Azərbaycan dili
qloballaşan dünyada
Qloballaşma həyatın ən müxtəlif sahələrini əhatə edən elə bir universal prosesdir ki, yüz, hətta min illər boyu bir- birindən bu və ya digər dərəcədə ayrılıb təcrid olunmuş, parçalanmış, diferensiallaşmış hadisələri - milli, yaxud regional xüsusiyyətləri, vərdişləri, kompleksləri modern texnologiyaların güclü təsiri altında görünməmiş bir sürətlə bir- birinə yaxınlaşdırır, qovuşdurur və nəticə etibarilə, çoxşaxəli əlaqələrlə səciyyələnən iqtisadi, ictimai- siyasi və mənəvi- ideoloji bütövlük yaratmaqla əlahiddəliyi məhdudlaşdıraraq dünyada baş verən hadisələri, gedən prosesləri vahid məcraya salır. Əslində, orta əsrlərin sonu yeni dövrün əvvəllərindən başlayan, lakin XX əsrin ortalarından etibarən daha geniş vüsət alan (sürətlənən) qloballaşmanın əsas göstəricisi, yaxud atributu bütün dünyanı əhatə edən genişmiqyaslı inteqrasiya və ya beynəlmiləl ünsiyyət- kommunikasiya ehtiyacıdır.
Bu gün dünyanın elə bir guşəsini təsəvvür etmək çətindir ki, orada baş verən hər hansı hadisənin məsuliyyəti yalnız lokal xarakter daşısın və həmin məsuliyyəti bütövlükdə dünya (bəşəriyyət) öz üzərinə götürməkdən hər hansı səbəblə imtina etsin, yaxud görməməzliyə vursun. Əlbəttə, bu və ya digər hadisənin, sözün geniş mənasında, şərhində maddi və ya mənəvi- ideoloji xarakterli məqsədlər, konyukturlar, maraqlar kifayət qədər dərindən iştirak edə bilər, ancaq bu, mahiyyəti dəyişdirmir; belə ki, qloballaşmanı səciyyələndirən inteqrasiya, beynəlxalq ünsiyyət heç də həmişə obyektiv nəticələrə gəlməyi nəzərdə tutmur və onun maraqlı, cəlbedici xüsusiyyətlərindən biri də elə budur ki, müxtəliflikləri, fərqlilikləri bir araya gətirməklə yanaşı diskussiyalara, müxtəlif maraqların özünümüdafiəsinə və konyukturlara da geniş meydan açır.
Qloballaşma, hər şeydən əvvəl, beynəlxalq ünsiyyətin durmadan miqyaslanmasını tələb edir ki, bu da “insanlar arasında ən mühüm ünsiyyət vasitəsi” (V.İ.Lenin) olan dilin (əslində, dillərin!) təbiətinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir. Bu gün dünyada mövcud olan yüzlərlə dildən yalnız bir neçəsi beynəlxalq statusa və ya nüfuza malikdir ki, bunlar ingilis, fransız, alman, ispan, Çin, ərəb, rus və s. dillərdir. Həmin dillərin içərisində isə ingilis dilinin xüsusi mövqeyi vardır. Müasir dünyada, o cümlədən də Azərbaycanda (Azərbaycan Respublikasında) ingilis dilinin nüfuzunun sürətlə artması müşahidə olunur ki, bunun ən azı iki səbəbi mövcuddur:
1)
dünyanın (bəşəriyyətin) ümumi (universal)
bir ünsiyyət vasitəsinə (dilə) getdikcə güclənən
ehtiyacının olması;
2) ingilis dilinin belə bir ehtiyacı ödəmək üçün digər nüfuzlu dillərlə müqayisədə üstünlükləri.
Ümumiyyətlə, müasir dünyada mövcud olan dillərin belə bir “iyerarxiya”sını təsəvvür etmək olar:
I.
Əsas beynəlxalq dil (ingilis dili).
II. Beynəlxalq
dillər (fransız, alman, ispan, Çin, ərəb, rus və
s. dilləri).
III.
Dövlət dilləri, yaxud milli dillər (türk, fars,
portuqal, italyan, yunan, indoneziya və s. dilləri).
IV. Xalq
dilləri (ləzgi, çeçen, Tibet, uyğur, Altay və
s. dilləri).
V. Tayfa
dilləri.
