Pişəvəri hökumətinin maarif naziri

Milli şair, azadlıq təşnəsi Məhəmməd Biriya çox əzablı həyat yaşayıb

Onun haqqında ilk dəfə 1986-cı ildə Azərbaycan radiosundan yayımlanan «Güney Azərbaycan» redaksiyasının verilişindən eşitmişdim. Əzablı həyatına baxmayaraq əqidəsindən əl çəkməməsi məndə ona qarşı ciddi, sayğılı münasibət yaratmışdı. Sonradan onun həyatı və mübarizə yoluyla daha yaxından tanış oldum.

Məhəmməd Biriya — (Məhəmməd Bağırzadə) 1914-cü ildə Təbriz şəhərində anadan olub. İlk təhsilini Bakıda alıb. 1929-ci ildə anası vəfat etdikdən sonra yenidən Təbrizə qayıdıb. Pəhləvi rejiminin xalqımıza zülmünə qarşı mübarizə aparıb. 1945-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi hökumət qurandan sonra maarif naziri seçilən Məhəmməd Biriya məktəblərdə Azərbaycan-türk dilinin tədrisi proqramını yaradıb. Azərbaycan Demokrat Firqəsi dağılandan sonra Quzey Azərbaycana gəlib. Sovet dövründə Sibirə sürgün olunub.

Araşdırmaçı İslam Qəribli bildirir ki, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri olan, təəssüf ki, totalitar sovet quruluşu və bədnam Pəhləvi rejiminin sərt qadağaları ucbatından öyrənilməsinə, əsərlərinin çapına qadağalar qoyulan, 4 cildlik Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyasına adı belə salınmayan başı bəlalı, təpədən-dırnağacan milli şair və azadlıq təşnəsi olan Məhəmməd Biriya Güney Azərbaycanda 1930-1940-cı illərdə genişlənməkdə olan milli azadlıq mücadiləsinin təsiri ilə yetişən qüdrətli qələm sahiblərindəndir: «Güney Azərbaycanda 1979-cu il İran İslam İnqilabına qədər adının çəkilməsi də yasaq olunan, Sovetlər İttifaqında isə 1947-ci ildən bu yana ömrünün 20 ildən artığını həbsxanalarda keçirən Biriyanın tərcümeyi-halı barədə ilk və bir qədər geniş məlumata «Şairlər məclisi» məcmuəsinin 1945-ci ildə çıxan 3-4-cü nömrələrində rast gəlirik. Məcmuə bu buraxılışında Biriyanın 13 şeirini çap etməklə yanaşı tərcümeyi-halına da yer ayırıb, şairin 1945-ci ilə qədərki həyat yolu və əsərləri barədə müxtəsər məlumat verilib. 12 avqust 1948-ci ildə yazılmış bir istintaq protokolundan Biriyanin istintaq şöbəsinin müdiri Padarova verdiyi cavabdan oxuyuruq: «İlk dəfə Sovet İttifaqına uşaqkən atam, anam və hazırda Təbrizdə yaşayan qardaşım Mehdi ilə 1920-ci ildə gəlmişəm. Bir il sonra ailəliklə Xorasana (İrana) qayıtdıq və 1923-cü ilədək orada qaldıq. Sonra anamın xəstəliyi ilə əlaqədar ailəmiz yenidən 1923-cü ildə Bakıya qayıtdı və burada məskunlaşdı. 1929-cu ildə mən Bakıdakı 37 nömrəli 7 illik məktəbi bitirdim. İl yarım neft-maşınqayırma texnikumunda oxudum. 1931-ci ildə anamın vəfatı və ailə vəziyyətimizin çətinləşməsi ilə əlaqədar olaraq Təbrizə qayıtdıq….Təbrizdə mən təhsilimi davam etdirirdim, eyni zamanda atama kömək edirdim. İki ildən sonra təhsilimi başa vurub Təbrizdə nəşr olunan «Şahin» qəzeti redaksiyasında korrektor kimi işə götürüldüm».

