Əziz Şərif Firudunbəy
Köçərlinin arxivi haqqında
«Firidunbəy Köçərlinin
arxivi haqqında bəzi inandığım yoldaşlara xəbər
vermişdim. Ancaq nədənsə heç kəs bu məsələyə
yaxın durmaq istəməmişdi»
Uğur
Tanınmış
ədəbiyyatşünas Firidun bəy Köçərlinin
anadan olmasının 150 illiyi tamam olur. Əziz Şərifin
Ədəbiyyat və İncəsənət arxivindəki 255
saylı fondunda Firidun bəylə bağlı yazısı
onun yaradıcılığı haqqında təəssürat
yaradır. Yazını redaksiyaya arxivin direktoru Maarif Teymur təqdim
edib. Bildirək ki, Əziz Şərifin Firidun bəy
haqqındakı yazısı tam halda ilk dəfə «Xalq Cəbhəsi»
qəzetində işıq üzü görür.
II yazı
Bu dövrdə yaşayan bir nəfər də
ictimai və mədəni xadim yoxdur ki, bu sandıqda onun izi
olmasın. Hələ
XVIII-XIX və daha qədim əsrlərə aid materiallar
öz yerində. Burada Vaqif haqqında Mirzə Fətəli
Axundovun əlyazması var idi.
Deməklə başa gələsi deyil. Adamın
gözləri qamaşır.
Biz gecə saat birə qədər oturduq. Bu bir neçə
saatın ərzində mən sandıqdakı materialın
ancaq azacıq hissəsini gözdən keçirə bildim.
Nəhayət, belə qərara gəldim ki,
ölsəm də gərək bu qiymətsiz xəzinəni
gün işığına çıxarım. Mərkəzi Komitədə məsələ qoymaq və
lazım olsa, lap yuxarıya qədər getmək
lazımdır. Gedərkən mən Badsəba
xanıma öz sonsuz təşəkkürümü bildirdim
və arxivi üzə çıxarmaq üçün var
qüvvəmlə çalışacağıma söz
verdim. Yazıq arvadın gözləri yaşardı…
Gündəliyindəki bu sətirlərdən başqa
bir kağız parçası da o gündən xatirə
qalıb. Görünür, sandıqdakı materialları
gözdən keçirincə ayrı vərəqdə
karandaşla qısaca siyahı tutmuşam. Zənnimcə, bu vərəqin məzmunu da oxucular
üçün maraqsız olmaz. Başda
12.1.37 tarixi, sonra «Firidunbəy Köçərli»
yazılıb.
Siyahıya
bunlar yazılıb:
1.
Qızıl balıq. Tərcümə. 1892, İrəvan.
2.
Üç şam ağacı və nə yatmısan ay kəndli,
1895, Şuşa.
3. Firdosidən Sabirin tərcüməsi «Rəhbər»də
çap edilib.
4. «Molla Nəsrəddin»in
Köçərliyə məktubları.
5. 4-1-87,
rusca; Nehrəmdən Türkcə öz hekayəsi
haqqında.
6. 4-I-91. Nehrəmdən Türkcə «Səkinə» hekayəsi
haqqında. Məktubdan cümlə: «Dəxi mənzuməni
geri göndərməyin lüzumu yoxdur».
7.
13-II-91. Nehrəmdən gələn məktubdan cümlə:
«mənzuməmi diqqətlə oxuyub qüsurlarını bəndəyə
məlum edin məktubunuzda».
… 14-XII-? Nehrəmdən xəstəlik və dərman
haqqında.
Bacısı haqqında. Bu məktubda Mirzə Cəlilin
atası tərəfindən yazılmış sətirlərdə
qızların təhsil almasına qarşı rəy ifadə
edilir; Vaqif haqqında Mirzə Fətəli Axundovun Berje
üçün rusca yazılmış məqaləsi…
Vərəqin hər iki tərəfində
yazılmış bu sətirlər çox şübhə
yaradır, tədqiqat üçün təzə məsələlər
irəli sürülür. Çox təəssüf
ki, bu suallara cavab vermək, şübhələri rədd və
məsələləri həll etmək üçün bu
gün əlimizdə heç bir tutarlı material yoxdur.
Biz yalnız ehtimalla deyə bilərik ki, bəlkə
Cəlil Məmmədquluzadənin bizə gəlib
çatmamış və əlyazması Firidunbəy
Köçərlinin arxivində qalmış «Səkinə» adlı
hekayəsi və adı məlum olmayan mənzuməsi var
imiş.
