Təhlükəsizlik Komitələrinin fəaliyyəti bədii ədəbiyyatda

Dünya ədəbiyyatında kəşfiyyatçıların həyatından bəhs edən bədii əsərlər çoxdur. XIX əsr Amerika (ABŞ) ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri olan F.Kuperin «Casus» romanı yada düşür. Yazıçı bu romanın mövzusunu Amerika Birləşmiş Ştatlarının öz müstəqilliyi uğrunda apardığı müharibələr dövründən götürüb. Milli özünüdərk, milli dövlətçilik ənənələrini özündə əks etdirən bu romanın qəhrəmanlarının çoxunu hələ gənclik illərindən yaxşı tanıyan yazıçı onların bəzilərinin müstəqillik uğrunda müharibənin iştirakçısı olduğunu bilirdi. Belə qəhrəmanlardan biri də vaxtilə bu müharibələrdə iştirak etmiş sonra istefaya çıxmış Jon Jey olmuşdu. Kuper Amerikanın o dövrkü siyasi həyatı haqqında onun söhbətlərinə diqqətlə qulaq asırdı. Jey təkcə müharibə qəhrəmanı deyil, Nyu York ştatının konstitusiyasının ilk tərtibçilərindən biri, eyni zamanda Amerika Birləşmiş Ştatlarının İspaniyada ilk səfiri, Jonatan Adams və B.Franklinlə birgə 1783-cü ildə Versal sülh müqaviləsini hazırlayan, uzun müddət Amerika Birləşmiş Ştatlarının Xarici İşlər üzrə dövlət katibi, Ali məhkəmənin sədri və Nyu-York ştatının qubernatoru olmuşdu. Eyni zamanda o, ölkənin təhlükəsizliyi məsələləri ilə də məşğul olmuş, prezident Vaşinqton onu ABŞ-ın ilk kəşfiyyat dairəsi olan təhlükəsizlik komitəsinin 4 üzvündən biri vəzifəsinə təyin etmişdi. Bu vəzifədə olarkən öz ətrafına çoxsaylı kəşfiyyatçılar toplamış, onlarla birgə işləmişdi. Bu kəşfiyyatçıdan biri də Vestçestr qraflığında yaşayan sadə bir fermer olmuşdu: o, xırda ticarətlə və çəkməçiliklə məşğul olsa da, bir kəşfiyyatçı kimi öz vəzifəsinin öhdəsindən məharətlə gəlirdi. Bu kəşfiyyatçı haqqında Kuper çox rəğbətlə bəhs edir. Romanında tacir Harvi Börjün mağaraları təsvir edildiyi, çox çətin bir işlə — ingilislərin zəbt etdikləri ərazilərdə kəşfiyyatla məşğul olduğu göstərilir. «O evinin yaxınlığında yaşayan torpaq sahibi Uortonlar ailəsi ilə dostluq edir. Bu həmin Uortonlardır ki, onlar Kuperin qohumlarının — arvadı Suzannanın ailəsinin prototipləri idi. Hadisələrin inkişafından məlum olur ki, bu Uortanlar ingilislərə rəğbət bəsləyirlər. Hətta onun oğlu ingilis ordusunda kapitan vəzifəsində xidmət edir. Yalnız Uortonun kiçik qızı Frensis respublikaçıların tərəfindədir, onun sevgilisi mayor Danvudi də Amerika Birləşmiş Ştatlarının müstəqilliyi uğrunda bir sıra ağır döyüşlərdə iştirak edir. Əsərin sonunda Frensis Danvudu ilə evlənir. Harvi Börj isə gizli şəkildə J.Vaşinqtonla görüşür. Romanın maraqlı xüsusiyyətlərindən biri kimi əsərin qəhrəmanının əsas kəşfiyyatçı olsa da casusluq fəaliyyətinin görünməməsi, gördüyü, eşitdiyi məlumatları kimə və necə çatdırmasının məlum olmadığı götürülür.

Dünyada çoxlu sayda dövlətlər, millətlər var. Hər bir millətin müasir dövrümüzdə Təhlükəsizlik Şurası var. Şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyini təmin etmək, baş verə biləcək böhranları, təhlükələrin qarşısını almaq, onların təsir dairəsini zəiflətmək üçün milli təhlükəsizliyin mahiyyətini bilmək lazımdır. 1901-1909-cu illərdə ABŞ prezidenti Teodor Ruzvelt tərəfindən «milli təhlükəsizlik» termini işlədilir, sonralar bu termin siyasətçilərin, publisistlərin, politoloqların, sosioloqların tədqiqat predmetinə çevrilir, siyasi elmlərin ən aktual mövzularından biri olur. ABŞ Konqresi tərəfindən «Millli Təhlükəsizlik» haqqında» qanun qəbul edilir və bu qanuna əsasən prezident daxili, xarici və hərbi məsələlərə dair məsləhətlər verən Milli Təhlükəsizlik şurası yaradılır ki, bu ənənə başqa dövlətlərə keçir.

