Vətən həsrətli Almas
İldırım
Maarif Teymur: «Dəhşətli
əzab-əziyyətlərə tuş gələn
ziyalılarımız heç zaman əqidələrindən dönməyiblər»
Onun topladığı bayatılar
1943-1947-ci illərdə İstanbulda «Azərbaycan nəğmələri»
adı altında nəşr olunub
Azərbaycanın
Sovet imperiyası tərəfindən işğalının
93-cü ildönümündə Vətəndən didərgin
düşərək nakam tale yaşamış Almas
İldırım haqında danışmaq gərəklidir. Ən
azı ona görə ki, yeni nəsillər ulusumuzun
azadlığı uğrunda canından keçənləri
tanısınlar. Ötən yüzilin əvvəllərində
Azərbaycanda milli mücadilə yönündə istəklər
milli dövlətin qurulması ilə nəticələndi.
Ancaq təəssüf ki, milli dövlətimizin ömrü
uzun sürmədi. Bolşevik Rusiyası Azərbaycanı
istila etdikdən sonra buradakı milli düşüncəli
insanlara qarşı sözün hər mənasında
repressiyalara başlandı. Repressiyalara, təqiblərə
tuş gələn şəxslərdən biri də
tanınmış şair Almas İldırım idi.
Azərbaycanda
çox az adam tapılar ki, onun «Qara Dastan»ından, «Əsir Azərbaycanım»ından
xəbəri olmasın. Adətən hər bir millət nəsə
yaradanda onu artırmağa, qorumağa borcludur. Bir millət
olaraq uca, qeyri-adi keyfiyyətlərimizlə yanaşı həm
də yaratdıqlarımıza sözün əsl mənasında
sahib dura bilməməyimiz də var. Almas İldırım
irsinin tanınmış araşdırıcısı Maarif
Teymur deyir ki, hər bir xalq qədimliyini, tarixi
keçmişində baş verən qeyri-adi məqamları
qorumağa, artırmağa borcludur: «Əgər xalq milli dəyərlərini
qoruya bilmirsə, o zaman sabahını təhlükə
altında qoyur. Ötən yüzil Azərbaycan
xalqının taleyində çox keşməkeşli məqamlarla,
tarixi hadisələrlə yadda qalıb. Hərdən mənə
qəribə gəlir: görəsən, başqa millətlərin
başına bu qədər bəlalar gəlsəydi, o, indi
bizim kimi ayaqda dura bilərdimi? Düzdür, itkilərimiz az
olmayıb, ancaq məhv olmamışıq. Bu qəbildən mədəniyyət,
incəsənət xadimlərimiz xalqın milli ruhunun
qorunması, zənginləşdirilməsi yönündə
çox əziyyətlər çəkib. Onların faciəvi
taleləri ilə barışması, əzablı həyat
yolu bu gün hər birimiz üçün örnəkdir.
Sürgünlərdə çürüyənlər, dəhşətli
əzab-əziyyətlərə tuş gələnlər
heç zaman əqidələrindən dönməyiblər.
Belə şəxslərdən biri də şair Almas
İldırımdır».
Almas
İldırım 1907-ci ildə anadan olub. Gənc
yaşlarından ədəbiyyata meylli olub. Azərbaycanda milli
dövlətin qurulması, ədəbiyyatın, incəsənətin
sırf milli yöndə inkişafı onun yeniyetmə
duyğularına son dərəcə ciddi təsir edib. Azərbaycan
bolşeviklər tərəfindən istila olunanda artıq onun
həyata, dünyaya, yurda ciddi münasibəti
formalaşmağa başlamışdı. Azərbaycanda sovet
hakimiyyəti qurulduqdan sonra onun bəy nəslinə mənsubluğu
sovet rejimi tərəfindən həyata keçirilən cəza
tədbirlərinin hədəfinə çevirir. Varlı
tacir oğlu olduğuna görə o, Azərbaycan Dövlət
Universitetinin şərq ədəbiyyatı fakültəsindən
xaric edilir.