Yadımdadır ki, o zaman Firidunbəy Köçərlinin
arxivi haqqında bəzi inandığım yoldaşlara xəbər
vermişdim. Ancaq nədənsə heç kəs bu məsələyə
yaxın durmaq istəməmişdi.
Nəhayət, götürüb yuxarı orqana
aşağıdakı məzmunda bir məktub yazdım. Məktubun
rusca əlyazması və makinada çap olunmuş nüxsəsi
məndə durur. Budur onun tercüməsi:
«Sizə
məlum olduğu üzrə Firidunbəy Köçərli
uzun illər boyu
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə aid material
toplamaqla məşğul olub və öz varlığının
az-çox görkəmli olan bütün yazıçı və
ictimai xadimləri ilə məktublaşıb. Azərbaycan ədəbiyyatının
tarixinə aid onun hazırladığı materiallar sonra sovet
hakimiyyəti dövründə, dörd cilddən ibarət
olaraq nəşr edilib və bu günə kimi ən qiymətli
yoxlama materialı kimi durur. F.Köçərlinin
ədəbiyyat məsələlərinə olan canlı həvəsi,
tanışlarının geniş dairəsi özünün
isə Azərbaycan ziyalıları arasında güclü
nüfuzu və şöhrəti onun qoyub getdiyi ədəbi
irsin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu
göstərir.
Mən
Firidunbəy Köçərlinin arvadı Badsəba
xanımın saxladığı arxivin bir hissəsini
çox ötəri gözdən keçirə bildim və qərara
gəldim ki, bu arxivdə ədəbiyyatımızın
yalnız uzaq keçmiş tarixini deyil, Köçərlinin
müasiri olan və müntəzəm surətdə onunla məktublaşan
yazıçı, şair jurnalistlərimizin ədəbi-ictimai
fəaliyyətini də yüksək dərəcədə
işıqlandıra biləcək son dərəcə qiymətli
materiallar tapmaq olar.
Köçərlinin irsi bir çox Azərbaycan təşkilatlarına
məlum idi.
Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının xüsusi
komissiyası ilə bir neçə ay bundan qabaq bu irslə
müfəssəl tanış olmuşdu, lakin nə
Akademiyanın Azərbaycan filialı, nə də Dil və Ədəbiyyat
insititutu bu arxivi almaq və ondan istifadə etmək
üçün bir tədbir görüb. Elmlər
Akademiyası Azərbaycan filialının sabiq rəhbərliyi
tərəfindən Firidunbəy Köçərlinin arxivindəki
olduqca qiymətli ədəbi-tarixi materiallara bu kimi münasibətini
qiymətləndirməkdən vaz keçərək, mən cəsarət
edib yoldaş rəis, sizdən rica edirəm ki, göstərilən
arxivlə yaxından tanış olmaq və nəticəni
şəxsən sizə bildirmək üçün
xüsusi komissiyanın təşkil edilməsi haqqında
göstəriş verəsiniz».
1937-ci il 31 yanvar tarixli bu rəsmi məktubu
Yazıçılar İttifaqının üzvi kimi
imzalayıb sabahı gün fevralın 1-də yuxarı orqanda
mədəniyyət şöbəsinin müdirinə təqdim
elədim və ərizənin nəticəsini gözləməyə
başladım. Mən güman edirdim ki, Mirzə Fətəli
Axundovun arxivini almaq üçün təyin edilmiş
komissiya kimi bu iş üçün də komissiya təyin
ediləcək, mən də bu komissiyada olub arxivin tezliklə
təhvil alınmasına çalışacağam. Lakin çox təəssüf olsun ki, belə
olmadı.
Aradan günlər keçdi. «Azərnəşr»də
işlərkən mən yuxarı orqanda mədəniyyət
şöbəsinin müdiri ilə tez-tez görüşməli
və bilavasitə vəzifələrimə aid məsələlər
ətrafında onunla məsləhətləşməli
olurdum. Bu hörmətli yoldaş
sağdır və mən biləsi şəxsi təqaüdçüdür.
Mən burada onun adını çəkmirəm,
lakin işdir bu sətirlər onun nəzərinə
çatsa, bəlkə bu hadisələri yadına sala və
burada nəql edilən tarixi həqiqətləri təsdiq edə.
O zaman
sovet xalqın son dərəcə gərgin günlər
keçirirdi. Buna görə çox şeyi
biz adi vətəndaşlar başa düşürdük.