Təxminən
iyirmi beş türk dilindən ona qədəri, o cümlədən
Azərbaycan dili dövlət dilləri, yaxud milli dillər
qrupuna aid olub həmin dillər üçün səciyyəvi olan əlamətlərə
malikdir. Bu dildə (və onun dialektlərində) əlli
milyondan artıq insan danışır. Kifayət qədər qədim (və zəngin)
həm şifahi, həm də yazılı mədəniyyəti
olan Azərbaycan dili, yaxud Azərbaycan türkcəsi XX əsrin əvvəllərindən (1918- ci
ildən) dövlət dili olsa da, onun
milli dil və ya müstəqil bir millətin dili kimi
formalaşma tarixi orta əsrlərin sonu yeni dövrün əvvəllərindən
başlayır. Elə həmin dövrdən etibarən bir
sıra qonşu xalqlar - ermənilər,
gürcülər, Dağıstan xalqları və s. regionun
beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi olaraq Azərbaycan
türkcəsindən istifadə etmişlər. Lakin ölkənin
müxtəlif xanlıqlara parçalanması, XIX əsrin əvvəllərində
Şimalının Rusiya, Cənubunun isə İranın tərkibinə
daxil edilməsi nəticəsində şimalda rus, cənubda
isə fars dili yayılmağa, millətin dili
sıxışdırılmağa məruz
qalmışdır, bir neçə dəfə əlifbası
dəyişdirilmişdir. Bununla belə Azərbaycan dili
dövlət dili olaraq formalaşmış, dünya azərbaycanlılarının
ümumünsiyyət vasitəsi kimi inkişaf etmişdir.
Qloballaşan
müasir dünyada Azərbaycan dilinin taleyi, tamamilə təbiidir ki, hər bir azərbaycanlını
milli təəssübkeşlik baxımından dərindən
düşündürən məsələdir. Ümumiyyətlə
isə, yuxarıda təqdim etdiyimiz təsnifat-
“iyerarxiya”nın III qrupuna, yaxud səviyyəsinə aid olan
dilləri aşağı- yuxarı eyni tale gözlədiyini
nəzərə alsaq, onların gələcəyinin proqnozlaşdırılmasında təxminən eyni təsəvvür və ya qənaətlərdən
çıxış etmək lazım gəlir.
Professor Fəxrəddin
Veysəlli ingilis dilinin dünyadakı hegemonluğunu bu cür qiymətləndirir:
“... qloballaşma şəraitində
ingilis dilinin hökmranlığı bu dilin anası
sayılan ABŞ- ın və Böyük Britaniyanın
iqtisadi, siyasi və hərbi vasitələrdən istifadə
etməklə həmin dilin qəbul etdirilməsinə gətirib
çıxardır ki, bununla da başqa xalqların dillərinə və mədəniyyətlərinə
öldürücü zərbə dəymiş olur”. Görkəmli
dilçi “dünya dahilərinin bir neçəsinin yazıb
yaratdığı dillərin”, o cümlədən Azərbaycan
dilinin gələcək taleyi barədə bədbin fikirdədir.
O qeyd edir ki, “indi gənclər qrammatikaya və tələffüz
qaydalarına fikir vermirlər. Danışanda elə bil
saqqız çeynəyirlər.
Onların dilində sms, top, hot, super, hendi, mobil,
çat, download, portal, webside kimi yüzlərlə söz
işlənir ki, heç onların fərqinə varmırlar.
Bu sözlər qlobal dilin hücumudur, onları götürən
dillərin isə fəryadıdır”.
Professor Fəxrəddin
Veysəllinin həyəcanlarını
başa düşmək o qədər də çətin
deyil... Qloballaşan dünyanın ümumünsiyyət vasitəsinə
çevrilən ingilis dili, doğrudan da, ərəb, alman və
ya fransız dili qədər dil- təfəkkür dahiləri
yetirməmişdir. Lakin nəzərə almaq lazımdır
ki, ingilis dilinin olduqca çevik, işgüzar, müasir
dünyanın nəbzini tutan “polifoniya”sı, “diplomatiya”sı
onunla konkurensiyaya girə biləcək heç bir beynəlxalq
dildə yoxdur.
Vaxtilə
Ferdinand de Sössür dili dəb- moda ilə müqayisə
edirdi. Və doğrudan da, dil
ünsiyyət vasitəsi kimi müxtəlif ədalardan (hətta
ədabazlıqlardan!), müasir
görünmək “stilizasiyalar”ından məhrum deyil.
Ona görə də nə qədər
“dağıdıcı” olursa olsun dünyanın ikinci,
üçüncü və s. dərəcə - səviyyəli
dillərinə müəyyən
“anomaliyalar”ın az və ya
çox daxil olmasına hər halda təbii baxmaq
lazımdır. Bir də ona görə ki, həmin
“anomaliya”- neologizmlər elə
ingilis dilinin özü üçün də tarixi hadisə deyil, tamamilə
yenidir... Və başqa dillərə “dağıdıcı”
təsir edən nitq xüsusiyyətlərinin yalnız ingilis dilinin təbiətindən irəli
gəldiyini güman etmək də düzgün olmazdı, çünki beynəlxalq
ünsiyyət vasitəsinə çevrilən hər
hansı dil tədricən, mənsub olduğu xalqın və
ya millətin mental səlahiyyətlərinin
coğrafiyasından kənara çıxmaqla transmilli əlamətlər
qazanır.
