerikan əsgərini o qədər də xoş təəssüratlarla anlatmırdı. Xatırlamalıyıq ki, Danışoğlu Vanda xanımı ölümündən bir neçə il qabaq tanıyıb, söhbət edib. O zaman Rəsulzadənin həyat yoldaşı yaşlı qadın idi, ola bilsin ki, bir çox hadisələri tam aydın xatırlamırdı. Təqdim edəcəyimiz məktublar isə 60-cı illərin sonunda yazılıb və birinci mənbədən olduqlarına görə zənnimizcə, həqiqətə daha uyğundur.
«Azərbaycan prometeyçilərinin ən
görkəmli xadimi olan»
Qeyd edək
ki, məktubların surəti müəllifin şəxsi arxivində saxlanılır və ixtisarla təqdim olunur. Vanda xanımın aşağıdakı məktubu
Edmund Xaraşkeviçin 16 dekabr 1967-ci ildə yazdığı məktubuna
cavabdır. Edmund Xaraşkeviç 20-30-cu illərdə
Polşa kəşfiyyatında
2 Ekspozıtura adlanan və Prometey məsələləri və
prometeyçilərlə məşğul
olan şöbənin
rəisi idi. Xaraşkeviç Vanda xanıma
Prometey hərəkatı
ilə bağlı kitab hazırlamaq arzusunda olduğunu bildirir və bununla bağlı «Azərbaycan prometeyçilərinin
ən görkəmli xadimi olan» Məhəmməd
Əmin Rəsulzadənin
əsərlərini, xatirələrini
Vanda xanımdan istəyir.
Vanda xanım Edmun Xaraşkeviçə yazırdı:
«Əziz Pan!
Bayram təbriklərini almaq mənim üçün hədsiz xoş oldu (xüsusən ona görə ki, məktub Milad bayramı günü gəlib çatdı — o gün ki, tənha adam özünü
lap tənha hiss edir). Burada Milad bayramı keçirilmir — yalnız gecələr italyan və fransız kilsəsində bayram keçirmək olar.
Lakin bu yeganə təsəllidən
də bu il məhrum
olmuşuq, çünki
qış bizi «dəhşətli» güclü
şaxta və sırsıra ilə salamladı… Əmin bəyin vəfatından
sonra maliyyə çətinlikləri üzündən
əziyyət çəkərək
(mənzilimin darlığı)
kitabxana və arxivləri etibarlı və layiqli yoldaşlara ötürdüm.
Şəxsən məndə Parisdə
nəşr olunmuş
«Prometey»in ondan artıq nüsxəsi və sonrakı, buradakı mətbuatdan kəsilmiş parçalar
var. Daha çox
material üçün yoldaşlara
müraciət edəcəyəm
— onlarla qarşıdan
gələn «Şəkər
bayramı» münasibəti
ilə görüşəcəyəm.
Lakin bir az səbirli olmağınızı
rica edirəm. Sizə məlum olduğu kimi, bizdə ölməz və qüdrətli — «yavaş»
(bu söz məktubda türk dilində yazılıb —
red.) şahlıq diktatorluq
edir.
«Bütün dünyaya səpələnmiş
həmyerlilərimlə məktublaşıram»
Londonda məskunlaşmış
dostlarımız xeyirxahlığından
istifadə edərək
(Kontovtt) «Dziennik Polski» və «Gazeta Polska» qəzetlərini (oxunduqdan
sonra) alıram. Milli kitabxanada
işləyirəm, Polşa
Elmlər Akademiyasının
qiymətli nəşrlərini
və vətəndən
gəlmiş albomları
gözdən keçirirəm.
Eyni zamanda, bütün dünyaya səpələnmiş
həmyerlilərimlə məktublaşıram.
Ən sevimli rəfiqəm Marışyadır».
Qeyd edək
ki, Vanda xanımın
rəfiqəsi, yəni
Rışya Novakovska
Vanda xanımı «mənim
Ankaradakı anam» adlandıraraq yada salır. Marya Novakovska (Stykos
— ailə qurduqdan sonrakı soyadıdır)
Vanda xanımı Türkiyədə
Ankara Kolecində ingilis
dili dərsi dediyi zaman tanıyıb.
Xatırlayır ki,
Vanda xanım fransız
dili dərsləri deyərək bir cür, birtəhər dolanırdı, zəngin olmasa da, çox
alicənab adam
idi. Tez-tez onun yanına
gedərmiş, hər
dəfəsində yemək
yedikdən sonra Vanda xanım onu dincəlməyə məcbur
edərmiş.
Daha sonra Vanda xanım məktubunda yazır:»Məktubumu gecə saat ikidə bitirirəm — Ramazan bayramı münasibəti ilə küçə səs-küylüdür
(axşamlar yeyirlər,
içirlər, səhərlər
isə yatırlar) — ona görə o qədər də darıxdırıcı deyil.