1941-ci ilin oktyabrında Şimali Azərbaycandan Sovet ordusu sıralarında Təbrizə gedən ziyalılar «Vətən yolunda» qəzetini nəşr etməyə başlayırlar. Biriya da alovlu şeirləri ilə qəzetin işində fəal iştirak edir. Həmin illərdə o, əsərlərini eyni zamanda Tehranda çıxan «Mərdom», «Zəfər», «Dəmavənd», «Şöləvər», Rəştdə çap olunan «Səpidrud», Təbrizdə nəşrə başlayan «Azərbaycan» və «Xavəre-no» qəzetlərində də nəşr etdirir. Şair 40-cı illərdə genişlənməkdə olan milli azadlıq hərəkatına qoşulur, onun azadlığı və milli birliyi təbliğ edən şeirləri küçə və meydanlarda geniş kütlələr tərəfindən nəğmə kimi oxunur. 1941-ci ilin axırlarında Sovet hökumətinin dəvəti ilə bir qrup ziyalıyla Bakıya gələn və 15 gün Bakıda olan Biriya İrana qayıdandan sonra təqiblərə məruz qalır və özünün yazdığı kimi, Azərbaycan SSR daxili işlər nazirinin müavini Atakişiyevin yardımı ilə Bakıya qaçmağa müvəffəq olur. O, 1943-cü ilin yanvarına qədər Bakıda yaşayır, bu müddətdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqında və Azərbaycan Radio Komitəsində işləyir. Siyasi sığınacaq istəyilə Bakıya gələn Biriya 1943-cü ilin yanvarında Təbrizə qayıtmağa məcbur olur və qayıdışının səbəbini belə izah edir: «Bir dəfə məni Azərbaycan SSR DİN-ə çağırıb DİN xətti ilə çalışmağı təklif etdilər. Mən razılıq vermədim. Lakin zor işlətməklə məndən razılıq barədə iltizam aldılar. Ertəsi gün mən İran Konsulluğuna gedib vətənə dönməkdə mənə kömək etmələrini xahiş etdim. Konsulluğun köməyi ilə yenidən İrana keçməyə nail oldum».

Təbrizə qayıtdıqdan sonra o, Güney Azərbaycanda genişlənməkdə olan antifaşist və antiimperialist hərəkatının rəhbərlərindən birinə çevrilir, 1943-cü ildən 1945-ci ilə qədər fəaliyyət göstərən «Ədəbiyyat səhifəsi» adlı qəzet çıxarmağa müvəffəq olur. Biriya həmin illərdə «Çətirbazlar», «Ruznamə idarəsində», «Stalinqrad», «Ərbab və əkinçi» kimi kiçik pyeslər yazaraq tamaşaya qoydurur. Biriya 1943-cü ildə İran Azərbaycanı Həmkarlar İttifaqının sədri vəzifəsinə seçilir və 1945-ci ildə Parisdə keçirilmiş Ümumdünya Həmkarlar İttifaqı konqresində nümayəndə kimi iştirak edir. O, 1945-ci ilin oktyabrında keçirilən Azərbaycan Demokrat Firqəsinin (ADF) birinci qurultayında MK-nın plenumu və bürosunun üzvü seçilir. 1945-ci ilin dekabrında Azərbaycan Milli Məclisinin Təbriz seçki dairəsi üzrə deputatı seçilən M.Biriya Milli Hökumət dövründə baş nazir S.C.Pişəvərinin təklifi ilə Cənubi Azərbaycanın maarif naziri kimi hökumətin tərkibinə daxil edilir. 1946-cı ilin dekabrında Məhəmməd Rza şahın xaricdəki havadarlarının köməyi ilə qan içində boğdurduğu Milli hökumətin süqutundan sonra S.C.Pişəvəri və demokratik partiyanın bir çox rəhbərləri SSRİ-yə, Şimali Azərbaycana köçür, M.Biriya isə MK bürosunun qərarı ilə Azərbaycan Demokrat Partiyasının I katibi kimi Təbrizdə qalıb fəaliyyətini davam etdirir. 1947-ci ilin martında demokratik hərəkatın dağılmasından sonra Təbrizdə qalıb gizli şəkildə fəaliyyət göstərən bir çox silahdaşları kimi Biriya da SSRİ konsulluğu əməkdaşlarının köməyilə Bakıya qaçırılır. 1947-ci ildə Bakıda ADF-nin Mərkəzi Komitəsi bərpa olunur və M.Biriya MK-nın üzvü və təbliğat şöbəsinin müdiri təyin olunur. 1947-ci ilin axırlarında M.Biriya təzədən İran pasportu almaq, Təbrizə, ailəsinin yanına qayıtmaq qərarına gəlir. Dekabrın 9-da o, bu barədə MK-nın iki üzvünə- Padeqana və Qulam Yəhyaya fikrini bildirir. Onlar onu fikrindən daşındırmaq istəyir, lakin M.Biriyanın fikrindən dönməyəcəyini qət etdikdən sonra bu barədə Azərbaycan Dövlət Təhlükəzlik Komitəsinə məlumat verirlər. Bir neçə günlük izləmədən sonra o zamanlar Azərbaycan SSR KP MK-nin birinci katibi vəzifəsində çalışan M.C.Bağırovun göstərişi ilə dekabrın 28-də M.Biriya gizlicə aradan götürülür. M.Biriya üçün cinayət işi açılır və o, 10 avqust 1948-ci ildə Azərbaycan SSR Cinayət Məcələssinin 68-ci maddəsinin I hissəsində göstərilmiş cinayət əməlini törətməkdə şübhəli bilinərək həbs olunur. 27 noyabr 1948-ci ildə Cinayət Məcəlləsinin 61-1 və 156-cı maddələriylə təqsirkar hesab olunan şair 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilir, cəzasını çəkmək üçün SSRİ DİN-in xüsusi düşərgəsinə göndərilir. 13 avqust 1954-cü il tarixdən isə o, Karaqanda şəhər islah əmək düşərgəsində cəza çəkməli olur».