Professor Fəxrəddin
Veysəlli tamamilə düzgün müşahidə
etmişdir ki, müasir Azərbaycan dilində son illər sadə,
hətta müxtəsər cümlələrin işlədilməsinə meyl
artmışdır, lakin biz o fikirdə deyilik ki, “hər yerdə
qısa cümlə işlətmək
savadsızlığın və dil
səriştəsizliyinin əlamətidir”.
Bugünkü dünyadan M.Füzulinin uzun cümlələrini nəinki danışıq dilindən
heç yazı dilindən də
tələb etmək olmaz;
hər şeydən əvvəl ona görə ki, istər
orta əsrlərin, istərsə də sonrakı dövrlərin
cümləpərdazlığı hadisələrin sürətlə
cərəyan etdiyi, şüurun dərhal reaksiya verməli olduğu və təfəkkürün
tempinin görünməmiş bir şəkildə yüksəldiyi bugünkü dünya
üçün tamamilə qeyri- təbiidir. Bu ona oxşardı ki, cərrah əməliyyat prosesində
öz assistentlərinə, məsələn,
“Skalpel!”, “Qayçı!”,
“Bint!” əvəzinə “Zəhmət olmasa, mənə skalpel
verin!”, yaxud “İndi isə, lütfən, qayçını
gətirin!” deyə müraciət edəydi.
Professor Fəxrəddin
Veysəllinin “bu gün özümüzdə istehsal olunan məhsullara və ya öz
düşüncəmizə uyğun şeylərə xarici
adların verilməsi heç
cür başa düşülən deyil. “Bonaqua, Nightbar, supermarket, medical club,
Talkshow? Job Center? Service Point” kimi bildiriş xarakterli sözlərə
nə ehtiyac var, görəsən?”
sual- etirazı da maraq doğurmaya bilməz. Lakin nəzərə
alsaq ki, bütün bunlar, nə qədər paradoksal olsa
da, qloballaşmanın tələbindən
(və təbii olaraq!) irəli
gəlir, onda professorun bu həyəcan-
etirazı da, çətin ki, özünü doğrultsun və
ya ağrılı qəbul edilsin.
Ancaq fakt
faktlığında qalır.
Azərbaycan
Respublikasının mərkəzdən (Bakıdan,
Naxçıvandan, Gəncədən və s.) uzaq bir kəndində müasir tipli böyük bir
mağaza açılıb üzərinə “supermarket”
yazılırsa, buna tamamilə təbii baxmaq lazım gələcəkdir.
Hətta həmin kəndin xüsusilə yaşlı əhalisi
onu bir müddət köhnə adət ilə “dükan” adlandırsa belə...
Çünki qloballaşma milli dillərə və ümumən
mədəniyyətlərə, birinci növbədə,
paradokslarla daxil olur, ziddiyyətlər, görünən və
ya görünməyən
qarşıdurmalar yaradır. Mahiyyət isə bundan ibarətdir ki, qlobal
(bütün dünya üçün ümumi, universal) olan
hadisə milli (regional) olan qədər insan üçün
maraqlı və ya cəlbedicidir.
Hələ orta əsrlərdə (eləcə də qədim
dövrlərdə) öz
mifologiyaları, dini inamları olan müxtəlif xalqlar,
etnoslar (məsələn, türklər, iranlılar,
qafqazlılar) islam dinini, yaxud
dünyagörüşünü, yaxud da mədəniyyətini məmnuniyyətlə qəbul edib
ümumi bir supermilli və ya
superetnik dünya
yaratmadılarmı? Bununla belə türk türklüyündə,
iranlı iranlılığında, qafqazlı
qafqazlılığında qalmadımı?.. Odur ki, dərhal elan etmək ki, “beləliklə,
planetimizdə monomədəniyyət
formalaşır ki, bu da
bütün dünyanı məhvə doğru
aparır", hələ çox tezdir, başqa sözlə, lazımi qədər
əsaslandırılmamış
mülahizədir.
Bizim
fikrimizcə, təbii- tarixi bir proses olan qloballaşmadan
çəkinmək, yaxud onu dərhal lənətləmək
çıxış yolu deyil.
Bu
baxımdan “Qloballaşan Azərbaycan” Sivil İnkişaf Mərkəzinin
mövqeyi bizə daha maraqlı (və doğru)
görünür. Mərkəzin nəşr etdiyi
“Qloballaşmaya doğru” kitabında göstərilir ki, “qloballaşmanın danılmaz
faydaları bu prosesdən qorxmayan və bunu ən yaxşı
şəkildə idarə etməyi bacaran ölkələr
üçün məqbuldur. Azərbaycanın
qloballaşmanın xaricində
qalmaması və bu prosesdə zərərinin minimum,
faydasının isə maksimum
olmasına diqqət yetirməsi
vacibdir”. Kitabda öz əksini tapmış belə bir mülahizə də diqqəti
çəkir: “Qloballaşmanın
iradəmiz xaricində inkişaf edən və nəzarət
edə bilməyəcəyimiz
bir proses olduğunu dərk edərək buna ciddi
hazırlaşmamız tələb olunur. Bizcə, ölkəmiz
qloballaşma prosesinə hazırlığa məhz təhsildən
başlamalıdır” .
