Kominternin Xiyabani hərəkatına münasibəti

«Əgər bolşeviklər İran ərazisinin hər hansı bir hissəsini qəsb etməyə cəhd göstərərlərsə, azərbaycanlılar son damla qanlarına qədər onların əleyhinə vuruşacaqlar»

I yazı

İranın inqilablar tarixində iki vilayət — Təbriz və Gilan (Rəşt) həmişə inqilabi mübarizənin təkanverici qüvvəsi, səbəbkarı, əsas hadisələrin baş verdiyi mübarizə meydanı və mərkəzi kimi xüsusi yer tutub. Bu, hər şeydən əvvəl coğrafi amillə şərtləndirilə bilər. Belə ki, bu vilayətlərin hər ikisi bilavasitə Rusiya ilə (Şimali Azərbaycanın Rusiya ərazisinə daxil olması nəzərə alınmaqla) həmsərhəddirlər. Güney Azərbaycanın eyni zamanda Türkiyə ilə də ümumi sərhədləri var. Təsadüfi deyil ki, məhz bu vilayətlər tarix boyu, xüsusən XX əsrdə qonşu dövlətlərlə münasibətlərdə yalnız ticarət yolu deyil, həm də siyasi ideyaların İrana daxil olması üçün darvaza rolu oynayıblar. Bu baxımdan, 1905-1911-ci illər Rusiya inqilabı və 1905-ci il Türkiyədə Gənc Türklər hərəkatının İranda da inqilabi mübarizənin başlanmasına göstərdiyi güclü təsiri, həmçinin İran məşrutə inqilabında Qafqazın inqilabi qüvvələrinin fəal rolunu xatırlamaq kifayətdir.

Təbriz və Gilan vilayətlərinin İranın inqilabi mübarizə tarixində aparıcı mövqeyi coğrafi amillə yanaşı, həm də etnoqrafik amillə şərtləndirilir. Belə ki, bu vilayətlərin, xüsusilə Cənubi Azərbaycanın əhalisini Azərbaycan türkləri, kürdlər və giləklər — İranın digər milli əhali qruplarına nisbətən daha möhkəm, qıvraq, döyüşkən və artıma meylli xalqlar və qəbilələr təşkil edir.

1920-ci ildə Komintern üzünü Şərqə, milli-azadlıq hərəkatlarına çevirdiyi bir zamanda Sovet Rusiyasının ən yaxın qonşusu İranın bu iki vilayətini bürümüş inqilab dalğası, sözsüz ki, nə Sovet hökumətinin, nə də Kominternin nəzərindən kənarda qala bilməzdi. Məntiqə görə, Güney Azərbaycandakı hərəkat Kominternin xüsusilə diqqət mərkəzində olmalı idi. Çünki 1920-ci ilin iyulunda keçirilən II Konqresdə Kominternin Şərq siyasətinin əsasları işlənib hazırlanan vaxt İranın Azərbaycan vilayətində inqilabçı demokratlar artıq üç aya yaxın idi ki, (1920-ci ili aprelin 7-dən) hakimiyyət başında idilər. Vilayətdə çox canlı, dolğun siyasi həyat qaynayırdı, bir sıra islahatlar keçirilirdi, hərəkatın lideri özünün inqilabi, siyasi-ictimai görüşlərini bəyan edirdi, hərəkatın məqsəd və vəzifələrinin şərhini verirdi. Lakin qəribədir ki, rəsmi Komintern bütün bunları «görmür» və «eşitmir», daha doğrusu, görmək və eşitmək istəmirdi.

Kominternin Bakıda keçirdiyi Şərq xalqlarının I qurultayında da Güney Azərbaycandakı milli-azadlıq hərəkatının adı belə çəkilmir, çox ümumi bir şəkildə müzakirə edilən «İran inqilabı» arxasında isə Gilandakı milli-azadlıq hərəkatı nəzərdə tutulur, çünki ara-sıra məhz bu hərəkatın lideri Mirzə Kiçik xan və İran kommunistlərinin bu vilayətdəki fəaliyyəti müzakirə obyektinə çevrilir.

Kominternin Xiyabaninin rəhbərlik etdiyi azadlıq hərəkatına bu açıq «etinasızlığın»ın arxasında bir neçə səbəb dururdu və bunların ən başlıcası Güney Azərbaycan milli-azadlıq hərəkatının özünü hər vəchlə nəinki Kominterndən, Sovet Rusiyası və Sovet Azərbaycanından, hətta Təbrizin özündə fəaliyyət göstərən azsaylı yerli kommunist təşkilatlarından belə təcrid etməsi idi.

Xiyabaninin bolşeviklərə, istər Rusiya və Sovet Azərbaycanı, istərsə də İran kommunistlərinə münasibətlərindən yazan müəlliflərin hamısı onun əvvəlcə həm Rusiyada Oktyabr inqilabını, həm də Bakıda bolşevik çevrilişini müsbət qarşıladığını və yalnız bolşeviklərin sonrakı siyasəti qarşısında nəzərlərinin dəyişildiyini qeyd edirlər.

