Dəmir çatışmazlığı və qanazlığı xəstəliyi

Həkimlər dəmirin təbii yollarla qəbulunu tövsiyə edirlər

Orqanizmin hər yerinə nüfuz edən dəmir insanın yaşaması üçün zəruri olan bir çox həyati funksiyalara malikdir. İnsan hər dəfə nəfəs aldıqda hemoqlobinin tərkibində olan bu maddə müxtəlif toxumalara oksigen daşıyır. O həm də əzələlərdə oksigenin toplanmasına və istifadəsinə kömək edir. Bu isə orqanizmdə gedən bir çox ferment reaksiyalarının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Dəmir çatışmazlığı həyati funksiyalara müdaxilə edir və nəticədə xəstəliyə və ölümə səbəb olur.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) hesablamalarına görə, dünya miqyasında 4-5 milyarda yaxın adamda, yəni dünya əhalisinin 66-80 faizində dəmir çatışmazlığı ola bilər ki, bunlardan da 2 milyardı anemiya səciyyəlidir. Qanazlığı — anemiya ilə müşayiət olunan dəmir çatışmazlığına daha çox uşaqlarda və reproduktiv yaşlı qadınlarda rast gəlinir. Mütəxəssislər bu qənaətdədirlər ki, hamilə qadınların ölüm hallarının 20 faizi məhz bu səbəbdən baş verir. Hazırda inkişaf etmiş ölkələrdə yeni doğulan körpələrin ölümü 75-85 faiz erkən dövrdə baş verir ki, bunun da səbəblərindən biri məhz anemiyadır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanda da ana və uşaq ölümü problemi həllini gözləyən aktual məsələlərdəndir. Bu ölümün neçə faizinin anemiya səbəbindən baş verməsi hələ ki məlum deyil və bu sahədə rəsmi statistika aparılmır. 2011-ci ilin statistik rəqəmlərinə əsasən 18 yaşadək 20 425 nəfər uşaq bu xəstəlikdən əziyyət çəkir. 2010-cu ildə isə bu rəqəm 21 565 olub.

Dünya üzrə anemiyadan əziyyət çəkənlərin 90 faizi inkişaf etməkdə olan ölkələrin vətəndaşlarıdır. Təxmini hesablamalara görə, hər 2 hamilə qadından birində, hər 10 məktəblidən 4-də qan azlığı var. Ümumdünya Ərzaq Proqramının ötən il ərzaq və qidalanma təhlükəsizliyi üzrə apardığı araşdırmalar göstərir ki, Azərbaycanda 5 yaşdan yuxarı uşaqlar arasında anemiyanın yayılma dərəcəsi 52 faiz təşkil edir. Ölkənin müxtəlif regionları üzrə nəsilartırma yaşında olan qadınlar arasında isə bu göstərici 30-80 faiz arasında fərqlənir. Bu, orta hesabla, anemiyanın yüngül formasından əziyyət çəkənlərin təxminən 49 faizi, orta dərəcəli qanazlığı olanların 6 faizi, ağır dərəcəli anemiya xəstələrinin təxminən 2 faizi deməkdir.

Göstəriciləri Azərbaycan üçün böyük rəqəm hesab edən mütəxəssislər vəziyyətin yaranma səbəblərini iki amillə əlaqələndiriblər. Onların fikrincə, 90-cı illərin əvvəllərində SSRİ-nin süqutu ilə baş verən dəyişikliklər nəticəsində ölkədə adambaşına orta hesabla qəbul olunan qida dərəcəsi aşağı düşüb. Bu, kalorili qidanın gündəlik qəbulunun əhəmiyyətli şəkildə aşağı düşməsi, yağ və zülal istifadəsinin azalması deməkdir. Bu qədər çox qadın və uşaqda anemiyanın inkişaf səbəbini də məhz bu proseslə bağlayan mütəxəssislər digər amili Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin kökündə axtarıblar. Belə ki, müharibə nəticəsində Azərbaycan əhalisinin təxminən onda biri öz yurdunu tərk etmək məcburiyyətində qalıb. Məcburi köçkün və qaçqın olan bu insanlar əlverişsiz həyat şəraitində məhdud məşğulluq imkanları ilə yaşamalı olur, bunun da nəticəsində, təbii ki, zəif qidalanmadan və anemiyanın yüksək səviyyəsindən əziyyət çəkirlər. Odur ki, bu kateqoriyadan olan əhali arasında qanazlığının faizi daha artıqdır.