1926-cı
ildə Süleyman Rüstəmlə birlikdə «Dün
bugün» adlı şeir məcmuəsinin müəllifi olur.
1928-ci ildə şeirlərində ifadə olunan millətçiliyə
görə Dağıstana sürgün edilir. Sürgündə
«Dağlardan xatirələr», «Krımda axşamlar», «Səlimxan»
və «Günah kimdədir?» və başqa şeirlərini
yazır. 1930-cu ildə Bakıya qayıdıb «Dağlar səslənərkən»
şeirlər məcmuəsini nəşr etdirir. Kitab senzuradan
keçmir, şair Azərbaycan Yazıçılar Birliyindən
qovulur. Bu dəfə Türkmənistana sürgün edilir.
Orada bir müddət məktəb direktoru vəzifəsində
çalışır. Azərbaycandan Aşqabada göndərilən
agent (Əkbər Ruhi) belə nəticəyə gəlir:
«A.İldırım ideolojimiz üçün zərərli
bir insandır…».
1932-ci
ildə Zivər xanımla ailə həyatı qurur. 30-cu illərdə
onun imzası Aşqabadda məşhurlaşır.
Aşıqlar onun şeirlərini toy şənliklərində
oxuyurdular. Artıq Almas İldırım görür ki, izlənmələrdən
qurtulmaq mümkün deyil, İrana mühacirət etməyə
qərar verir. Ailəsi ilə gizli şəkildə ticarət
karvanına qoşulub İrana yol alan Almas 3 aylıq
cocuğunu da özü ilə aparır. İrana keçərkən
həbs edilir. A.İldırımın xəfiyyə
olduğunu zənn edirlər. 25 gün həbsdə qalır.
Uzun müddət suda qalmaq onun böyrək xəstəliyi
tapmasına səbəb olur. Bir müddətdən sonra xəfiyyə
olmadığı bilinir, həbsdən buraxılır. Bir az
Məşhəddə yaşayandan sonra Türkiyəyə
gedir, Elazığ şəhərində yaşamağa
başlayır. Davam edən can ağrıları gənc
ömrünə ciddi şəkildə təsir edir. Böyrək
xəstəliyindən əzab çəkən
A.İldırım 1952-ci ildə 45 yaşında Malatyada vəfat
edir.
Almas
İldırımın həyat və
yaradıcılığını tədqiq etmək həvəsindən
danışan M.Teymur daha sonra deyir: «Ötən yüzilin 80-ci
illərinin sonunda mərhum profesor Abbas Zamanov məsləhət
gördü ki, Almas İldırımın həyat və
yaradıclığını tədqiq edim. O zaman Almas
İldırımla bağlı əlimizdə çox az
soraqlar var idi. Bu sənədlərdən biri də 1925-ci ildə
onun Bakı darülfunununda təhsil alması ilə
bağlı idi. Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən
işğal edilənə qədər Almas
İldırımın ailəsi imkanlı olması ilə
tanınırdı. Vaxtilə Bakının Qala kəndində
yaşayan ailəsi sonradan Çəmbərəkəndə
köçübmüş. Hətta babasının və
atasının 300 başa qədər iri buynuzlu mal-qarası
varmış. Həm də ticarətlə məşğul
olan atası və babası bolşeviklərin gəlişindən
sonra əllərində olan bütün mal-mülkü
dövlətə təhvil verirlər ki, onları
sürgün etməsinlər. A.İldırım ailənin
böyük oğlu olub».