«Bakıda son sözün ruslarda olduğu, üstəlik rusların qəsbkar bir siyasət izlədikləri ortaya çıxınca», Rusiyaya «get-gedə artmaqda olan şübhə ilə yanaşan» Xiyabani, təsadüfi deyil ki, Qızıl Ordu hissələrinin Ənzəliyə girməsini və burada Mirzə Kiçik xanın başçılığı ilə «Sovet nümunəli» rejimi müdafiə etməsini «hiddətlənmiş İran vətənpərvəri» kimi qarşılayır.

Xaricilərin, istər ingilis, istər rus olsun, İranın daxili işlərinə müdaxiləyə haqqı olmadığını bildirən Xiyabaninin əgər «bolşeviklər İran ərazisinin hər hansı bir hissəsini qəsb etməyə cəhd göstərərlərsə, İran azərbaycanlıları son damla qanlarına qədər onların əleyhinə vuruşacaqlar» bəyanatı Təbriz üsyanı başçısının Sovet Rusiyası ilə münasibətlərinə qəti nöqtə qoyurdu.

Lakin Xiyabaninin «Ənzəlidən hərbi qüvvə ilə yardım təklifini» rədd etməsi səbəbini Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatının təkcə rəhbəri deyil, həm də ideoloqu olan Xiyabaninin «İranı yalnız iranlı azad etməlidir» şüarını əsas tutması ilə izah etmək tam düzgün olmazdı. Bu baxımdan, Xiyabaninin Quzey Azərbaycanda baş vermiş erməni-müsəlman (türk-red.) qırğınları dövründə erməni daşnaklarına qarşı vuruşan və 1919-cu ildə silahlı kəndli dəstəsi ilə birlikdə Cənubi Azərbaycanın Xoy mahalına keçməyə məcbur olmuş Abbasqulu bəy Şadlinskinin silahlı köməyindən imtina etməsini də heç cür Ənzəlidən təklif olunan hərbi yardımı rədd etmək addımı ilə eyniləşdirmək olmaz.

Ənzəlidən «hərbi yardımın» ardınca «ideoloji yardımın» da yubanmayacağına artıq şübhə etməyən Xiyabani Gilan inqilabının rəhbərlərindən fərqli olaraq öz hərəkatının ictimai-siyasi və ideoloji əsaslarını hazırlamışdı və bu hərəkata başçılıq edəcək bir təşkilat — Azərbaycan Demokrat Partiyasını yaratmışdı. Buna görə də təbiidir ki, öz hərəkatının «demokratik» xarakter daşıdığını elan etməsinə baxmayaraq bu vaxt Təbrizdə olan digər partiyalara, xüsusən kommunistlərə geniş demokratik azadlıqlar və fəaliyyət meydanı vermirdi. Bu baxımdan Təbriz üsyanı rəhbərlərinin İKP nümayəndələri ilə danışıqlar aparmasına və Xiyabaninin «onlarla əlbir işləməyə söz verməsinə» baxmayaraq bir sıra sol təşkilatlara, o cümlədən İKP-nin Təbrizdəki təşkilatlarına sərbəst fəaliyyət imkanı yaradılmaması, bu təşkilatların nümayəndələrinin hakimiyyətə buraxılmaması kimi addımları İKP-nin 1920-ci ilin yayında Gilandakı fəaliyyətindən və onun nəticələrindən yaxşı xəbərdar olan Xiyabani hökumətinin səhv tədbirləri və xüsusilə də bu hərəkatın məğlubiyyət səbəblərinə daxil edilməsi fikri ilə razılaşmaq olmaz.

«İranı yalnız iranlı azad etməlidir» deyən Xiyabanidən fərqli olaraq, özünün azadlıq mübarizəsində İranda olan bütün əcnəbi qüvvələrlə — türklərlə, almanlarla, ingilislərlə, ruslarla, həmçinin ayrı-ayrı siyasi cərəyanlarla əməkdaşlıq etmiş, nəzarət etdiyi vilayətdə ən müxtəlif mövqelərdə duran siyasi qruplara, o cümlədən İran kommunistlərinə və Rusiya bolşeviklərinə geniş fəaliyyət imkanı yaratmış Mirzə Kiçik xanın başçılıq etdiyi hərəkatın aqibəti buna ən bariz sübutdur. Bu baxımdan Güney Azərbaycan azadlıq hərəkatı ilə Gilan hərəkatının İran irticasına və xarici düşmənlərə qarşı vahid cəbhədə birləşə bilməməsi faktının bir çox keçmiş sovet tarixçiləri tərəfindən bu iki hərəkatın məğlubiyyət səbəblərindən biri kimi göstərilməsi müddəası ilə də razılaşmaq olmaz.

