Rəqsin canlı mücəssəməsi

Rəqqasə Aysedora Dunkanın maşını şərf sevgisi və ölümü

Müasirləri Aysedora Dunkanı «İlahi rəqqasə» adlandırırdılar. O, isə özünü əsl marksist hesab etdiyindən və həqiqətən də inqilabın, onun sol ideyalarının qatı pərəstişkarı idi. Dunkanın şöhrəti bütün Avropaya yayılmışdı, onu doğurdan da, «rəqsin canlı mücəssəməsi» hesab edirdilər. Hətta tələbkar Vasili Rozanov onun sənətini belə dəyərləndirirdi: «Dunkanın şəxsiyyəti, onun məktəbi yeni sivilizasiyanın ideya mübarizəsində böyük rol oynayırdı». Aysedora Dunkanın təbliğ etdiyi müasir azad rəqs qadının azadlığı, müstəqilliyi uğrunda hərəkatla sıx bağlı idi. «Əgər mənim sənətim simvoldursa, onda bu simvol-puritanlığın əsasında duran qadın azadlığı və onun ətalətli, donmuş şərtlərdən qurtuluşu demək idi» — deyə o yazırdı. Aysedoranın xarici görünüşü, geyim-keçimi belə sanki inqilabivari idi, o dövrün ciddi qayda-qanunlarına zidd idi: publika üçün rəqs edən qadın antik heykəli xatırladırdı, qısa şəffaf paltarda, demək olar ki, alt paltarsız və ayaqyalın.

Atası tərəfindən atılan və musiqi müəlliməsi olan anasının himayəsində böyüyən Aysedora Dunkan 26 may 1877-ci ildə San-Fransiskoda çox kasıb bir ailədə anadan olmuşdu. Yoxsulluq onları qəflətən haqlamışdı. «Mənim həyatım» başlıqlı xatirələrində Dunkan yazırdı: «Mən doğulanda anam, demək olar ki, dörd uşaqla tək qalmışdı, yoxsul bir həyat sürürdü. Ailə ehtiyac içində idi, ucuz ev axtarışı ilə bir yerdən başqa yerə köçməli olur, aclıq çəkirdi». Lakin buna baxmayaraq, Dunkan yazırdı ki, daim evdə səslənən musiqiyə və kasıbçılığa görə anasına minnətdardı, ona görə ki, onlar burjua ailələrindəki varlı uşaqların görmədiyi sonsuz azadlıq içindəydilər. Axı anası yoxsul həyat sürməsinə baxmayaraq, uşaqlarından heç nəyi əsirgəmirdi. Eləcə də şagirdlərindən. Qastrollardan qazandığı pulları özünün rəqs məktəblərinin tikilməsinə sərf edirdi. Həm Hünevaldda, həm də inqilabdan sonrakı Rusiyada istəyirdi ki, uşaqlar onun rəqs hərəkətlərinin fəlsəfəsini gözəl interyerlərdə mənimsəsinlər, həm də aclıq çəkməyib sağlam olsunlar. Uşaqları saxladığı Hünevalddakı villasını yunansayağı bəzəmişdi. SSRİ-də də uşaqlara ürəyi yanırdı — onları yanına gətirirdilər ki, aclıqdan qurtulsunlar.

Onun birinci uşağının, 29 yaşında dünyaya gətirdiyi qızı Deyrdrenin atası, islahatçı rejissor və böyük ssenarist Qordon Kreq idi. Aralarındakı münasibət dörd il davam etmişdi və nəinki ehtirasa, hətta maraqların ümumiliyinə əsaslanmışdı. Kreq Aysidoraya məftun idi və onu yüksək qiymətləndirirdi. «O, doğrudan da əsl sələf idi. O, bizim dünyamıza böyük inamla həqiqi rəqsi gətirmişdi. Onun rəqsinə baxanda insanın fikri-xəyalı sanki göylərdə pərvaz edərdi».

Qeyd etmək lazımdır ki, Dunkanın yorulmadan təbliğ etdiyi azadlıq idealları ədəb, nəzakət haqqında ənənəvi anlayışlara zidd idi: heç bir sevgilisi onun həyat yoldaşı olmamışdı (bircə Serqey Yesenin istisna idi) və bütün uşaqlar nikahdankənar və müxtəlif kişilərdən doğulmuşdular.

Dunkanın yazdığına görə uşaqlar onu sözün əsl mənasında xoşbəxt etmişdilər. Xatirələrindəki ən təsirli və səmimi sətirlər uşaqların və analığın sevincinə həsr olunmuşdu. Lakin bu sevinc uzun sürmür: 1913-cü ildə Parisdə oğlu və qızı tərbiyəçiləri ilə birlikdə avtomobil qəzasında həlak olurlar.