1989-90-cı
illərdə uzun axtarışlardan sonra
araşdırmaçı Almas İldırımın xeyli həcmdə
şeirlərini toplamağa müvəffəq olur: «1925-ci ilə
aid Almas İldırımın avtoqrafı olan bir sənəd
əldə etdim. Azərbaycan müstəqillik qazanan ərəfədə
və ondan sonrakı mərhələdə Almas
İldırım barəsində mətbuatda, radio-televiziyada
bilgilər verilməyə başlandı. Bu,
soydaşlarımızın onun haqqında təəssüratlarının
formalaşmasına səbəb oldu. 1994-cü ildə onun
şeirlərindən ibarət «Qara dastan» adlı kitabı
işıq üzü gördü. Həmçinin Almas
İldırımın gəzdiyi, yaşadığı yerlərdə
yaradıcı axtarışlar apardım».
Almas
İldırımın folklor toplayıcılığı da
xüsusilə diqqətə layiqdir: «Onun Türkiyədə
yaşadığı dövrdə Azərbaycan
bayatılarını böyük bir sayğı, həvəslə
toplaması dediklərimizə sübutdur. Topladığı
bayatıların sayı 100-dən çoxdur. Bu bayatılar
1943 və 1947-ci illərdə İstanbulda «Azərbaycan nəğmələri»
adı altında nəşr olunub. Hazırda arxivimizdə
Almas İldırımın adına olan 666 saylı fond onunla
bağlı sənədlərlə zəngindir. Tədqiqatçılarımız
ardıcıl olaraq fondun sənədləri ilə
maraqlanır».
2005-ci
ilin dekabrında M.Teymura Türkiyəyə getmək qismət
olub: «Orada A.İldırımın
yaradıcılığını tədqiq edən Ənvər
Xoca adlı bir tədqiqatçı ilə
görüşdüm. O, şairin elmi tərcümeyi-halını
bizim tədqiqatlarımız əsasında
hazırlamışdı. Türkiyədə olarkən
şairin 7 yeni şeirini tapdıq. Elazığ şəhərində
Almas İldırımın imzasını gözəl
tanıyırlar. Mənə şairin vaxtilə
yaşadığı evi də göstərdilər. Orada
bizim Göy gölə oxşayan, ancaq balaca bir göl var.
Danışırlar ki, Almas İldırım bu gölün
sahilində tez-tez oturar, əsir düşmüş yurdunu
xatırlayarmış. Hər il Almas İldırımın
xatirəsinə həsr olunmuş «Xəzər
axşamları» uluslararası şeir yarışmaları təşkil
olunur. Almas İldırım 18 ilə yaxın bu şəhərdə
yaşayıb. Sonradan Malatyaya gedib, bir neçə ay
yaşadıqdan sonra orada vəfat edib. Almas İldırım
hüquq kontorunda çalışır, həm də müəllimlik
edirmiş. Bütün çətinliklərə baxmayaraq
şairlik aqibətindən əl çəkməyib. Bu
müddətdə Azərbaycanı bir an da olsun, unutmayıb,
yurdumuzun vəziyyəti ilə daim maraqlanıb. Şair
40-cı illərə qədər Azərbaycanda yaşayan
bacısı Sona xanımla ardıcıl olaraq məktublaşıb.
İkinci Cahan Savaşından SSRİ-nin qələbə ilə
çıxması imperiyanın yenidən «dəmir pərdə»ni
gücləndirməsi ilə nəticələnir. Bununla da
Almas İldırımın daim həsrətini çəkdiyi
Azərbaycanla əlaqələri qapanır. 80-ci illərin
ortalarında professor Abbas Zamanov Yavuz Akpınara məktub
yazır, ondan Almas İldırım haqqında məlumat verməsini
xahiş edir. Hazırda A.Zamanovun məktubları onun öz
adına olan fondda saxlanılır. Təxmin etmək olar ki, xəstəlikdən
əziyyət çəkən, vətən həsrətli
A.İldırım digər tərəfdən də maddi
qayğıların əsiri idi. Almas İldırımın
adına olan fondda onu tanıyanların xatirələrini
toplamışıq. Yaradıcılığında qəriblik,
qürbət mövzusu xüsusi yer tutur. Onun xəmiri vətənə
sevgi ilə yoğrulmuşdu. Almas İldırım sovet
quruluşuna bir şeir belə həsr etmədi. 1936-cı ildə
məşhur «Əsir Azərbaycanım» şeirini yazdı. 50
misralıq «Qara dastan» özündə böyük bir tarixi
yaşadır».