Bilavasitə Rusiya bolşeviklərinin və Qızıl Ordu hərbi birləşmələrinin köməyi ilə hakimiyyətə gələn və artıq tək bu səbəbdən sərbəst işləmək imkanından məhrum olan Mirzə Kiçik xanla İran azadlıq hərəkatına öz baxışı və mövqeyi olan Xiyabaninin ortaq bir nəticəyə gələ biləcəyini təsəvvür etmək çox çətindir.

Düşünmək olar ki, belə bir ittifaqın qeyri-mümkünlüyünü Komintern rəhbərliyi özü də başa düşürdü. Belə ki, Şərq xalqları Təbliğat və Fəaliyyət Şurasının İrandakı «Sovet İnformasiya Bürosunun» rəhbəri V.Q.Tardovun «Bizim İrandakı siyasətimiz» adlı məruzəsində Mirzə Kiçik xanın Təbrizin demokratik dairələri ilə əlaqəyə girmək cəhdləri ötəri qeyd olunur və belə bir əlaqənin yaranacağı halda «təbrizlilərin köməyi ilə Tehrana hücum üçün çox ciddi qüvvə meydana gələcəyi» ehtimal edilirdi. Lakin elə oradaca, Tardov bu ittifaqın mümkünlüyünü çətinləşdirən amilləri qeyd edir: «Lakin təbrizlilərlə danışıqlara başlamaqla o, (yəni Mirzə Kiçik xan — S.R.) bizimlə yaxınlığını müəyyən proqram çərçivəsində məhdudlaşdırmalı idi: buna görə də o, kommunist tədbirlərdən çəkinməyi tələb edirdi».

Belə olan surətdə İKP-nin Təbriz təşkilatının bir neçə çox zəif cəhdlərindən başqa Kominternin Cənubi Azərbaycan milli-demokratik hərəkatının liderləri ilə hər hansı şəkildə rabitə yaratmaq meyllərinin olmaması təəccüb doğurmur. Lakin bu, heç də o demək deyildi ki, Təbriz üsyanı Kominternin diqqətindən tamam kənar qalmış və Komintern bu vilayətin siyasi həyatına müdaxilə etmək arzusundan əl çəkmişdi. Kominternin İran ərazisində işləyən mütəxəssislərinin bu ölkədəki ictimai-siyasi vəziyyət barədə mərkəzə göndərdikləri məlumatlarda Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələr də təhlil olunur və mövcud şəraitdən çıxış edərək bu və ya digər siyasi kursu seçmək təklifləri edilirdi.

Bu baxımdan, yəqin ki, 1920-ci ilin iyul-avqust aylarında yazıldığı ehtimal olunan və İranın inqilab mərkəzlərindəki vəziyyət geniş təhlil olunan bir sənəddə Təbriz üsyanı barədə gətirilən məlumatlar və bunlardan alınan nəticələr böyük maraq kəsb edir. «İran kadetləri» — «federalist təmayüllü» Təbriz demokratlarının hakimiyyəti necə ələ keçirdiyini qısa şəkildə şərh edən müəlliflər (sənəd — «İran hadisələrinin iştirakçıları» adı ilə imzalanıb) demokratların qələbədən dərhal sonra «Təbrizdə olan və demokratik çevrilişə köməklik göstərən çoxsaylı bolşevikləri və sol inqilabçıları həbs etməyə başladıqlarını» qeyd edirlər. Təbriz bolşeviklərinin bir hissəsinin qaçdığı, bir hissəsinin isə «bolşeviklərə kömək edən» Almaniya konsulluğunda gizləndiyi göstərilən bu sənəddə sonrakı hadisələr: Təbriz demokratik hökumətinin böyük silah və sursat anbarı yerləşən Almaniya konsulluğunu mühasirəyə alması, bolşeviklərin təslim olmalarını tələb etməsi, alman konsulunun etirazından sonra binanın 45 gün çəkən mühasirəsi, nəhayət, qarşılıqlı atışmalardan və alman konsulunun ölümündən sonra bolşeviklərin silahları verməyə və təslim olmağa məcbur qalmaları çox yığcam şəkildə şərh edilir. Təbriz bolşeviklərinin Alman konsulluğundakı silahlarla əlaqəsinin və ümumiyyətlə, Təbriz demokratlarının bu son dərəcə kəskin və barışmaz münasibətinin səbəbləri qətiyyən göstərilmədən sənəddə yalnız «son nəticə» — demokratların əvvəldən iki — «antibolşevik və antiingilis cəbhələri açdığı» göstərilir və «sonuncunun tezliklə ləğv olunduğu, bolşeviklərlə mübarizənin, bu mübarizəyə hazırlığın və bolşeviklərin hər hansı müdaxiləsinin qarşısının alınması» kimi tədbirlərin isə demokratların ən əsas qayğısına çevrildiyi iddia edilir.

(davamı var)

Solmaz Rüstəmova-Tohidi,

tarix elmləri doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 5 oktyabr.- S.14.