İstiqlalımızın Rəsulzadəsi

28 May Cümhuriyyət Gününə sayılı günlər qalır. Həmin gün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC), İstiqlal Bəyannaməsinin elan edildiyi gündür. Bəs istiqlaliyyətə aparan yol necə olub, 23 ay mövcud olan Cümhuriyyət bizə nə verib?

İkinci dönəm müstəqillikdən sonra öyrəndiyimiz tarixi faktlara istinad etsək o zaman deyə bilərik ki, 1918-ci il mayın 28-ə qədərki dövrdə həm Cənubi Qafqaz, həm də Cənubi Qafqazdan kənarda qarışıqlıq olub. I Dünya Müharibəsi davam edir, çox böyük dağıntılar baş verir, dövlətlərarası münasibətlər gərginliyilə seçilir, Cənubi Qafqaza da xüsusi önəm verilirdi. İkincisi, Cənubi Qafqazda aralarında qarşılıqlı ziddiyyətlərin olduğu azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər üçün yeganə hakimiyyət Seym və Seymin qarşısında hesabat verən Zaqafqaziya Komisarlığı olub.

Müstəqilliyə aparan yol

Belə bir dövrdə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi tarixi zərurətdən irəli gəlib. Həzərə alınmalıdır ki, o dönəmdə ölkənin ərazi bütövlüyü pozulub, Bakı erməni-rus birləşmələrinin əlində olub, Qərbi Azərbaycan erməni silahlılarının çox böyük təcavüzünə məruz qalıb, minlərlə insan qətlə yetirilib, didərgin salınıb. Digər tərəfdən, Azərbaycanda elə qüvvə olmayıb ki, Cənubi Qafqazdakı türkləri, azərbaycanlıları müdafiə etsin. Yeganə qüvvə heç bir hakimiyyəti, hərbi hissəsi və xaricdən hələlik köməyi olmayan Seymdəki 44 nəfər azərbaycanlı deputatlardı. Seym də ermənilərlə gürcülərin əlindəydi. O baxımdan AXC-nin elan edilməsinə qədər gedən yolda Azərbaycanın vətəni, torpağı hər şeydən yüksək tutan ziyalıları Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Həsib bəy Yusifbəyli, Fətəli xan Xoyski, Məhəmmədhəsən Hacınski başda olmaqla cəsarətli tarixi addım atıblar. 1918-ci il mayın 26-da Gürcüstan Seymdən çıxıb və müstəqilliyini bəyanlayıb. Azərbaycan fraksiyası da ölkənin taleyini düşünüb AXC-nin varlığını bəyan edirlər. 1918-ci il mayın 27-də qanunverici orqan-Milli Şura yaradılır. Bir gün sonra İstiqlal Bəyannaməsiylə dünya dövlətlərinə Şərqdə Demokratik Cümhuriyyətin yarandığını elan ediblər.

23 ayda görülən işlərin qısa xülasəsi

Sovet dövründə 70 il ərzində çalışıblar ki, AXC-ni, Cümhuriyyət liderlərini xalq yaddan çıxarsın, onları xalq düşməni kimi qələmə versinlər. SSRİ dağılandan sonra üzə çıxıb ki, heç də deyilənlər kimi deyil, Cümhuriyyət xalqımızın ləyaqətli bir dövlətçilik ənənəsi, liderləri vətənin ləyaqətli övladları olub. Daxili çərçivədə izlənilsə, görünər ki, 23 ay ərzində yoxdan bir dövlətçilik qurulub. Azərbaycan xalqına, torpağına hökmən belə bir dövlət lazım idi. Həm də bu dövlət Bakıda, yaxud Azərbaycanın hər hansı bir guşəsində yox, Tiflisdə elan edilib. Bu da məcburiyyətdən doğub. Milli Şuradakı ziyalılar gələcəyə, uzaqgörənliyə inanıb AXC-ni elan ediblər. 23 ay ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatının dirçəldilməsi prosesi başlayıb. Kənd təsərrüfatı, neft sənayesi və digər sahələr baxımından iqtisadiyyat yenidən qurulub. Mədəniyyətin, tarixi ənənələrinin dirçəldilməsi baxımından da mühüm iş görüblər, Azərbaycan türk dili haqqında qanun qəbul edilib, Bakı Dövlət Universiteti açılıb, xaricə oxumağa tələbələr göndərilib, elm-təhsilə diqqət artırılıb, İstiqlal Muzeyi yaradılıb.

Azərbaycanın sərhədlərinin yağı düşmənin təcavüzündən qorunması baxımından bu dövlətçilik mühüm rol oynayıb.

