Hizaminin hikmət dünyası

Nizaminin dili ilə söylənən ən heyrətli əfsanə belə inandırıcı görünür

Nizami yaradıcılığı sonu görünməyən bir dəryadır. Ona baş vurub sona yetmək hər qəvvasa nəsib olmur. «Xəmsə»nin hər qolu bir hikmət dünyası, hər başlığı bir nəsihət meyarıdır. Şairin təsvir edəcəyi hadisənin fövqündə verdiyi hikmətlərin hərəsi bir dastanın bütövlüyü qədər bitkin və kamildir. Folklor dünyamızın müdrik kəlamları Nizami qələminin möcüzəsilə incilərə elə düzülüb ki, elə bil onların bircə xanəsini tərpətsən, sonu görünməyən uca bir sarayı xanəsindən oynatmış olarsan. Bu kəlamları oxuduqca oxumaq, kamaldan kamala dərinləşmək istəyirsən.

«Xəmsə»də təsvir olunan hekayətlərin hamısı bilavasitə əsərin qayəsi ilə bağlı əhvalatlardır. «İqbalnamə»dəki «İsgəndər və çoban» hekayəti də eyni məqsədlə qələmə alınıb, bütöv bir əsərin timsalında ölməzlik dünyasına qovuşub.

Böyük şair adəti üzrə burada da özündən əvvəlki el deyimlərinə təvazökarlıqla istinad edir, eyni zamanda onu səmimiyyətlə nəzərə çatdırır. Bundan sonra deyilənləri saf-çürük edir, eyni zəmində özünün şəxsi fikrini söyləyir. Məlumdur ki, son dərəcə maraqlı həyata malik olan İsgəndərin haqqında söylənənlər zaman-zaman əfsanələrə dönüb, hər sənətkar qələmində müxtəlif səpkilərlə təsvir edilib.

Başqa bir ustad da belə nəql edər,

Dünya filosofu Əbu Məşər də.

«Uluf» adı ilə məşhur əsərdə.

Yazırdı: «İsgəndər öldüyü zaman,

Bu böyük zərərdən çox qəmgin olan.

Yunanlılar onu sevdiklərindən

Çəkdilər kağıza şəklini həmən.

Onun surətini rəsm edən rəssam,

Şəkli layiqincə eyləyib tamam,

Çəkibmiş yanında o iki heykəl.

Sağında bir gözəl, solda bir gözəl;

Hər başda o iki buynuz rəsm etmiş,

Zərli və lacivərd rənglə bəzətmiş…

Deməli, Nizamidən əvvəl Əbu Məşərin təsvirinə görə İsgəndərin buynuzu söhbətinin yaranması həmin rəssamın çəkdiyi şəkillə bağlı bir əfsanənin yaranmasına səbəb olub. Əslində İsgəndərə rəğbət bəsləyib onu rəsmdə ilahinin müqəddəsliyinə bağlayan Rum rəssamının bu şəkli sonralar düzgün başa düşülməyib, ərəblər tərəfindən başqa cür yozulub. Yəni İsgəndərin ətrafında əyləşən gözəllərin başında təsvir edilən buynuz dini əsatirlərlə bağlı olsa da, o, sonralar İsgəndərin öz adına çıxılıb, əbədi söylənəcək bir əfsanənin təməlinə dönüb.

Ərəblər bu şəkli seyr eyləyərkən,

Qarışıq salmışlar onları səhvən.

İsgəndər bilmişlər o gündən bəri,

Buynuzlu çəkilmiş o mələkləri.

Odur ki, şübhəyə düşmüş ərəblər,

«Zülqərneyn» ləqəbi almış İsgəndər.

Lakin bundan belə ölməz şair yenidən elmi təsvir baxışına qayıdır, şifahi eşitdiklərini nəzmə çəkib «İqbalnamə»də xüsusi bir maraqlı qolun binasını qoyur. «İsgəndər və çoban» hekayəti adlanan bu maraqlı dastan Nizami qələmi ilə çox canlı, inandırıcı və həm də dil baxımından çox rəvan söylənib.

Həmişə ulu nəsillərimizin deyimlərinə əsaslanıb ondan bəhrələnən Nizami Gəncəvi, bu əfsanələri sadəcə nəzm dilinə döndərməklə kifayətlənmir, həm də ona öz nöqteyi-nəzərindən təhlili yanaşıb müdrik kəlamlara çevirir. Nizaminin dili ilə söylənən ən heyrətli əfsanə belə, adama inandırıcı görünür. Şairin özündən əvvəl və sonra eyni mövzuda söylənən təsvirlərin hamısı onun qüdrətinin kölgəsində qalır. Məşhur İsgəndərin «Zülqərneyn» adlanması əfsanəsi də belədir. Onu dinlədikcə adama elə gəlir ki, bu hekayəti ilk dəfə Nizaminin dilindən eşidir. Xalqa istinad etməsi isə sadəcə olaraq onun təbiiliyindən irəli gəlir.