Bu ənənə çox keçmiş dövrlərdən mövcud olub və bundan yararlanıblar. Antik dövrdə Aristotel cəmiyyətin və dövlətin möhkəmliyini, qorunmasını, saxlanmasını təmin edən qüvvələrin adlarını çəkir. İngilis mütəfəkkiri Con Lokk dövlətin əsl məqsədini «hər hansı bir digər məqsəd üçün yox, yalnız xalqın ümumi rifahı, təhlükəsizliyi və sülhün maraqları» naminə mövcudluğunda görür. Tomas Hobbs deyirdi ki, «xalqın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi suveren vəzifədir. Təhlükəsizliyin təmin edilməsi adı altında yalnız çılpaq mövcudiyyəti deyil, həm də dövlət üçün təhlükəsiz və zərərsiz olan, qanuni əməklə əldə edilən bütün həyati rifahın təmin edilməsi başa düşülür».

Təhlükəsizlik problemləri siyasətçiləri düşündürdüyü kimi, yazıçıları da həmişə düşündürüb. Təhlükə hər bir ölkə vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarına zərbə vurur, hakimiyyət üzərində cəmiyyətin təsirini heçə endirir, dövləti zəiflədir, dağıdır, milli müstəqilliyinin itirilməsinə, xaos yaranmasına, ziddiyyətlərin yaranmasına və kəskinləşməsinə, qeyri-hüquqi nizam-intizama, hakimiyyəti dağıda bilən sosial hadislərə aparıb çıxarır. «Deməli, təhlükəsizlik sisteminin şəffaflığı (daxili) cəmiyyətin qabaqcıl sosial qüvvələrinin müəyyən maraqlarının düzgün müəyyənləşdirilməsindən, onların balansına nail olunmasından, dövlət tədbirlərində siyasi və iqtisadi dinamikliyin adekvat əksindən, hakimiyyətin struktur və funksiyalarından asılıdır. Lakin təhlükəsizliyin etibarının təmini cəmiyyətin və dövlətin həyati əhəmiyyətli maraqları sahəsində məqsədəuyğun qanunvericilik, icraedici, məhkəmə fəaliyyətinin aparılmasını tələb edir. Deməli, təhlükəsizlik problemi həyati vacib maraqlar prizmasından nəzərdən keçirilir».

Milli təhlükəsizlik sisteminin iki əsas aspekti (daxili və xarici) var. Milli təhlükəsizlik sistemi şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə məşğuldur. Milli təhlükəsizliyin əsas başlıca elementlərindən biri siyasi təhlükəsizlik hesab olunur. «Sabit siyasi sistemə, əsas sosial qrupların maraqlarını əks etdirən siyasi təşkilatın, bu qrupların qarşılıqlı münasib maraqlarını realizə etdirən siyasi rejimin mövcudluğu millətin birliyinə kömək edir və iqtisadi və mədəni inkişaf məsələlərinin səmərəli həllinə imkan yaradır». Siyasi təhlükəsizlik cəmiyyətin siyasi sistemi ilə bağlıdır. Ölkənin siyasi təhlükəsizliyinə cəmiyyətin digər struktur elementlər sistemi, məsələn, siyasi ənənələr və normalar, siyasi mədəniyyət və s. təsir göstərir. Siyasi təhlükəsizlik əlverişli xarici siyasət şəraitlərinin formalaşması bazasında beynəlxalq münasibətlər sisteminin suveren subyekti kimi ölkənin qabiliyyətini və onun əsas sosial qruplarının köklü maraqlarının balansı əsasında ümuməhəmiyyətli məqsədlərə nail olmaq üçün cəmiyyətin birliyini təmin edən siyasi sistemin yaradılmasını müəyyən edir. Siyasi təhlükəsizlik ölkənin, cəmiyyətin, vətəndaşın siyasi maraqlarına zərbə endirən faktların aşkara çıxarılması, xəbərdarlıq edilməsi və aradan qaldırılması üçün tədbirlər məcmusudur.

İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş və sosial cəhətdən sabit olan ölkələrin möhkəm siyasi rejimlərin də iqtisadi təhlükəsizliyi «nisbi» sayılır. Hər hansı bir əlverişsiz xarici təsirlər, həmçinin təhlükə imkanlarının olması bu dövlətlərdə də var. Müasir milli təhlükəsizlik konsepsiyasının hərbi xarakter daşıdığı bildirilir, yəni təhlükəsizliyinə başlıca səbəbi xaricdən gözlənilən hərbi siyasi təzyiq və ya müdaxiləni hesab edirlər.