Millət vəkili, Sosial Siyasət Komitəsinin üzvü Musa Quliyev mətbuata verdiyi müsahibələrində YUNİSEF-in də gündəmində duran bu məsələnin Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Azərbaycana, eləcə də inkişaf etməkdə olan dövlətlərin bir çoxuna tövsiyyələrindən biri olduğunu bildirmişdi: «Bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycanda son zamanlar dəmir defsitli anemiyalar, yəni qan azlığı xəstələrinin sayı artır. Xüsusilə gənclər, gənc qızlar və qadınlar arasında bu cür xəstəliklərin sayının ildən-ilə artmasının şahidi oluruq. Bunun da başlıca səbəblərindən biri orqanizmdə dəmir çatışmazlığıdır.»

Dəmir çatışmazılığının törətdiyi əsas fəsad anemiyadır. Anemiya əsasən dəmirdən ibarət hemoqlobin azlığı zamanı yaranır ki, buna da el arasında qan azlığı deyirlər. Hemoqlobin bədən üzvlərinə oksigen çatdıran maddədir. Yəni, orqanizm dəmir almazsa, hemoqlabin azalar, bu da öz növbəsində bədən üzvlərinin oksigenlə qidalanmasında problemlər yaradar. Sağlam insanın bədənində 4-5 qram dəmir olmalıdır. Onun 70 faizi qanda (hemoqlobin və mioqlobin), qalanı isə ilik, qara ciyər və dalaqdadır. Azərbaycan insanının çay həvəsini nəzərə alaraq qeyd edirik ki, tünd çay dəmirin mənimsənilməsinə mənfi təsir göstərir. Əksinə, vitamin S dəmirin mənimsəməsində müsbət rol oynayır. Yəqin ki, dədə-babadan çayın limonla içilməsi təsadüfi deyil.

Gün ərzində kişilər 10 mq, qadınlar 20 mq, hamilə qadınlar 30-35 mq, uşaqlar 4-18 mq dəmir qəbul etməlidirlər.

Lakin bu o demək deyil ki, dəmirdən sui-istifadə etmək olar. Bu elementin normadan artıq qəbulu ürək xəstəlikləri və şişlərin yaranmasına səbəb olur. Bəzi hallarda isə dəmir çoxluğu ölümlə nəticələnir. Adətən insan qidadan kifayət qədər dəmir alır. Həkimlər də, dəmirin təbii yollarla alınmasını tövsiyə edirlər. Bunun üçün paxlalılar, un məlumatları, yarmalar, çuğundur, alma, kələm, kərəviz, çiyələk, qaragilə, böyürtkən, buğda, kartof, ağ göbələk, cəfəri, meyvə qurusu, itburnu, badam, xurma, şaftalı, armud, və s. İnsan həftə ərzində bu ərzaqları rasionuna əlavə edərsə, dəmir çatışmazlığından əziyyət çəkməz.

YUNİSEF-in statistikasına görə, Azərbaycanda anemiya yüksək göstəriciyə malikdir. 2010-cu ilin göstəricilərinə əsasən, 6-23 aylıq körpələrin yarısından çoxu anemiyadan əziyyət çəkir, 6-59 aylıq uşaqlar arasında isə bu xəstəliyin yayılması 39 faiz təşkil edir. Azərbaycanda reproduktiv yaşda, yəni doğuş qabiliyyəti olan qadınların 37 faizi, hamilə qadınların 45 faizi və uşağı ana südü ilə qidalandıran anaların yarısından çoxu anemiyadan əziyyət çəkir. Ginekologiya və Mamalıq üzrə Tədqiqat İnstitutu Azərbaycanda ana ölümünün 90 faizi qan itkisi səbəbindən baş verdiyini bildirir. Qeyd edək ki, həkimlər bir çox hallarda hamilə qadınlara tərkibində dəmir olan dərman və preparatlar tövsiyə edirlər. Lakin son araşdırmalar sübut edib ki, bu cür preparatlar hamilə qadınlarda hemoqlabini artırmır.

Dünya ölkələri qeyd olunan problemi insanların qəbul etdiyi ərzaq məhsullarına, xüsusilə də un və un məhsullarına dəmir elementləri əlavə etməklə həll edir. Bu icra olunarsa, beş il ərzində anemiya hallarının sayını gözəçarpacaq qədər azaltmaq mümkündür.

Dəmir defisitli anemiyada xəstənin dəri və selikli qişaları solğun olur, başgicəllənmə, göz önündə qaraltı olur, qulaqlarda küydən əziyyət çəkir. Nəbzi tezləşir (taxikardiya), təngnəfəs olur, arterial təzyiq aşağıya meylli olur. Xəstənin dırnaqları tez sınır, dırnağın üzəri köndələn xətli, qaşığabənzər formada olur, saçları ucları

haçalanır, tökülür. Dəri quru olur, çətin qaralır. Bərk, kobud qidaları udmaq çətinləşir, anqulyar stomatit (ağızın kənarlarında yara) əmələ gələ bilər. Bu zaman dil hamarlaşır, parlaq olur. İştahanın dəyişməsi baş verir —xəstə tabaşir, torpaq, kömür yeməyə cəhd edir, aseton, süni boya iyindən xoşu gəlməyə başlayır. Mədə bağırsaq sistemində distrofik, atrofik proseslər gedir. Qan plazmasında dəmirin miqdarı azalır.