Burada iki məsələni xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Əvvəla, məlumdur ki, dillərdə həmişə «İsgəndərin buynuzu var» əfsanəsi söylənib. Amma dahi Nizami onu bir bilicinin dilindən eşitmək adı ilə buynuz kimi yox, qulaq kimi təsvir edir. İlk baxışda oxucuya və dinləyiciyə adi görünən bu döndərmənin məzmunu səbəbsiz deyil. Əgər İsgəndərin buynuzu olubsa, onu öz başqırxanından başqa kimsənin görə bilməməsi, bu söylənən əfsanə olsa belə, onu tamamilə qeyri-inandırıcılığa və bayağılığa aparıb çıxarardı. Lakin Nizami diqqəti burada da özünü göstərib. Şair onu buynuz kimi yox, uzun, qeyri-adi qulaq kimi təsvir edir ki, onun da qeyrilərindən gizlənməsi mümkün bir iş sayıla bilərdi.

İkinci təsvirin özünəməxsusluğu İsgəndərin başqırxanının birincisi yox, ikincisi tərəfindən bu sirrin açılmasıdır. Bu da məlumdur ki, xalq arasında həmişə bu sirrin şahın saxladığı yeganə başqırxan qulun quyuya söylədiyi sözlərin çalınan tütəkdə açılması ilə bağlı olub. Nizami isə «İsgəndər və çoban» hekayətində onu ikinci başqırxan qulun adı ilə bağlayır.

Göründüyü kimi, şahın birinci qulu ona sadiq olmaqla yanaşı, həm də daha dəyanətli və dözümlü olur. İkinci qul isə dözə bilməyib sirri quyuya söyləyir. Əvvəl adama elə gəlir ki, o da sirri kimsəyə açmayıb, kimsəsiz quyuya danışıb. Amma burada ataların daha bir misalı yada düşür: «Yerin də qulağı var». Və doğrudan da hadisələrin sonrakı təsvirindən sonra belə bir təsəvvür yaranır ki, bu misal da elə həmin gündən yaranıb, xalqın hikmət kitabında özünə yer alıb.

Böyük şair bundan sonra təsvirin nəticə baxımını tamamlayanda onun səmtini bəşəri ideya nöqteyi-nəzərinə döndərir. Bir şahın və onun qulunun simasında sirr saxlamaq müqabilinin nə demək olduğunu duyub düşündükcə fikrin fərdi axını sonsuzluğa dönüb bəşəri baxışda sərfi-nəzər edilir. Dünya neçə zamanlar yola salıb, neçə padşahlar ədalətli və ədalətsiz tarixin kitablarını yazdırıb, neçə sarayların möhtəşəmliyi xarabalıqlara çevrilib. Lakin zaman keçdikcə qərinələrin kölgəsində gizlənib qalan sirlər yer altından buxar kimi qalxıb ellərin nəzərində açılıb.

Dünya mədəniyyəti tarixində əvəzsiz incilər qoyub gedən dahi Nizami yaradıcılığında qədim hikmət dünyamızın elə bir mətləbi yoxdur ki, ona toxunulmasın. Müdrik nəsihətlərin həyat fəlsəfəsi ilə qaynayıb poeziyanın poetik diliynən təsvir olunması insan əqlini heyrətə gətirir, onda qeyri-adi təsəvvürlər yaradır. Bu baxımdan böyük şairin «Yeddi gözəl» əsəri də özünəməxsus səciyyəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Şair poeziyanın diliynən yeddi gözəlin simasında söylədiyi hekayətlər sırf el deyimlərimizin həyat qaynağında zaman-zaman dövr edən həqiqət təsvirləridir. Əsərdə Çin qızının dilindən söylənən hekayətdəki «Xeyir və Şər» əhvalatı ulu babalarımızın müdrik kəlamlarına əsaslansa da dahi Nizami həmin hikmətdən çıxış edərək tamamilə orijinal və bəşəri, dünya durduqca yaşayacaq və əbədiyyətə qovuşacaq bir sənət əsəri yaradıb. Əsərin dili səlis və aydındır. Hadisələrin təsviri olduqca konkretdir. Onu oxuduqca adama elə gəlir ki, daim dünyanın qulağında səslənəcək bir hikmətin müşayiəti ilə bütün zamanlar üçün qiymətli olacaq nəsihətamiz kəlamlar axınına qulaq asır.

Əsər iki gəncin simasında təsvir olunur. Xeyir və Şər. Onların yol yoldaşlığı ilə başlanan hekayətdə hadisələr ardıcıllıqla bir-birini əvəz edir. Hadisələr izləndikcə əvvəlcədən məlum olur ki, hər iki cavan öz adlarına layiq xarakterə malikdirlər. Həm də nə isə bu təsvirin hansı bir yerindəsə qeyri-adi hadisənin törənəcəyi maraqla izlənilir:

Yanında od rəngli ləlləri vardı,

O sulu daşlardan sumu çıxardı?