Azərbaycan,
Türkiyə, Fransa, Almaniya, İngiltərə, ABŞ və
Kanadada təhsil almış 50- dən çox mütəxəssisin çalışdığı
“Qloballaşan Azərbaycan” Sivil İnkişaf Mərkəzinin
ümumi mövqeyi belədir ki, “qloballaşma, pozitiv və
neqativ dəyər verilmədən, analitik olaraq
düşünülməsi və həll edilməsi və
ciddiyə alınması lazım gələn bir fenomendir”.
Biz hər
hansı milli mövqedən, o cümlədən də
milli dil mövqeyindən qloballaşmanı təqdir etməsək, hətta ona müharibə elan eləməyə
qalxsaq belə, bu təbii-tarixi proses- hərəkat
qarşısına çıxan bütün maneələri
vurub dağıdacaq və bəşəriyyətin
çoxdan arzusunda olduğu və artıq kifayət qədər
populyar ifadə ilə desək, “sərhədsiz
dünya”nı reallaşdıracaqdır. Kapitalizm də buna can atırdı,
kommunizm də... Modernizmlə,
necə deyərlər, postmodernizmin də idealı bundan
ibarətdir... Odur ki, “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində
zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə
və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair
Dövlət Proqramı”nın hazırlanıb Azərbaycan Prezidentinin 2013- cü il 9 aprel
tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilməsi çox
mühüm tarixi hadisədir. Müasir dövrün tələblərini,
konkret olaraq, qloballaşma
prosesinin fəlsəfəsini nəzərə alan Dövlət
Proqramının məqsədi “Azərbaycan dilinin istifadəsi
və tədqiqinə dövlət qayğısının
artırılmasını, Azərbaycan
dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun
istifadəsini, ölkədə dilçilik
araşdırmalarının əsaslı surətdə
yaxşılaşdırılmasını, dilçiliyin
aparıcı istiqamətlərində fundamental və tətbiqi
tədqiqatların
inkişafına yönəldilmiş
yaradıcılıq səylərinin birləşdirilməsini
və dilçiliyin müasir cəmiyyətin aktual problemləri
ilə əlaqələndirilməsini təmin etməkdir” .
Dövlət
Proqramında “qloballaşma” anlayışının, tamamilə
doğru olaraq, geniş izahı, bu barədəki biri digərinə
çox zaman zidd olan mülahizələrin
icmalı verilməmişdir, lakin bu mühüm dövlət
(və millət!) əhəmiyyətli sənədin meydana
çıxmasının tarixi səbəbinin məhz
qloballaşma (onun qaçılmazlığı) olması
Proqramın, demək olar ki, hər
bir müddəasında öz əksini tapmış, nəticə
etibarilə, ümumdünya miqyaslı - bütün bəşəriyyəti
düşündürən proses — hadisəyə kifayət qədər dərindən (analitik) münasibət
bildirmişdir:
“Bu
gün Azərbaycan dilinin milli
dövlətçiliyin başlıca rəmzlərindən
olaraq istifadəsi və əsaslı tədqiqi, ölkədə
dilçilik elmi sahəsində vəziyyətin
yaxşılaşdırılması üçün əlverişli
zəmin yaradılmışdır.
Eyni zamanda elm və texnikanın sürətlə
inkişaf etdiyi hazırki
qloballaşma dövrü Azərbaycan dilinin zənginləşməsi
və tətbiqi imkanlarının
genişləndirilməsi istiqamətində aparılan
işlərin yeni səviyyəyə yüksəldilməsini
tələb edir” .
Burada biri
digəri ilə ən müxtəlif
baxımlardan həm sıx bağlı olan, biri digərinin
ardınca gələn, həm də qarşı-
qarşıya dayanan iki məsələ
diqqəti çəkir:
1)
dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra (və
həmin müstəqilliyi ardıcıl bir şəkildə möhkəmləndirərək) Azərbaycan Respublikası dövlət
dilinin həm ölkədə, həm də ölkədən
kənarda istifadəsi miqyasının genişləndirilməsi və
dilçilik elminin inkişaf etdirilməsi üçün hər
cür siyasi- ideoloji şərait- imkanlar
yaratmışdır;
2)
müasir dövr, yəni qloballaşma prosesi tələb edir
ki, həmin şərait- imkanlardan faydalanmaqla Azərbaycan dilindən
həm ölkədə, həm də ölkədən kənarda
daha geniş istifadə, onun ictimai, siyasi və mədəni-
intellektual nüfuzunun təmin edilməsi istiqamətində tədbirlər görülsün.