Anemiya müxtəlif səbəblərdən əmələ gələ bilir və davametmə müddətinə görə fərqli olur. Amma bütün hallarda qan yaradılması prosesi pozulur, qanda hemoqlobin və eritrositlər azalır. Qeyd edək ki, qanazlığı o demək deyil ki, anemiyadan əziyyət çəkən insanda qan həqiqətən azdır. Qanın miqdarı normal olur, lakin qanın tərkibində olan hemoqlobin zülalının və eritrositlərin miqdarı azalır.

Uşaqların dəmirə olan ehtiyacı əsasən iki dövrdə — ilk iki ildə və cinsi yetişkənlik dövründə (xüsusilə qızlarda) daha çox artır. Böyüklərdən fərqli olaraq uşaq orqanizmində dəmir ehtiyatı toplanır. Buna görə də uşaqların yeməyində dəmirlə zəngin qida məhsullarının olmasına fikir vermək lazımdır.

Ümumiyyətlə, uşağın yeməyi ilk növbədə zülalla zəngin olan məhsullardan hazırlanmalıdır. Zülal orqanizmdə gedən bütün proseslərdə, o cümlədən qan yaranma prosesində böyük rol oynayır. Mal əti, toyuq, balıq, qara ciyər süd, çörək, noxud, lobya zülalın ən yaxın mənbəyi olmaqla bərabər, dəmir mikroelementi ilə zəngindir. Meyvə, tərəvəz və göyərtilərdən — alma, ərik, gavalı, kahı, şüyüd, cəfərinin də tərkibində dəmir vardır.

Faktlar göstərir ki, uşaqda dəmirin çatmamasını güman edən bəzi valideynlər həkimlə məsləhətləşmədən müalicə məqsədi ilə uşağa «dəmir» iynəsi vurdururlar. Xəstəliyi düzgün təyin etmədən vurulan dəmir preparatları nəticəsində xəstəliyin başqa forması — talassemiya uşağın vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. Talassemiya hemoqlobinin artması və buna görə eritrositlərin həddindən artıq parçalanması nəticəsində əmələ gələn xəstəlikdir. Bu prosesdə hemoqlobindən ayrılan sərbəst dəmir qan dövranı ilə bədənin üzvlərində — ürək, dalaq və qaraciyərdə yığılır. Artıq mikroelementin bu üzvlərdə yığılıb qalması onların normal işləməsində çətinlik törədir. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa talassemiya zamanı orqanizmin fiziki inkişafının ləng getməsi, dərinin sarılığı, burunun üst hissəsinin yastılanması, göz yarığının daralması, başın iriləşməsi, qaraciyər və dalağın şişməsi nəticəsində qarının böyüməsi kimi əlamətlər yaranır.

Müasir tibb elmində belə bir fikir var ki, insan qidalanır, orqanizm isə özünə nə lazımdır onu seçir, qalanını atır. Nişi bu məsələyə başqa cür yanaşmışdır. O, özündən soruşmuşdur: «Orqanizmə oksigensiz daxil olan qidanın başına nə iş gəlir?» O vaxt qida quzuqulağı turşusu deyilən kimyəvi maddəyə çevrilir. Əgər bu turşu bişmiş xörəklərin çevrilməsindən əmələ gəlirsə, o zaman qana düşən kimi sərbəst kalsiumla birləşir və əriməyən, heç nə ilə orqanizmdən kənar edilməyən quzuqulağı turşusunun duzuna çevrilir, tədricən və müntəzəm şəkildə yığışıb bədəndə qalır. Özü də bütün hüceyrələrdə yığışır — əzələ, əsəb, sümük və damar hüceyrələrində daşlar əmələ gətirir, oynaq revmatizmi, artrit, arteroz törədir, cinsi fəaliyyəti zəiflədir. Bu duz demək olar bütün xəstəliklərin törədicisidir. Təbii çiy qidalardan yaranan quzuqulağı turşusu isə qanda sərbəst kalsiumla birləşmir və zərərli quzuqulağı turşusu yeganə şəfalı qüvvədir ki, onu bədəndə duz və daş yaranmasına, arterozlara, artritlərə və digər xəstəliklərə qarşı tətbiq etmək mümkündür. Buradan doğan əsas nəticə belədir: sağlam olmaq istəyən hər kəs əsasən, çiy və təbii qida ilə qidalanmalıdır. Yəni, gündəlik rasiona daha çox tərəvəz, meyvə, şülul, qoz-fındıq, püstə, badam, günəbaxan tumu, müxtəlif köklər daxil etməlidir.

Ülviyyə Tahirqızı

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 24 may.- S.15.