Ancaq məndə olan sənəd və gündəliklərdən
belə məlum olur ki, ərizəni müdir yoldaşa verəndən
bir neçə həftə sonra fevralın 27-də mənə
xəbər verilmişdi ki, rəis mən
qaldırdığım məsələni həllini maarif
xalq komissarı Məmməd Sadıq Əfəndiyevə həvalə
edib, mənə isə çatdırmağı
tapşırmışdı ki, artıq belə işlərə
qarışmayın.
Bu ikinci göstərişin mənasını və səbəbini
anlamasam da tabe olmağa məcbur idim və artıq
Köçərlinin arxivi ətrafında bir tədbir
görməyi mümkün bilmirdim. Maarif xalq komissarına
tapşırılmış məsələ həll edilməmiş
qaldı, çünki komissarın biri getdi, biri gəldi, mən
isə Bakıdan Tiflisə qayıtmalı oldum. Bir az sonra Böyük Vətən müharibəsi
başlandı. Badsəba xanım Bakıdan
rayona gedi. Sandığın başına
nə gəldiyini bilmədim.
İndi təxminən
otuz beş il keçəndən sonra bu əhvalatı
xatırlatmaqda mənim yeganə məqsədim budur ki, gənc
alimlərimiz, dalbadal namizədlik və doktorluq
disertasiyaları müdafiə edən ədəbiyyatşünas
və tarixçilərimiz axtarış aparsınlar, bəlkə
birinin bəxti gətirdi, bu zəngin xəzinənin tapıb
üzə çıxardı. Belə bir
tapıntı demək olar ki, müasir mədəniyyətimizin
tarixində inqilab olar, indi bilmədiyimiz çox şeyi bilər,
şübhələrimizi rədd edər, məlumatımızı
artırar, mədəniyyətimizi və elmimizi zənginləşdirərik.
Bu xatirəni
yazıb hazırladıqdan sonra Bakıya gələndə
öyrəndim ki, haqqında yazdığım arxivin
özü əldə yoxdursa da, ondakı materialların
müfəssəl siyahısı Akademiyanin Əlyazmaları
fondunda var. Bu fonda müraciət etməli
oldum. Fondun əməkdaşlarından filologiya
elmləri doktoru hörmətli Əzizə xanım Cəfərzadə
xahişimi mehriban qarşılayıb siyahını mənə
göstərdi. Siyahı iki məktəbli
dəftərində yazılmışdı ki, bunların
birində müxtəlif əsərlərin əlyazmaları,
ikincisində isə məktublar qeyd edilmişdi. Göründüyü kimi, birinci dəftərdə
siyahıya alınmış əlyazmaların Firidunbəyin tərtib
elədiyi Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə
aid materiallar üçün toplanmış və istifadə
edilmiş imiş.
İkinci dəftərdə isə sayca ən çox məktub
yazan Sultan Məcid Qənizadə olmuşdu ki, siyahıda onun
1893-cü ildən 1917-ci ilə qədər 24 ilin müddətində
yazdığı 78 məktubu qeyd edilmişdi. Bundan başqa siyahıda
Abbas Səhhətin 27, Abdulla Şaiqin 24 (1908-1919-cu illər),
Qori semnariyasında Azərbaycan şöbəsinin ilk
müdiri məşhur müəllim Çernyayevskinin 24 məktubu,
Ömər Faiq Nemanzadənin 23 (1905-1913-cü illər) Cəlil
Məmmədquluzadənin 22 (1887-1913-cü illər) Eynəli
Sultanovun 20, Salman Mümtazın 17 (1914-1917-ci illər) sonra da
Sabirin, Nəriman Nərimanovun, Haqverdiyevin, Hüseyn Cavidin,
keçmişlərdə Krımda nəşr edilən «Tərcüman»
qəzetinin redaktoru İsmayılbəy Qasprinskinin, Qurbanəli
Şərifzadənin və daha bir çoxlarının
müxtəlif vaxtlarda yazılmış məktubları qeyd
edilmişdi.
Bu siyahıda iki yüzə qədər tanınan, ya
tanınmayan adamın adı çəkilmişdi ki,
bunların hər birinin hər məktubu, heç şübhəsiz,
yazıldığı vaxtın maraqla və əhəmiyyətli
mədəni-ictimai hadisələrinə həsr edilmişdi,
bu hadisələrdən xəbər verir. Bakıda vərəqlədiyim
bu siyahı Firidunbəy Köçərlidən qalan arxivin nə
qədər zəngin və mədəniyyətimizin tarixi
üçün nə qədər əhəmiyyətli
olduğunu bir daha sübut edir.
2 may 1971. Moskva-Bakı
Xalq Cəbhəsi.-
2013.- 24 may.- S.14.