Bu isə
o deməkdir ki, Azərbaycan dili Azərbaycan
Respublikasının (dövlətin!) və dünya azərbaycanlılarının
(millətin!) tarixi sərvət- dəyəri olaraq müasir
dünyada gedən qlobal proseslər, konkret olaraq, qloballaşma
qarşısında dayanmışdır. Və o, kifayət qədər
güclü müdafiə imkanlarına malik olması ilə
yanaşı zamanın tələblərinə,
çağırışlarına da cavab verməlidir.
Professor
F.Veysəlli yazır: “Azərbaycan dilinin sabahı
qloballaşmanın vüsətindən asılıdır. Biz
nə qədər çalışsaq da, dünyada gedən
iqtisadi, mədəni, geosiyasi təmərküzləşmənin
dilə təsirinin qarşısını almaqda acizik. Bu
gün dünyada qeyri- azərbaycanlılar dilimizi öyrənməyə, ondan hər
yerdə istifadə etməyə o qədər də maraq göstərmirlər.
Heç azərbaycanlıların özləri buna o qədər
səy göstərmirlər”.
Ümumi
dilçilik və ya dil nəzəriyyəsi üzrə görkəmli mütəxəssisin
mövqeyini, əlbəttə, dərhal şübhə
altına salmaq fikrindən uzağıq, bununla belə bir
sıra məsələlərə aydınlıq gətirmək
istərdik... Hər şeydən
əvvəl, “qloballaşmanın vüsəti” yalnız “Azərbaycan
dilinin sabahı”na yox müasir dünyanın Azərbaycan
dilindən daha geniş
yayılmış, daha nüfuzlu,
məsələn, alman, fransız, rus, ərəb və
s. dillərinin, hətta ingilis dilinin sabahına da əhəmiyyətli
təsir edəcəkdir. Ona
görə də Azərbaycan
dilinin taleyi barədə “vaxtından əvvəl”
narahat olmağa, bədbinliyə
qapılmağa elə bir ciddi əsas yoxdur. “Qeyri- azərbaycanlılar"ın
“dilimizi öyrənməyə, ondan hər yerdə istifadə
etməyə o qədər də maraq göstərməmələri"
məsələsinə gəldikdə isə, burada, fikrimizcə, bir qədər
realist olmaq, yaxud mövcud reallıqdan çıxış
etmək lazımdır. Belə ki,
hər halda iyirmi- iyirmi beş il bundan əvvəl dünyada Azərbaycan dilinə bu qədər maraq təsəvvürə
belə gəlməzdi ki, indi vardır... Biz demirik ki, hamı
“hər yerdə” Azərbaycan dilini Azərbaycana (və Azərbaycan
xalqına) məhəbbətindən öyrənmək istəyir,
təbii ki, burada konyuktur maraqlar da az deyil və heç vaxt az
olmayacaqdır; ancaq öyrənirlər və get- gedə daha çox öyrənəcəklər...
Vaxtilə bütün Hindistan (qədim dünya mədəniyyətinin beşiklərindən olan nəhəng
bir ölkə) Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi
olduğundan ingilis dilini öyrəndi. Və həqiqət
naminə etiraf etmək
lazımdır ki, bu, ölkənin yüksəlişinə əhəmiyyətli
təsir göstərdi. Bu gün də göstərməkdədir...
Lakin məşhur zarafatda deyildiyi kimi, bir ingilis bir hindliyə
lağ edəndə ki, siz bizim müstəmləkəmiz
olmusuz, hindli qürurla cavab
verir: biz də sizin dilinizi öz müstəmləkəmizə
çevirdik, onunla necə istədiksə o cür də
davrandıq.
Bu
gün Fransada restoranda ingiliscə
yaxşı bilən iddialı bir fransız qarsonuna ingilis
dilində yemək sifariş verəndə bir neçə dəfə
özünü eşitməməzliyə vurursa, buna da təbii
baxmaq lazımdır.
Və
düşünmək olmaz ki, bu cür iddia (qürur!) azərbaycanlılar
üçün səciyyəvi deyil. Hələ min il bundan əvvəl
böyük türk filoloq-
mütəfəkkiri ərəblərə (və ərəb
dilini bilən bütün xalqlara) türk dilini öyrətmək
üçün məşhur “Divani- lüğət- it-
türk”ünü yaratmışdı. “Divan”ın girişində
isə göstərmişdi ki, türklərin ürəyinə
yaxın olmaqdan ötrü onların dilini öyrənin"
Odur ki, professor F.Veysəllinin
heç azərbaycanlılar özləri də Azərbaycan
dilini öyrənməyə səy göstərmirlər qənaəti
doğru sayıla bilməz. Əgər Azərbaycan gəncləri bu gün
dünyanın müxtəlif inkişaf etmiş dillərinə,
xüsusilə ingilis dilinə geniş maraq göstərib, həyatda
öz yerlərini tutmaq, yüksək
mövqelər qazanmaq
üçün həmin dilləri öyrənirlərsə,
bunu Azərbaycan dilindən
imtina kimi interpretasiya etmək
olmaz.
