Cümhuriyyət qurucularının tarixi xidmətləri

 

Xalq Cümhuriyyəti Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın hakimiyyətinin tanımasını, Naxçıvanın və Zəngəzurun Azərbaycana mənsubluğunu təmin edib

 

1919-cu ildə Dağlıq Qarabağda referendum keçirilib, ermənilər həmin referendumda Azərbaycanın tərkibində qalmağa razılıq veriblər

 

Almaz

 

Qarşıdan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasının 95-ci ildönümü gəlir. Xalq Cümhuriyyəti necə yaradılıb, nədən süquta uğrayıb? Dəfələrlə bu sualların cavabı bu və digər formada verilib. Hər zaman da yeni-yeni fikirlər, tarixi faktlar ortaya çıxıb. Yəni Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti, tarixi əhəmiyyəti dərsləri haqqında çox yazılıb, çox deyilib. Amma elə məqamlar var ki, tarixi ədəbiyyatda mətbuatda o qədər əks olunmayıb. Hamı bilir ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasıyla «Azərbaycan» məhfumu ilk dəfə coğrafi məhfumdan dövlət adına çevrilib. Bu dövlətin 23 aylıq fəaliyyətində çox önəmli məsələlər özünü göstərib.

Xalq Cümhuriyyətinin süquta uğraması ətrafında isə mübahisələr hələ gedir. Əslinə qalsa, həqiqətən Xalq Cümhuriyyətinin yıxılmasında sovet Rusiyasının əli olub. O cümlədən daxildə olan düşmən qüvvələr, ermənilər, Azərbaycan Kommunist Partiyasının üzvləri, xüsusən ermənilər dəfələrlə Moskvaya gediblər Xalq Cümhuriyyətinin yıxılması planlarıyla məşğul olublar, daxildə Xalq Cümhuriyyətinin yıxılmasıyla bağlı yardımlarını təklif ediblər. Xüsusən Mikoyan canfəşanlıq göstərib. Sovet Rusiyası da Xalq Cümhuriyyətinin yıxılması üçün böyük hazırlıqlar görüb. Hələ 1920-ci il mart ayının əvvəllərindən XI orduya xüsusi tapşırıq verilib ki, Azərbaycana hücum əməliyyatını hazırlasın. Aprelin 21-də Qafqaz cəbhəsi komandanlığı XI orduya Volqa-Xəzər donanmasına əmr verib ki, aprelin 27-də qoşunlar Azərbaycan sərhədini keçsinlər sürətli hücumla Bakı quberniyasının ərazisini zəbt etsinlər. Aprelin 23-də isə Qafqaz komandanlığı son məqsəd olaraq qoşunlara bütün Azərbaycan ərazilərini işğal etmək əmri verib.

Aprelin 27-də, səhər saat 12:00-də XI ordu hissələri zirehli qatarın müşayətiylə Azərbaycan ərazisinə sürətli hücum əməliyyatına başlayıblar. Artıq 28 aprel səhər saat 4:00-da ilk zirehli qatar XI ordunun beynəlxalq hissəsi Bakıya girib. Bəziləri deyirlər ki, guya XI ordu Azərbaycana dəvət olunmuşdu. Bu faktlar həmin mülahizələrin düzgün olmadığını göstərir. 28 aprel Azərbaycanın işğal günü kimi təqdim olunur. Müharibə, xəbərdarlıq etmədən, sadəcə, bir quldur dəstəsi kimi XI ordu Azərbaycan ərazilərinə soxulmuşdu. Doğrudur, aprelin 27-də, saat 16:00-da Azərbaycan kommunistləri, Həmid Sultanov başqaları Azərbaycan parlamentinə hakimiyyəti təhvil verməklə bağlı ultimatum təqdim etmişdilər. Bu da parlamentdə müzakirə olunub. Axşam saat 22:30-da parlament əksər səslərlə hakimiyyətin kommunistlərə verilməsi barədə qərar qəbul edib. Amma hakimiyyətin kommunistlərə verilməsilə bağlı 7 şərt irəli sürülüb. Ən əsas şərt o idi ki, Azərbaycan gələcəkdə öz dövlət müstəqilliyini saxlamalıdır. Ancaq göründüyü kimi Azərbaycan işğal olunandan sonra müstəqillik əldən getdi.

28 aprel səhər saat 4-də Bakı işğal olunub. 28 apreldə Hərbi İnqilab Komitəsi Leninə məktub göndərib ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyətini bərqərar etmək üçün qoşun hissələri göndərilsin. Bu, artıq beynəlxalq ictimaiyyəti aldatmaq cəhdi idi. Çünki işğal artıq baş vermişdi.

Azərbaycan hökuməti bu işğalın qarşısının alınması, aradan qaldırılması üçün addımlar atmağa çalışıb. Məsələn, ordunun işğalçılıq hərəkətlərilə bağlı Antantanın Tiflisdəki nümayəndələrinə məlumat göndərilib. Aprelin 28-də Anatanta üzvlərinin San-Remo adlanan bir konfransı keçirilirdi. Konfransda iştirak edən Azərbaycan nümayəndələri müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, xarici dövlətlərin Romadakı səfirliklərinə Millətlər Cəmiyyətinə suveren Azərbaycan dövlətini sovet Rusiyası Silahlı Qüvvələrinin işğal etməsi barədə nota müraciətlər göndərsələr , bu məsələni xarici ölkələr beynəlxalq qurumlar sükutla qarşılayıblar. Bu, çox ibrətamiz haldır tarixdə təkrar olunur. Bunu görən təcavüzkar qüvvələr Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra xalqımıza, onun ziyalılarına, hökumətdə təmsil olunmuş insanlara qarşı çox amansız təqib represiyalara başlayıblar. Təkcə mayın axırlarında, Gəncədə baş verən üsyan yatırılandan sonra bu şəhərdə 15 min azərbaycanlı öldürülüb. 1920-ci il aprelin 28-dən 1921-ci ilin yayına qədər 50 min insan qətlə yetirilib. Bunun da mühüm bir hissəsi ziyalılar olub. Onların arasında Fətəli xan Xoyski, parlament sədrinin müavini Həsən bəy Ağayev, daxili işlər naziri Behbud bəy Cavanşir, 12 genaral, 27 polkovnik, 460 nəfər müxtəlif rütbəli zabit qətlə yetirilənlər arasında olub. İşğalçılar bu qurbanlar hesabına Azərbaycanda möhkəmələnə biliblər.