9 il Rusiyanın buzlu-şaxtalı həbs düşərgələrində saxlandıqdan sonra 30 avqust 1956-cı ildə Biriya bəraət qazanır və onun haqqında belə bir qərar qəbul edilir: «Bağırzadə- Biriya Məhəmməd Qulam oğlu barədə SSRİ DİN yanında xüsusi yığıncağın 27 noyabr 1948-ci il qərarı ləğv edilsin, tərkibində cinayət tərkibi olmadığına görə işə xitam verilsin və dustaq azad edilsin.»

1956-cı ildə Biriya Bakıya qayıdır. Guya hökumət əleyhinə təbliğat apardığı üçün yenidən həbs olunur və ömrünün 10 ilini də müxtəlif şəhərlərin həbsxanalarında çürütməli olur: «10 illik türmə həyatından sonra Bakıya qayıdan M.Biriya Təbrizə — yeganə oğlu Faiqin və həyat yoldaşı Həmidə xanımın yanına getmək istəyir. Bakıda viza almaq mümkün olmur. Viza almaq ümidilə Moskvaya yollanır və burada «sovet milisini təhqir etdiyinə görə» 2 il müddətinə azadlıqdan məhrum olunaraq Tambov vilayətinə göndərilir. Təhlükəsizlik orqanları həbs müddəti bitdikdən sonra Azərbaycana qayıdan Biriyanın Bakıda yaşamağına icazə vermir və o, Şamaxıya sürgün edilir. 3 ildən sonra Bakıya qayıtmağa müvəffəq olan şair Bakı qəbiristanlıqlarında mollalıq etməklə gün keçirir. Məğrur şəxs olduğundan heç kəsin yardımını qəbul etmir və Təbrizə qayıtmaq arzusu ilə yaşayır. 33 illik ağır əzablardan sonra 1980-cı il sentyabrın 29-da Təbrizə qayıda bilir, lakin həsrətində olduğu həyat yoldaşı və yeganə oğlu ilə görüşmək ona qismət olmur. O, həyatdan əli üzülmüş halda tamamilə sarsılır, Sovetlər İttifaqında üzləşdikləri azmış kimi, vətənində bunlardan da betərilə üzləşməli olur. Rejim şairi məhv etmək qərarına gəlir. «Hökumət əleyhinə şeirlər yazır, söz danışır,»- bəhanəsi ilə həbs olunur və 1985-ci ildə həbsxanada öldürülür. Beləcə, nakam taleli şairin ömrü sona çatır».

Şair-publisist Əli Rza Xələfli Biriyanın yaşamını belə dəyərləndirir: «Biriya, sənin sinəndə ürəyində yanan odun, atəşin heç sönməmişdi. Bircə misra şeirin, bircə kəlmə sözün də gəlib bu zəmanəyə çatmasaydı, sən XX əsrin Nəsimisi mərtəbəsində duracaq bir sənətkar idin. Sənin əqidə, məslək, vətənsevərlik ruhun, əzmin, iradən bütün dönüklərin hamısına ittiham ola biləcək qüdrətli bir bayraqdır. Dərd hökmdarı Məhəmməd Hadi, kədər şahzadəsi Ərtoğrol Cavid, faciə hökmdarı Məhəmməd Biriya, sizi ittiham edən, öldürən, dilənçi vəziyyətinə salan rejimlər sizin adınızın önündə diz çökdü. Bundan sonrakı hökmdarlara və rejimlərə də görk olsun deyə. Biriya Təbrizdə vəfat edib fars zindanlarında. «Vəfat edib» sözü onun ruhuna toxuna bilər, öldürülüb. 33 illik sovet və fars şovinizminin zindan və sürgünlərində zillət çəkəndən sonra, 50 il ayrılıqdan sonra dizin-dizin də olsa, özünü Vətənə çatdırdı. M.Biriyanın taleyi böyük ədəbiyyat qəhrəmanının taleyidir».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 2 oktyabr.- S.15.