Azərbaycan
dilinin xüsusilə beynəlxalq nüfuzunun güclənməsində
“neft amili”nin rolu diqqəti cəlb edir. Lakin bu rol F.Veysəllinin
həddindən artıq milli vətənpərvərlik
mövqeyindən güman etdiyi qədər də birbaşa
deyil. Ona görə də alimin
“heç neft sənayesinin özündə belə bizim
dilimizdə yaranan və sonra başqalarının işlətdiyi
sözə və ya cümlə tipinə rast gəlmək
olmur. Biz bu gün /Pipeline/ sözünü ingiliscədən
götürüb dilimizə (boru kəməri/ kimi ifadə ilə
tərcümə edirik. Halbuki /kəmər/ və /boru/ sözləri dilimizdə
işlənən sinonimlərdir” və s. mülahizələri
mübahisə doğurur; belə ki, neft sənayesinin (və
onun terminologiyasının)
yaranıb formalaşması dünyada genişmiqyaslı bir hadisə olub
yalnız Azərbaycanın bu
sahədəki uğurları ilə məhdudlaşmır. Beynəlxalq dildə - ingilis dilində
işlənən və təbii ki, kifayət qədər
populyar olan pipeline termini Azərbaycan dilinə “boru kəməri”
şəklində
çevrilmişdir ki, bu eyni uğurla “boru xətti” də
ola bilərdi. Lakin “boru” sözü ilə “kəmər”
sözünün Azərbaycan
dilində sinonimliyindən bəhs etmək doğru deyil...
“Əgər biz əsrin müqaviləsini imzalayanda bu sözlərdən
birini müqavilənin mətninə
salsaydıq və bütün dünya onu bu şəkildə
işlətsəydi, onda biz deyə bilərdik ki, dilimiz də qloballaşmada iştirak edir” şəklindəki
təəssübkeşlik də beynəlxalq müqavilələrin
hazırlanması texnologiyası baxımından o qədər
də məntiqli səslənmir. Və buradan o nəticəni
çıxarmaq da düzgün deyil ki, “deməli, beynəlxalq
aləmdə Azərbaycan dilinin təsir dairəsindən
danışmaq mənasızdır”. Ancaq professorun
aşağıdakı fikirləri
tamamilə doğrudur ki, Azərbaycan dili “bu gün də
böyük Azərbaycan xalqının sayəsində yaşayır. Bunun ən
qısa yolu
iqtisadiyyatımızın qüdrətli olmasından
keçir. Özümüz istehsal
edib ad verə bilsək, həmin
ad bizim məhsulumuzla birgə dünyaya yayıla bilər".
İqtisadiyyatın,
xüsusilə müasir texnologiyaların müxtəlif sahələrinə
adlandırma baxımından artıq çoxdan nüfuz
etmiş ingilis dili bütün dilləri nəinki qabaqlamış, etnoqrafik əhəmiyyətli
adlardan başqa, demək olar ki, bütün
anlayışları (adları) ifadə etmək
iddiasındadır.
Bu isə
qloballaşma üzrə mütəxəssislərdə belə
bir sual doğurur: “Homo Postindustriens hansı dildə
danışacaq? Doğrudanmı yalnız ingilis dilində?” . Və həmin suala belə bir “qeyri- adi”
cavab verilir: “Əslində, bu suala
taxılıb qalmaq o qədər
də önəmli deyil. Əsas odur ki, Homo Postindustriens
qloballaşmanın yeni markasına çevrilməkdədir.
Bu çevrilmə
dünyaının bir çox
qlobal problemlərinə də baxışları dəyişə bilər. Görəsən, bir- birinə oxşayan, eyni cür
düşünən, eyni hədəflərə yol alan yeni
çağın insanları arasında yenə ərazi
münaqişələri, dini müharibələr -
sivilizasiyaların toqquşması baş verəcəkmi?
Əgər bütün bunlar baş verəcəksə,
kimin hansı dildə
danışmasının nə mənası var? Və ya doğrudan da, əgər
baş verməyəcəksə,
Homo Postindustriensin də hansı dildə danışmasının da
heç bir əhəmiyyəti olmayacaq!”.
Müəllifin
dil məsələsinə ərazi, yaxud din məsələsindən
kənarda baxması doğrudur, çünki ünsiyyət
vasitəsi olan dilin, yaxud dillərin gələcək taleyi həmin
təsisatlardan birbaşa asılı ola bilməz. Keçən
əsrin 50- ci illərində dilin “bazis”, yaxud “üstqurum”
olub- olmaması ilə
bağlı sovet müzakirələri də göstərdi
ki, dil xüsusi hadisədir; onu
nə “bazis”, yəni iqtisadi- maddi xarakterli, nə də
“üstqurum”, yəni mənəvi- etnoqrafik xarakterli təsisatlara
aid etmək olmaz. Lakin bütün dünya üçün
ümumi- universal olan səhv təsəvvürlər dili həmişə
mənəvi- etnoqrafik (mədəni!) hadisələr
sırasına daxil etməklə özünü
çıxmaza salmışdır.