Söylədi: — Susuzdan taqətim gedir,

Bir qurtum su verib ləlləri götür,

Gəl mərhəmət elə, imdadıma çat,

Bir qurtum su ilə ver mənə həyat

Tanrı qəzəbinə gəlsin o Şəri

O adına layiq görür işləri.

Dedi: — «Daşdan bulaq gələrmi elə

Məni aldatmayıb bir kimsə hələ.

Bir gövhər istərəm mən səndən ancaq,

Onu mümkün deyil geriyə almaq.

Misralar bir-birini əvəz etdikcə hadisənin təsvir məqsədinə maraq daha da çoxalır. Görəsən, Şər suyun əvəzində Xeyirdən nə istəyəcək? Şərin şər iş tutacağı məlumdur. Lakin hər halda onun mənfur niyyəti açılanda insan təsəvvürünə sığışmayan bu təklif adamı heyrətlər içində dondurur:

Xeyir xəbər aldı: — Nədir o gövhər?

Onu verrəm sənə mümkünsə əgər.

Şər dedi: — O gövhər, o iki gözdü,

Dünyada hər şeydən onlar əzizdi.

Bax burada yenə adamda belə bir güman yaranır ki, yəqin insan gözünün bu namərdə nə üçünsə gərəkliyi onu bu dərəcədə vəhşi bir xülyaya salıb ki, verəcəyi suyun əvəzində onu almaq istəyir. Fəqət yenə də hadisələr gərginləşdikcə Şərə qarşı yaranan nifrət hissinin hüdudları görünməz olur. Şərin bu dərəcədə dəhşətli bir iş tutacağını xəyal belə təsəvvürə gətirə bilmir. Hətta Xeyir özü bu sözləri deyəndə güman edirdi ki, bu cəllad hərəkətinə Şərin əli gəlməz, rəhmə gəlib ona su verər. Fəqət belə deyilmiş:

Xeyir xəyal etdi bu işə yəqin,

Əli gəlməyəcək heç zaman Şərin.

Şər isə bu sözü ondan eşitcək

Cumdu üzərinə əsən səmum tək.

O iki çırağa saldı xəncəri,

Söndürdü çırağı nadan, sərsəri.

Zavallı Xeyirin gözünü dəldi,

Heç su da verməyib yola düzəldi.

Demək olar ki, hadisələrin ən gərgin və üzücü yeri burdadır. Hətta bəzən adam fikirləşir ki, hadisə bununla bitdi və Xeyirin məhvi, Şərin isə mənfur hərəkətinin əvəzsiz qalacağı təəssüf hissi ilə sona yetdi.

…Qopardı ağacdan bir ovuc yarpaq,

O idi bu dərdin dərmanı ancaq.

Gətirib qızına verdi o qoca,

Qız döydü yarpağı suyu çıxınca.

Sonra da tənziflə xıltını çəkdi,

Saf suyu xəstənin gözünə çəkdi.

Tənzif beşinci gün açıldı, fəqət,

Xəstəni sarğıdan etdilər rahat.

Gəlmişdi gözlərin nuru yerinə,

Xeyir əvvəlki tək görürdü yenə.

Lakin əsərdə Xeyirin xeyirə çatması və Şərə qalib gəlməsi bununla bitmir. Şərin öz əməlinin əvəzini alması qeyri-adi bir maraqla izlənilir. Hadisələrin bundan sonrakı təsvirləri Xeyirin Şərə sona qədər qalib gələcəyi, hətta intiqam ala biləcəyi təsəvvürə gəlir. Taleyin qismətilə qız Xeyirə bir könüldən min könülə vurulur, atasının razılığı ilə ona ərə gedir. Ailə qurub xoşbəxt həyat sürürlər. Amma Xeyir öz el-obasına qayıtmaq istəyini qayınatasına açıb deyir. Ondan rüsxət alandan sonra həyat qurduğu adamla, ailəsi ilə birlikdə öz ata yurduna qayıdır. Hadisələrin təsviri bu andan sonra yeni bir məcraya yön alır. Məlum olur ki, məmləkətin şahının qızı sağalmaz bir dərdə düçar olub, heç bir təbib onu sağalda bilmir. Xeyir özü ilə gətirdiyi həmin ağacın yarpağından götürüb şahın hüzuruna gedir və onun qızını sağaldır. Şahın xahişi ilə bu qızla da evlənib yeni, daha xoşbəxt bir həyata başlayır. Artıq qocalıq yaşına çatmış şah ölkənin böyüklüyünə Xeyiri layiq bilir, tac-taxtını ona tapşırır.

Maşallah Xudubəyli

Xalq cəbhəsi.- 2013.- 26-28 oktyabr.- S.14.