Firudunbəy Köçərli — 150
Əziz Şərif: «Firidun bəyin
arxivi XX əsr ictimai həyatımızın
güzgüsüdür»
Tanınmış
ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin
anadan olmasının 150 illiyi tamam olur. Əziz Şərifin Ədəbiyyat
və İncəsənət arxivindəki 255 saylı fondunda Firidun
bəylə bağlı yazısı onun
yaradıcılığı haqqında təəssürat
yaradır. Yazını redaksiyaya arxivin direktoru Maarif Teymur təqdim
edib. Bildirək ki, Əziz Şərifin Firidun bəy
haqqındakı yazısı tam halda ilk dəfə «Xalq Cəbhəsi»
qəzetində işıq üzü görür.
I yazı
Azərbaycan
ədəbiyyatı və mədəniyyəti tarixində
Firudun bəy Köçərli əhəmiyyətli yer tutur.
Müəllim, ədib, tənqidçi, alim, ictimai xadim kimi
Firudun bəyi bütün savadlı Azərbaycan yaxşı
tanıyır və ona qarşı dərin hörmət bəsləyirdı.
Onun azərbaycanca və rusca yazıb nəşr etdiyi məqalə
və kitabçalarını hamı maraqla oxuyur və
yüksək qiymətləndirirdi. Bütün ömrü
boyu bu nəcib və fədakar mədəniyyət fədaisi
Azərbaycan ədəbiyyatına aid material axtarır,
tapır, toplayır və tədqiq edirdi. Firudun bəyin
vaxtsiz və faciəli ölümündən sonra «Azərnəşr»
1925 və 1926-ci illərdə onun tərtib etdiyi iki qalın
cilddən ibarət olan və bu gün də əhəmiyyətini
saxlayan ədəbi materiallarını çap etdirib.
Şəxsən
mən özüm Firudun bəy Köçərlini dəfələrlə
görmüşdümsə də, onunla yaxından tanış
deyildim. Atam isə onu tanıyır və haqqında mənə
çox danışmışdı. Atamın arxivində
Firudun bəyin 1911-ci ildə Tiflisdə çap edilmiş
«Mirzə Fətəli Axundov həzrətlərinin təvəllüdündən
100 il mürur etmək münasibəti ilə
yazılmış risaleyi-yadigaranə»si qiymətli bir yadigar
olaraq qalır ki, bu kitabçanın baş səhifəsində
müəllifin xətti ilə «Hümmətli və marifpərvər
bəradərim Qurbanəli Şərifzadə cənablarına
müəllifi tərəfindən töhfeyi- mühəqqəranədir.
F. Köçərli, 23 noyabr 1911″ sözləri
yazılmışdı.
Bu
kitabca Mirzə Fətəlinin yubileyi ərəfəsində
buraxılıb. O zaman yazıçının anadan olduğu
il səhv olaraq 1811-ci il hesab edilirdi. Buna görə də onun
yüz illik yubileyi 1911-ci ildə qeyd edilirdi. Gündəliyimdə
yazılmış məlumata görə, təntənəli
yubiley gecəsi Tiflisdə gürcü əyanları cəmiyyətinin
teatrında dekabrın 5-də keçirilirdi. O axşam teatrda
hazır olanlardan Cəlil Məmmədquluzadə ailəsi ilə,
Ömər Faiq Nemanzadə, Firudun bəy Köçərli
yadımda qalıblar. Atam da yubiley gecəsində iştirak
edirdi. Onun arxivində o günlərdə «İrşad» qəzeti
üçün yubiley gecəsi haqqında yazdığı
məqalənin qaralaması qalıbki, bu sənəddən
istifadə edərək bəzi təfsilatı oxuculara
xatırlatmaq istəyirəm.
Teatr salonu tamaşaçılarla dolu
idi. Mirzə Fətəlinin qızı
Nisə xanım da lojaların birində əyləşmişdi.
Səhnə böyük yazıçının
rəsmi ilə bəzədilmişdi. O zaman
Qori şəhərində
yaşayıb müəllimlər
seminariyasında dərs
verən Firudun bəy Köçərli
səhnəyə çıxıb
Axundovun rəsminə
təzim edəndən
sonra Abbas ağa Qaibovun yubileyə həsr etdiyi şeirini oxumuşdu. Yubiley münasibəti ilə alınmış teleqram və teleqramlar oxunandan və Firudun bəy Köçərlinin dərin
məzmunlu məruzəsi
və müxtəlif qonaqların təbrik nitqləri alqışlanandan
sonra Tiflis artistlərinin
iştirakı ilə
Mirzə Fətəlinin
«Molla İbrahim Xəlil kimyagər » komediyası və Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin
ona həsr etdiyi «Xəyalat» pyesi göstərilmişdi.