Qloballaşma isə, onun tərəfdarlarının,
yaxud əleyhdarlarının nə düşünüb-
düşünməmələrinə baxmayaraq, mövcud
anlayış- təsəvvürlərə analitik izah tələb
edir; elə bir izah ki, orada
yalnız bir metodoloji istinad mənbəyi var, o da insanın
taleyidir. Millətindən, dinindən və
coğrafiyasından asılı olmayaraq, insanın (cəmiyyətin!)
taleyi necə olacaqsa, dilin də taleyi elə olacaqdır. Bu isə
qorxu yaradır... “Dünyada qlobal dil məsələsi iki
mühüm etirazla
müşayiət olunur. Bir tərəfdən bu, dil
imperializmi qorxusunu yaradır...
İkinci etiraz isə milli azlıqların qlobal dil siyasətinə
qarşı çıxmaları ilə bağlıdır”.
Bu isə
o deməkdir ki, həm “dili beynəlxalq dilə
çevrilmiş İngiltərənin özü belə
linqvistik imperializmin geniş vüsət almasından narahatdır”, həm də
ingilis dilinin “təhlükə”sini hiss edən dillər... Məsələn,
sonuncuların nümayəndəsi olan azərbaycandilli
şair yazır:
Salamməlyküm!
Dillərin
əcəli çatdı!
Əleyküməssəlam!..
...Bu hələ
harasıdı:
Leyli
ingilis dilində ölür,
Məcnun
ingilis dilində xiffət
çəkir...
...Qəzzafini bu dildə söyür Liviya.
Cəllad
“Yasin”i bu dildə oxuyur...
...Yalıncaq
Qarabağ camaatı ingilis dilində üşüyür,
ATƏT
ingiliscə nağıl döşəyir! (Vaqif Bəhmənli).
Professor
F.Veysəlli, tamamilə doğru olaraq, qeyd edir ki, “beynəlxalq
səviyyədə qlobal dil
siyasətinə qarşı təkcə sayca az olan millətlərin nümayəndələri
mübarizə aparmırlar. Sayca yüz milyonlarla
adamların
danışdığı alman, fransız, ispan, rus və
s. dillərin təmsilçiləri də mübarizəyə
qoşulduqlarını elan edirlər .
Məsələ
isə təmsilçilərin hər hansı mübarizəyə qoşulduqlarını elan etməkdə
deyil... Burada hər hansı “milli” mövqedən deklorativ qərarlar qəbul etmək
əvəzinə
dünyanın (bəşəriyyətin!) maraqları (və taleyi!) səviyyəsində
düşünmək daha məntiqli olardı. Bu isə
millilikdən imtina deyil... Az və ya çox saylı millətlərin,
xalqların, tayfaların tarixi
birliyindən ibarət olan
bəşəriyyət (dünya!) vahid bir ünsiyyət
vasitəsinə can atırsa, buna qarşı çıxmaq,
müharibə elan etmək
donkixotluq olardı.
Çıxış
yolu hər bir millətin, sözün geniş mənasında,
dünya birliyinə tarixin
müəyyənləşdirdiyi imkan, şərəf və
ləyaqətlə
qovuşmasından (inteqrasiyadan) ibarətdir. Bu elə bir
universal- tarixi prosesdir ki, ondan
qaçmaq yox, qorxmadan, çəkinmədən ona
doğru getmək lazımdır.
Azərbaycan
xalqı (ümumən türk xalqları) heç zaman dünyaya
qovuşmaqdan, yaxud beynəlxalq
inteqrasiyadan imtina etməmişlər. Və dilimizdə olan minlərlə
ərəb, fars, Avropa sözləri də bunu təsdiq edir. Həmin
sözlər o sözlərdir ki, bütün xalqlar
üçün səciyyəvi olan məişət-
etnoqrafiya həyatına aid olan anlayışları deyil, intellektual- elmi idrak sahələrini
əhatə- ifadə edir ki, bu da Azərbaycan türklərinin
beynəlxalq (ümumbəşəri) dəyərlərə
heç vaxt biganə qalmadıqlarını və bundan sonra
da biganə olmayacaqlarını
göstərir.
Bizim
fikrimizcə, Dövlət Proqramı da millətimizin
qloballaşma şəraitindəki tarixi maraqlarını
uğurla əks etdirir.