Bir daha sizə uğurlar arzu edirəm, həmişə
xoş münasibət
bəsləyən Vanda R.»
Kədərli gün
Novbəti məktub 1968-ci ildə
yazılıb:
«Mənim göndərdiyim
kitabları aldığınızı
təsdiqləyən məktubu
6 martda aldım. Kədərli gündə — Əmin bəyin ölüm günü, hansını
ki, tənhalıqla keçirdim, səhhtim ucbatından qəbirüstünə
belə gedə bilmədim. Bu münasibətlə ondan yadigar qalan əşyaları
gözdən keçirdim,
qəzetdən iki yazını sizə göndərirəm.
Bilmirəm yoldaşımın əməkdaşlarında
Əli Azərtəkini
xatırlayırsınız, ya yox-bir neçə
ay bundan öncə İstanbulda vəvat etdi (türk dilindən Münhendəki
orqanlar üçün
tərcümələrlə məşğul idi). Özündən sonra çoxsaylı kitablar qoyub, hamısı həmyerlilərindədir.
Ankarada mühacirlər
arasında sakitçilikdir,
hər kəs şəxsi işiylə məşğuldur — əsasən
ev və
ya mənzil əldə etməklə.
Narazılıq edə bilməzlər,
axır illərdə
varlanıblar.
Məktubunuzda yazırsınız ki, polyak dilindəki «Azərbaycan istiqlal savaşında» adlı kitabı əldə etmək istərdiniz. Qəribə yollarla, dünyada «rəvayət» dolaşır.
Guman etməzdim ki, nə vaxtsa bu kitabın hekayəsini yadigar olaraq çatdıra bilərəm.
Kitabın nəşri müharibə
başlamamışdan öncə
başa çatmışdı. Varşavanın bombardımanı zamanı
bütün nüsxələr
nəşriyyatın anbarında
idi. Bombardıman
bitdikdən sonra «müttəfiqlər» Visla
çayının əks
sahillərində dayandıqları
zaman, nəşriyyatın
bərk hürkmüş
sahibi «yoldaşların»
qorxusundan bu yükdən nəyin bahasına olursa-olsun, canını qurtarmaq istəyirdi. Hoja küçəsində ailəmin
salamat qalmış ev və
zirzəmisində dinclik
tapdı, deyilənə
görə bir neçə il sonra arabaları da satışa qoymuşlar (siyasi vəziyyət dəyişən,
almanlar şərqə
gedən zaman). Lakin izinə düşə bilmədik, müharibədən
salamat çıxıbsa
da, yəqin üsyan müsibəti zamanı puç olub.
1940-cı ildə türk
konsulunun köməyi
ilə Varşavanı
tərk edib Buxarestə gedəndə qovluqda iki nüsxə
(«Azərbaycan istiqlal savaşında» kitabı
— red.) varım idi, hansıları ki, həyat yoldaşıma çatdırdım. Bir neçə il
bizimlə gəzdilər
və 1944-cü ildə
qaçışımız zamanı bizimlə səyahət etdilər, Vyanadan ta İsveçrə
sərhədinə kimi.
İsveçrəyə daxil
ola bilmədik
(vizamızın olmasına
baxmayaraq). Hər yeri atəş
bürümüşdü. Ona görə özümüz
öz həyatımızı
xilas edərək dərbədər gəzirdik.
Freiburgim
Breisgauda xəstəxanada
azərbaycanlı həkim
tapıldı, bizə
kömək edirdi.
Lakin sonra Reyndən keçid başladı, özüm bu «inanılmaz» möcüzələrə
inana bilmirəm ki, sağ-salamat çıxdıq.
Sonra isə müttəfiqlərin «qardaşlaşması»
başladı. Yoldaşım «mütləq doğma
Bakıya qayıtmalı
idi». Və yalnız onun
polyak həyat yoldaşının inanılmaz
ah-naləsi amerikan zabitinin ürəyinə toxundu və ayrılmadıq. Bunları
sizə yazıram, cünki bu tarixin
kiçik bir səhifəsidir… Vanda R».
Vanda Rəsulzadənin digər məktublarından
bəlli olur ki, səhhtinin getdikcə pisləşməsi
onu evində olan qiymətli materialları Məhəmməd
Əmin bəyin məsləkdaşlarına, yaxınlıarına
paylamağa vadar edib. O, öz həyatını
isə böyük məhəbbətlə sevdiyi
yalnız Rəsulzadəyə
deyil, həm də Azərbaycan istiqlal davasına qurban verib.
Aysel
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 22 fevral.- S.10.