Yubiley
son dərəcə təntənəli
və maraqlı keçmişdi. Səhv etmirəmsə,
Firudun bəy Köçərli ilə
mənim ilk görüşüm
də həmin yubiley iclasında baş tutdu. Qocaman müəllim və ədibin mənə göstərdiyi mehribanlığı
bu gün də qəlbimi sevinclə döyündürür.
Aradan illər
keçdi. Mən Tiflisdə orta məktəbi qurtarıb ali təhsil
dalınca Moskvaya yollandım. Bu illərdə
yenə Firudunbəy Köçərli ilə
gah Tiflis teatrında, gah «Molla Nəsrəddin»
jurnalının redaksiyasında,
gah da atam
Tiflisə gələndə
onun otağında təsadüfi görüşlərimiz
olurdu. Hər dəfə Firudun
bəylə atamın
arasındakı səmimi
və möhkəm dostluq ifadələrini şahidi olur və bununla fəxr edirdi. Firudun bəy Köçərli Qurbanəli
Şərifzadə ilə
səmimi dost imiş ki, 1917-ci il
4 (17) iyunda Şərifzadə
vəfat edəndə
Qoridən Bakıya «Açıq söz» qəzetinin redaksiyasına
göndərdiyi «İzhari
təəssüf» sərlövhəli
məktubunu bu sözlərlə başlamışdı:
«Əziz və hörmətli bəradərimiz
Qurbanəli Şərifzadənin
gözləmədiyimiz bir
hal və zamanda vəfatı xəbəri bizi böyük yasa düçar elədi». «Açıq söz» qəzetinin 1917-ci il 15 iyun tarixli 498-ci nömrəsində
çap edilmiş bu məktubun ictimai və tarixi cəhətdən müəyyən əhəmiyyətinə
görə və ədibimizin qələmindən
çixmış son əsəri
olduğu üçün
onu bütünlükdə
buraya köçürməyi
lazım bildim. Yuxarıda göstərilən
ilk cümlədən sonra
Firidun bəy yazırdı: «Mərhum hürriyyət və ədalətin ən səmimi dostlarından biri olduğu üçün onun bu hürriyət əsərində tərki-həyat
şayani təəssüfdür.
Azadi kəlam və əfkar onun müqəddəs arzularından
birisi idi. O, heç bir vaxt da azadə
danışıb rəy
və fikirlərini açıq və aydın söyləməkdən
çəkinməzdi. Millətimizin ruhu, həyatı, səadəti və mənəvi varlığı
Şərifzadənin şərif
vücudunda müşahidə
olunmaqda idi. Şərifzadənin məntiq üzrə
söylədiyi şirin
söhbəti hər kəsi maraqlandırırdı.
Mərhumun gözəl süfətlərindən
birisi də onun ədəbiyyatımızın
tərəqqisi yolunda
hümmət etməsi
idi. Harda bir ədib və şair sədası eşitsəydi,
onu arayıb ziyarət etməyi və onunla dostluq və yoldaşlıq əlaqəsini
bağlamağı özünə
borc bilərdi. Məşədi Qurbanəli kimi
vücudların fovt ölüb getməsi millət üçün
böyük bir yasdır. Vay o millətlərin halına ki, onların içindən M.Qurbanəlilər rəhmət
edirlər və yerlərinə başqaları
ərsəyə yetişmirlər.
F.Köçərli, 12 iyun
1917 Qori»
***
Aradan yenə
illər keçdi. Zaqafqaziya şuralaşdı.
Firidun bəy Köçərlidən
yadigar qalan Azərbaycan ədəbiyyatının
tarixinə aid materiallar
çap edildi. Ədəbiyyatşünaslıq işləri canlandı.