Şərqdə ilk dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti daxili həyatın, beynəlxalq vəziyyətin son dərəcə mürəkkəb ziddiyyətli olduğu bir şəraitdə 23 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, öz dövlət quruculuğu, sosial, siyasi, iqtisadi təhsil sahələrində mühüm işlər görə bilib. Xalq Cümhuriyyəti tam dövlət hakimiyyətinə malik olub, müstəqil daxili xarici siyasət yürüdüb. Cümhuriyyətin müstəqil dövlətələrə xas bütün atributlara müvafiq hakimiyyət idarəetmə orqanları olub. Parlamenti, hökuməti, Milli Ordusu, bank-maliyyə sistemi, dövlət bayrağı, gerbi, dövlət himni mövcud idi. Ən ümdə önəmli cəhətlərdən biri bu idi ki, o zaman Xalq Cümhuriyyəti Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycanın hakimiyyətinin tanımasını, Haxçıvanın Zəngəzurun Azərbaycana mənsubluğunu təmin edib. 1919-cu ildə Dağlıq Qarabağda referendum keçirilib, ermənilər həmin referendumda Azərbaycanın tərkibində qalmağa razılıq veriblər. Bu, çox mühüm məqamdır. Zaqafqaziyanın cənub şərq hissəsini əhatə edən 97,3 min kvadrat kilometr ərazi-bu, mübahisəli olmayan ərazidir-mübahisəli yerlərlə birlikdə 114 min kvadrat kilometr ərazi qorunub saxlanıb. Bundan başqa, Xalq Cümhuriyyəti Azərbaycan türk dilini dövlət dili elan edib, Bakı Dövlət Universitetinin bünövrəsini qoyub, bütün məktəblərdə Azərbaycan dilinin tarixinin tədrisi üçün tədbirlər görüb. Xalq Cümhuriyyəti 22 dövlətlə, o cümlədən Türkiyə, İran, ABŞ, İngiltərə, Fransa, İtaliya, Ukrayna, Gürcüstan kimi dövlətlərlə diplomatik əlaqə yarada bilib. Bunlar Xalq Cümhuriyyətinin qısa müddət ərzində gördüyü çox önəmli işlərdir.

Xalq Cümhuriyyətinin fəaliyyəti, onun liderlərinin, yaradıcılarının ideyaları Cümhuriyyət süquta uğrasa da, yaddaşlardan silinməyib. Sovetlər dönəmində xalqımızın bir çox hərəkətlərində, çıxışlarında da bu, özünü göstərib. Məsələn, Azərbaycan xalqının Rusiya Ermənistan işğalçılarına qarşı mübarizə əzmi 20 Yanvar şəhidlərinin apardığı mübarizədə, Qarabağ uğrunda şəhid getmiş minlərlə mərd oğul qızların nümunəsində özünü parlaq şəkildə göstərir.

Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik qazananda Xalq Cümhuriyyətinin irsindən bəhrələndi. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanda dövlət müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı qəbul olundu müstəqilliyimiz bərpa edildi. Bu da Xalq Cümhuriyyətindən gələn bir niyyətin, idealların bərqərar olunması üçün atılmış addım hesab olunmalıdır. Məhz Xalq Cümhuriyyətinin ənənələrinin yaşaması müasir Azərbaycan Respublikasının Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi kimi fəaliyyətini təmin edən bir sıra maddələr Konstitusiya Aktına daxil edildi. Konstitusiya Aktının elan olunmasından sonra Türkiyə, ardınca da digər ölkələr Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdılar. Nəhayət, 1992-ci il mart ayının 2-də BMT Azərbaycanı öz sıralarına qəbul etdi. Azərbaycan beynəlxalq hüququn subyekti oldu. Bu, Azərbaycan xalqının böyük uğuru, qələbəsi idi.

Yuxarıda qeyd etdim ki, Xalq Cümhuriyyəti sovet Rusiyasının işğalçılıq planları ilə üzləşəndə Qərb ölkələri tamamilə biganə qalıb, seyirçi mövqe tutublar. Azərbaycan ikinci dəfə müstəqillik elan edəndən sonra da bu, özünü göstərib indiyə kimi göstərir. Ermənilərin qondarma Dağlıq Qarabağ problemini ortaya atmaları, rus-erməni birləşmələrinin Dağlıq Qarabağ ətrafındakı 7 rayonu işğal etmələrinə yenə xristian Qərb ölkələri biganə qalıblar. Azərbaycanın haqlı mövqeyini lazımı qədər müdafiə etmirlər. Ermənistanı təcavüzkar dövlət kimi tanımaq istəmirlər. Tarixi müqayisələr göstərir ki, keçən əsrin əvvəllərində olduğu kimi yenə Qərb ölkələri Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulmasına, torpaqlarının işğalına göz yumur, ermənipərst mövqedən çıxış edirlər.

 

 

Almaz

 

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 23 may.- S.8.