23 ay ərzində AXC yaxın qonşularla, o cümlədən ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliya və digər dövlətlərlə münasibətlərin tənzimlənməsində çox düzgün siyasət yeridib. Bu siyasət nəticəsində AXC dünya dövlətləri tərəfindən de-fakto tanınıb, təcavüzkar ermənilərin də qarşısı alınıb. 23 ay ərzində Cümhuriyyət demokratiya, dövlətçilik, mədəniyyət, istiqlalçılıq baxımından Azərbaycan tarixində böyük rol oynayıb. Bu proseslərdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin oynadığı rol əvəzedilməzdir. Günümüzdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə qarşı hücuma keçməyə də çalışırlar. Hətta bir neçə il bundan əvvəl Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Bakı Dövlət Universitetinin həyətində büstünün qoyulması üçün olan postametin üzərinə tələbələrin qoyduğu gül dəstəsini polislər kənara atıblar. 70 il ərzində sovet hökuməti bu böyük şəxsiyyəti vətən xaini, əks inqilabçı kimi qələmə verməyə çalışıb, 70 il sonra məlum olub ki, o, bütün bunların hamısından müsbət mənada yüksəkdə durur. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə böyük şəxsiyyətdir ki, Seymin 44 nəfərlik azərbaycanlı fraksiyasına sədrlik edib. O, ilk sərəncamverici, qanunverici orqanın-Milli Şuranın rəhbəri olub.

Tarixin dana bilməyəcəyi şəxsiyyət

Azərbaycanın varlığının qorunub saxlanması, Bakının Azərbaycanın döyünən ürəyi olmasıyla bağlı böyük mücadilə aparan da Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. O, bütün varlığını istər 23 ay ərzində, istərsə də xaricdə mühacirətdə yaşadığı illərdə Azərbaycanın varlığı, müstəqilliyi uğrunda mübarizəyə həsr edib. Bu danılmazdır. Bunu kim dansa da, tarix dana bilməyəcək, əsrlərlə, minilliklərlə yaşayan şəxsiyyət olacaq. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə nəinki böyük şəxsiyyət, dahilərdən də dahidir, çünki o, dövlətçilik ənənələrini inkişaf etdirən bir şəxsdir. O cümlədən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin silahdaşları-Fətəli xan Xoyski, Həsib bəy Yusifbyəli, Məhəmmədhəsən Hacınski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Əhməd bəy Ağayev və digərləri böyük insanlardır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə düzgün taktiki, strateji mövqedən çıxış edərək Azərbaycanın varlığının qorunması uğrunda ölənədək mübarizə aparıb. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə budur. Abidə qoyulmasa da, Azərbaycan özü onun üçün bir abidədir.

Yetərincə öyrənilməmiş tariximiz

Tək Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyil, Cümhuriyyətin digər qurucularıyla bağlı görülən işlər də yetərli sayılmamalıdır. İstər Cümhuriyyətin qurucuları barədə yazılan əsərlərin sayı, istər onlara qoyulan abidə, hər birinin anılması baxımından atılan addımlar yetərli deyil. Prezident sərəncam versə də, dövlət qurumlarının buna münasibəti, bu günə qədər hətta dövlət səviyyəsində böyük tədbir keçirilməməsi diqqət çəkməyə bilməz. Yalnız Cümhuriyyətin 90 illiyində Milli Elmlər Akademiyasıyla Mədəniyyət və Turizm Hazirliyi bir tədbir keçirdi. Bir də xırda müəssisələrdə tədbirləri çıxmaq şərtiylə heç nə gözə dəymədi. O baxımdan yaşadığımız bu günlərd Cümhuriyyətə çox ögey münasibət var. AXC dövrü hələ tam işlənməyib, yazılmayıb. Hələ Azərbaycan arxivlərinin açılması yetərli deyil. Bunu isə dəfələrlə tarixçilər bu və digər formada etiraf edirlər.

Təxminən beş il bundan öncə Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutu İngiltərənin Xarici İşlər Hazirliyinin arxivindən gətirdiyi, indiyə qədər işıq üzü görməyən sənədlər toplusunu çap etdirdi.

Həmin vaxt verilən məlumatlardan bilinirdi ki, bunlar çox dəyərli, qiymətli sənədlərdir. Halbuki indiyə qədər Tomsonun Bakıda olması, İngiltərənin AXC-yə münasibəti barədə sovet tarixşünaslığında, Azərbaycanın arxivlərindəki sənədlər fonunda birtərəfli fikir yürüdülürdüsə, indi vəziyyət fərqlidir.

Dünyanın yaxşı baxmayacağı ögeylik…

Düzdür, ara-sıra belə toplumlar çıxır, ancaq bunlar azlıq təşkil edir. Tarixçilər deyir ki, həmin işlər dövlət tərəfindən yüksək səviyyədə həyata keçirilməlidir.

Ən azından Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin həyat və yaradıcılığını öyrənib araşdırma aparan və öz vəsaiti hesabına kitab halında çap etdirən professor Şirməmməd Hüseynova yardım olunmalıdır ki, Cümhuriyyət qurucusunun külliyyatı işıq üzü görə bilsin.

Almaz

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 16 may.- S.8.