Bu
gün Almas İldırımın
yaradıcılığından soraqlar orta məktəblərin
«Ədəbiyyat» dərsliklərinə daxil edilib. Tanınmış
ozan Araz Elsəsin ifasında «Əsir Azərbaycanım»
mahnısını hər bir soydaşımız böyük
bir sevgi ilə dinləyib. Tanınmış bəstəkar
Eldar Mansurov Almas İldırımın bəzi şeirlərinə
mahnı bəstələyib.
İllər
qabaq Bakıya qonaq gələn şairin oğlu Azər Almasla
görüşümü xatırlayırım: çox
sevdiyi Vətəni Azərbaycanda olmağının fərəhini
sözlə ifadə etməkdə çətinlik çəkirdi,
1990-cı ildən bəri Azərbaycana gəlib-getdiyini
deyirdi. Ana dilimizdə də yaxşı
danışırdı. Almas İldırımı bir ata,
şair, cəfakeş yurdsevər olaraq tərənnüm
edirdi. Danışırdı ki, uşaqlığı 5-6
yaşından üzü bəri yadına gəlir:
«Elazığda böyüdüm, boya-başa çatdım.
Bu, mənim Almas İldırımlı günlərim idi.
İlk duyduğum bu oldu ki, ağlım kəsəndən,
gözümü dünyana gen açandan ailəmizdə
yalnız «Azərbaycan» kəlməsini eşitdim. Atam mənə
Türkiyənin xəritəsindən əvvəl Azərbaycanın
xəritəsini göstərdi və öyrətdi. Atamın
bütün dərdi-səri Azərbaycanla bağlı idi. Hər
halda vətənini bu dərəcədə sevən adamlar
çox olmur. Atamı ailə qayğıları bütün
çətinliklərə baxmayaraq o qədər də
düşündürməzdi, nəinki gecə-gündüz
Azərbaycanın taleyini düşünürdü. O, vəfat
edərkən 18 yaşımda idim. O zaman biz Malatyada
yaşayırdıq, atam nahiyə müdiri işləyirdi. Təbiidir
ki, yanımızda qohum-əqrəba yox idi. Atam dövlət
törəni ilə torpağa gömüldü. İllər
uzunu idi ki, o, böyrəklərinin bərk soyuqlaması nəticəsində
yaranan fəsadlardan əzab çəkirdi. Ölən zaman gənclik
onun arxasınca «Gülə-gülə, qoca türk» dedi. Mən
8 yaşında ikən öz otağında Azərbaycan
köşəsi yaratmışdı. Yadımdadır,
bütün məktəbyaşlı şagirdləri gətirər,
Azərbaycanın xəritəsini onlara göstərər, «Azərbaycan
buradır» deyə onlara başa salardı. Əlləri ilə
bezin üstündə xəritə cızmışdı.
Anam onun cızqılarını tikmişdi. Bakıya son gəlişimdə
həmin xəritəni Əlyazmalar İnstitutuna təqdim
etdim. Atam həmin xəritəni «Əsir Azərbaycanım»
adlandırırdı. Xəritənin üzərində Azərbaycanın
şəhərlərinin adları yazılmışdı. Həmin
xəritəni bütünlüklə əzbərləmişdim».
Almas İldırımın və Əhməd Cavadın
şeirlərindən ibarət kitab 2006-cı ildə çap
olunub. Kitabda hər iki şairə məxsus bir neçə
şeir var ki, ilk dəfə bu kitaba daxil edilib.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 4 may.- S.13.