Mən də öz qüvvətim daxilində
bu sahədə çalışmaqdaydım. Bu uzun və
məzmunlu tarixin qısası budur ki, 1936-cı ilin noyabr ayında Tiflisdə Mirzə Fətəli Axundovun yenə bir arxivini
tapmaq mənə qismət oldu. Bu arxivdə olduqca
qiymətli materiallar,
o cümlədən də
Puşkinə həsr
etdiyi və o günə qədər yalnız ruscaya tərcüməsi ilə
şöhrət tapmış
poemasınin avtoqrafı
tapıldı. Bu tapıntı haqqında mənim gündəliyimdə
və saxladığım
materiallarda müfəssəl
məlumat var. Kazım
Ələkbərinin sədrliyi
ilə bir heyət tərtib edildi və arxiv materiallarını yazıçının nəvəsindən
alıb Bakıya gətirmək üçün
Tiflisə göndərildi.
Heyətə Məmməd Səid
Ordubadi və Vəli Xuluflu daxil idi. Mən də heyətin katibi idim. Biz dekabr ayında Tiflisə gedib materialları siyahıya götürdük və Bakıya gətirib Nizami adına
Ədəbiyyat institutuna
təhvil verdik.Bu hadisəyə aid rəsmi
və qeyri-rəsmi
material bu günədək
məndə qalıb.
Həmin
günlərdə şəxsi
həyatımda da müəyyən dəyişikliklər
əmələ gəldi:
Tiflisdən Bakıya köçüb «Azərnəşr»də
təzə təşkil
edilmiş şöbəyə
baş redaktor təyin edildim. Bu şöbə Azərbaycan ədəbiyyatının
rus dilində nəşri ilə məşğul idi.
1937-ci ilə məxsus gündəliyimdə bu sətirləri buraya köçürməklə əsas
məsələyə keçirəm : «12 yanvar. Axşam saat 7-də Həmidıə
xanımın yanına
getdim ki, onunla birlikdə Firidun bəy Köçərlinin evinə
gedək. Onun arxivinə
baxmaq üçün
Firidun bəyin xanımı bunu Həmidə xanımdan xüsusi xahiş eləmişdi. Getdik. Həmidə xanım məni Badsəba xanıma təqdim etdi. Bu, mədəni xanimdır.
Firidunbəy kimi adamın
təsiri dərhal duyulur. Mənimlə çox mehriban
və eyni zamanda ciddi danışırdı.
Tanış olan kimi Mirzə Fətəlinin təzə tapılmış
arxivindən söhbət
açdı və bu arxivi üzə
çıxardığım üçün məndən
razılıq etdi.
Sonra öz ərinin arxivindən danışmağa
başladı. Otağın
bir küncündə
duran iri sandığı nişan verərək
Badsəba xanıma dedi: «Şübhə etmirəm ki, bu sandıqda olan yazılar da xalqımıza gərək olar. Firidun bəy bütün ömrü boyu axtarıb tapdığı
yazıları, kitab-dəftəri
burdadır. Bu sandığı qorxa-qorxa,
əsə-əsə bu
günə kimi saxlamışam, heç kəsə burdan bir vərəq də verməmişəm.
İndi sizin vasitənizlə mən bu sandığı
hökumətə vermək
istəyirəm. Sizin atanızı
çox görmüşəm
və yaxşı tanıyıram. Bu sandıqdan onun da bir dəstə
məktubu var».
Badsəba xanım sandığı
açıb ordan sapla bağlanmış bir dəstə məktub çıxartdı,
mənə uzatdı. Üzərində
Firidun bəyin xətti ilə ərəb əlifbasında
yazılmışdı: «Məktubati
Qurbanəli Şərifzadə».
Sandığın içindəki yazıları
bir-bir gözdən keçirməyə başladıq. İlahi,
burda nələr var idi! «Molla
Nəsrəddin», Sabir,
Səhhət, İsmayıl
bəy Qasprinski, Ömər Faiq, Əlimərdanbəy Topçubaşov,
Salman Mümtaz və daha kimlərin
yüzlərlə məktubları
səliqə ilə dəstələnmişdi. Məktublardan
başqa müxtəlif
əlyazmaları — şeir,
tərcümə, atalar
sözü, tapmaca, nağıl, dastan, ədəbi parça, saysız-hesabsız bu kimi əsərlər!… Bunları açıb lap elə
üzdəncə gözdən
keçirmək üçün
neçə gün lazım idi. Firidun bəyin bu arxivi
XX əsr ictimai həyatımızın güzgüsüdür».
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2013.-
18 may.- S.14.