Heç
şübhə yoxdur ki, “Respublikada
dil siyasətinin birmənalı şəkildə
formalaşdırılması, ana dilinin dövlət dili kimi tətbiqi
işinin təkmilləşdirilməsi və dünya azərbaycanlılarının
ünsiyyət vasitəsinə çevrilərək milli həmrəyliyin
göstəricisi kimi beynəlxalq aləmdə rolu və nüfuzunun yüksəlməsi Azərbaycan
xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin
adı ilə
bağlıdır” .
Azərbaycan
dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra ana
dilinin - dövlət dilinin ictimai- siyasi nüfuzunun yüksəldilməsi
ilə bağlı bir sıra hüquqi sənədlər qəbul
edilmişdir ki, burada müstəqil
Azərbaycanın 1995- ci ildə qəbul olunmuş
Kostitusiyasında Azərbaycan
dilinin Azərbaycan Respublikasının dövlət dili kimi təsbiti,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Dövlət dilinin tətbiqi
işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” və “Azərbaycan
əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis
edilməsi haqqında” fərmanları (2001), “Azərbaycan
dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin
həyata keçirilməsi haqqında” sərəncamı
(2004), eləcə də “Azərbaycan Respublikasının
dövlət dili haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Qanunu və s. daxildir. Bununla belə, Dövlət
Proqramında deyildiyi kimi, “Azərbaycan
dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə
uyğun istifadəsi və azərbaycançılıq
məfkurəsi əsasında hərtərəfli
inkişafı baxımından gənc nəslin ana dilinə
sevgi və hörmət ruhunda tərbiyə
olunması, ədəbi dilin
normalarına ciddi surətdə əməl edilməsi, o
cümlədən dilçilik elminin müxtəlif sahələri
üzrə yüksəkixtisaslı kadrların
hazırlanması dövrün tələbi olaraq qalır” .
Dövlət
Proqramının icrasına dair Tədbirlər Planına
aşağıdakı məsələlər daxil
edilmişdir:
1. Normativ
hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi.
2. Azərbaycan
dilinin tədrisinin genişləndirilməsi.
3. Azərbaycan
dilinin tətbiqinin genişləndirilməsi.
4. Azərbaycan
dilnin öyrənilməsi və təbliği sahəsində
informasiya- kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi.
5. Azərbaycan
dilinin kütləvi informasiya
vasitələrində təbliği .
Göründüyü
kimi, bu məslələrin hər birində biri digəri ilə
sıx bağlı olan iki məqam- milli və ümumbəşəri
(qlobal!) məqamlar ehtiva olunur; diqqəti cəlb edən cəhət
isə odur ki, Dövlət Proqramında Azərbaycan dilinin
milli tarixi imkanları qloballaşan dünyanın tələblərinə
(çağırışlarına!) cavab verəcək bir səviyyəyə
qaldırılmağa çalışılmış, bu
baxımdan qarşıya çıxacaq maneələrin dəfə
edilməsinə yönəldilmişdir. Və söhbət o
maneələrdən gedir ki,
birinci növbədə, qloballaşmanın təbiətindən
və ya konyukturlarından irəli gəlir, ikinci maneə isə
milli özünəməxsusluq və ya qürurdan doğan
iddialardır ki, bütün millətlər üçün
səciyyəvidir.
Azərbaycan
dilinin qloballaşan dünyadakı taleyi müxtəlif müəyyən
və qeyri- müəyyən şərtlərlə
bağlı olsa da, ən azı üç səviyyədə
tədbirlərin görülməsi vəziyyətindən
asılıdır:
1) Azərbaycan
Respublikası daxilində Azərbaycan dilinin dövlət dili
olaraq inkişafının təmin
edilməsi;
2)
dünya azərbaycanlıları arasında bu dilin əsas
ünsiyyət vasitəsi kimi ədəbi- normativ keyfiyyətdə
yayılması;
3) nəhayət,
dünyada Azərbaycan dilinə marağın gücləndirilməsi. Əslində, biri digəri ilə
sıx bağlı olan həmin səviyyələrin hər
birində Azərbaycan dilinin
müvafiq şəkildə mövqeyinin möhkəmləndirilməsi
üçün zəruri şərtlər də mövcuddur
ki, buraya, birinci növbədə, əhali potensialı,
xalqın intellektual- mədəni imkanları və müstəqil
Azərbaycan dövlətinin kifayət qədər mükəmməl
dil siyasəti daxildir.
Biz
şübhə etmirik ki, qloballaşan dünya Azərbaycan
dilinin qarşısına yalnız məlum maneələr,
yaxud problemlər çıxaracaqdır, eyni zamanda təkmilləşmə
(və inkişaf) istiqamətində geniş imkanlar da
açacaqdır.
Nizami CƏFƏROV,
professor,
AMEA- nın müxbir üzvü,
Salatın ƏHMƏDOVA,
filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru,
Aysel QƏRİBLİ,
magistr
Xalq qəzeti.- 2013.- 7 iyun.- S. 5.