Əsrlər, illər boyu hərbi təhlükəsizlik problemi bir çox ölkələrin milli təhlükəsizlik sistemində mərkəzi yer tutur. Dünyada baş verən müharibələr, hərbi münaqişələr kifayət qədər möhkəm surətdə həyata sirayət edib. K.Klauzevitsin «siyasətin başqa vasitələrlə davamı olan müharibələr»in xalqların dövlətlərin həyatında dərin izlər buraxdığını bildirir. Tomas Hobbe müharibələrin qarşılıqlı inamsızlıqdan yarandığını deyir. Hər bir insan, cəmiyyət, dövlət sülhsevər siyasətə dəstək olmalıdır. Ətraf mühit problemi siyasətin və iqtisadiyyatın çərçivələrindən çıxıb insanın özünün mövcudluğuna toxunur. Elmi-texniki tərəqqi də hərbiləşdirmə istiqamətində inkişaf edərək ekoloqodağıdıcı reaksiyasına malik olub. Texniki sferanın inkişafı nəticəsində hərbi münaqişələr biosferaya dağıdıcı zərbələr vurur. Beləliklə, ekoloji təhlükəsizlik, həm də hərbi təhlükə, xüsusilə nüvə kimyəvi təhlükələr ilə bağlıdır. Qeyd etmək istərdik ki, cəmiyyətin digər sferaları kimi, ekologiya sferasındakı problemləri çözmək üçün, ümumiyyətlə, mənfi halların-cəmiyyətdəki zorakılığı, yəni insanla insan, insanla təbiət arasındakı ziddiyyətləri, milli sosial, siyasi münaqişələrin nə olduğunu bilmək və onların həll edilməsinə çalışmaq lazımdır.

Dünya ədəbiyyatında kəşfiyyatçı, detektiv obrazlar var. Dora (Rado Şandor) milliyyətcə macar olan məşhur sovet kəşfiyyatçısının ləqəbidir. Cəsur kəşfiyyatçı olan Dora İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl İsveçrə kəşfiyyatçıları qrupunu təşkil etmiş və ona rəhbərlik etmişdi. Həmin qrup Sovet Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahına Hitler Almaniyasının və Faşist İtaliyasının təjavüzkar niyyətləri haqqında məlumatları verirdilər. Alman faşistləri Sovet İttifaqına basqın etdikləri zaman və müharibə davam etdiyi müddətdə ölkələrin faşist bəlasından qurtulması naminə mübarizə aparan mətin kəşfiyyatçılar hər cür çətinliklərə sinə gərərək misilsiz qəhrəmanlıqlar göstəriblər. Şandor Radonun «Təxəllüsü — Dara» xatirələr kitabında sovet kəşfiyyatçısı olması, qrupun yaranması, işləməsi, Hitler casuslarına qarşı onların necə mürəkkəb və gərgin şəraitdə mübarizə aparması təsvir olunur. Coğrafiyaçı, kartoqraf kimi Sovet İttifaqı ilə məşğul olan Dora Almaniyada nəşr olunan böyük atlaslar üçün Sovetlər ölkəsinin çoxlu xəritələrini çəkmiş, alman ensiklopediyasında SSRİ haqqında bir sıra məqalələr yazmış, eyni zamanda Moskvadan Berlinə qayıdandan sonra alman coğrafi nəşrlərinin redaktəsi ilə məşğul olmuş və «Press coğrafiya adlı kartoqrafiya agentliyi təşkil etmişdi. Almaniyada faşizm hakimiyyətə gələndən sonra Parisə köçmüş, burada da fəaliyyətini davam etdirmiş, 1935-ci ildə Moskvaya gələrkən macar, alman dostları ilə görüşmüş və bu görüşlərin birində bir macar yoldaşı vasitəsilə kəşfiyyat işinə cəlb edilmişdi. Rado Avstriya, Almaniya, Belçika, Fransa, İsveçrə, İtaliya, Yuqoslaviyada olmuş, kəşfiyyatçı kimi mürəkkəb və təhlükəli tapşırıqları yerinə yetirmişdi. Hitlerin dostu — alman geopolitikasının «atası» Karl Qausjofer Ş.Radonun tərtib etdiyi «SSRİ-nin xəritəsini» «Patyomkin zirehli qatarı» filmindən sonra Qərb platformasına atılmış «ikinci sovet bombası» adlandırmışdı…

Gülxani Pənah

ədəbiyyatşünas

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 15 noyabr.- S.11.