1904-cü ilin sonunda Dunkan Peterburqa qastrola gələndə rus cəmiyyəti onu çox yüksək səviyyədə qarşılayır. Burada ən qatı tənqidçilər şübhə etmirdilər ki, Aysedoranın rəqsini köhnə mədəniyyətlə, klassik və akademik baletlə uyğunlaşdırmaq olmaz. Professionallar heç bir məktəb, sistem görməyən Dunkana həvəskar rəqqasə kimi yanaşırdılar. XX əsrin əvvəlində Aysedora Dunkanın Rusiyaya qastrolları nəinki cəmiyyəti həyəcana gətirdi, onun rəqsinin fəlsəfəsi rus bədii fikrinin axtarışları üçün də təkanverici qüvvə oldu. Gümüş dövrünün şairləri onun sənətini öz estetikalarına daxil edir, musiqi müşayiətilə hərəkətinə məftun olur, onun rəqsinə və açıq-saçıqlığına biganə qalmırdılar. Rus mətbuatında Dunkanın çıxışları haqqında resenziyanın ilk müəllifi Maksimilian Voloşin qeyd edirdi ki, o, başqalarının dediyi, oxuduğu, yazdığı, oynadığı, çəkdiyi kimi də rəqs edir. Musiqi sanki ona çevrilir və mənbəyini ondan alır. «Resenziyaçı onun rəqsində dərin poetik və fəlsəfi məna, dinə pərəstişin əlamətlərini görürdü». Rəqs kimi heç nə adamın ruhunu titrədə bilməz. Rəqs — bütün sənətlərdən ən yüksəyidir, ona görə ki, o, insan ürəyinin nəbzini, ritmini dəqiq ifadə eləməyə qadirdir.

Andrey Belı sevincini belə bildirirdi: «Onun təbəssümündə sanki şəfəqli nəsə var. Bədəninin hərəkətindən yaşıl çəmənliyin qoxusu gəlir». Mədəniyyət tarixinin geniş bilicisi, filosof, modernizm estetikasının təbliğçisi, tənqidçi Akim Volınski isə Dunkanın rəqsinin tamaşaçılarda dərin təəssürat yaratdığından söz açırdı. Amma rəqqasənin çıxışları birini sevindirirdisə, digərlərini isə qıcıqlandırırdı. Məşhur dirijor Aleksandr Ziloti Aysedoranın rəqsini primitiv adlandırır, musiqi ilə hərəkət arasında heç bir uyğunluq görmürdü: «O, gah əllərini yuxarı qaldırır, gah da döşəmədə sanki kağız parçaları axtarır». Onun rəqsinin şəkli çox sadə idi, olduğundan da sadə idi. Məlum məsələ idi ki, Dunkan akademik məktəbi, yorucu balet nömrələrini qəzəblə rədd edirdi. Onun məqsədi ruhi ifadənin mənbəyini tapmaq idi.

Rəqqasənin arsenalında heç bir zəriflik, xüsusi təsirlilik, ifadəlilik vasitəsi yox idi. Haqqında güclü təssüratı onun özü, gözəl bədəni, ifadəli musiqi yaradırdı. Belə musiqi ilə anası uşaqlıqda onu tanış eləmişdi — Brams, Şuman, Şubert, Mendelson və nəhayət, Şopen musiqisi mənəvi qidası idi.

Bütün müasirləri qeyd edirdilər ki, onun hərəkətlərində nə isə xüsusi bir maqnitizm də var. Rəqqasə ilə ilk görüşü onun tərcüməçisi, katibəsi, ağıllı və müşahidəçi Lola Kinel belə təssəvvür edirdi: «Orta yaşlı kök qadın yüngül paltarda divanda oturmuşdu. Onun balaca başı, gözəl dodaqları və sentimental gözləri var idi. Onunla söhbət zamanı sözləri sanki udur, korlayırdı. O, ayağa qalxanda və otaqda gəzişməyə başlayanda gördüm ki, o heç də orta yaşlı və kök deyil; gözəl idi, qəribə zəriflik, gözəllik onun hər hərəkətində duyulurdu».

Özünün istedadını Dunkan hələ çox erkən hiss etmişdi: «Məni stolun ortasında qoyanda mənim üçün çalınan hər cür melodiya müşayiətilə rəqs etməyə başlayırdım və ailəmin, dostlarımın marağına səbəb olurdum». Balaca Dora uşaqlıqda anasının çalğısına sevinclə diqqət kəsilər, ilk musiqi təssüratlarını hərəkətdə ifadə eləməyə çalışardı. Artıq altı yaşındaca qonşu uşaqlarını başına yığar, musiqi sədaları altında improvizə etməyi onları öyrədərdi. Onun məktəb yaratmaq ideyası hələ uşaqlıqdan meydana çıxmışdı.

Dunkanın sənətinin davamı olmadı və ölümü ilə sona yetdi. Onun çoxlu şagirdləri, təqlidçiləri, ardıcılları var idi. Amerikada, Fransada, Almaniyada, Yunanıstanda, Rusiyada çoxlu rəqs məktəbləri təşkil etmişdi. Lakin Aysedoranın özü yox idi. Dunkanın faciəsi və unikallığı onda idi ki, onun yaradıcılığının mənalandıran elementi özü, onun şəxsiyyəti idi. Deməli, onun davamı ola bilməzdi də.

1922-ci il mayın 2-də Moskvada Sergey Yeseninlə Aysedora Dunkanın nikah mərasimi baş tutur. Onda Yesenin 27, onun isə 45 yaşı var idi. Yeni evlənənlər iki familiya — Dunkan, Yesenin familiyasını daşımaq arzusunu bildirmişdilər. Zaqsdan çıxarkən Yesenin sevinclə demişdi. «İndi mən Dunkanam».

Bütün bunlara yarım il qalmış isə 1921-ci ilin payızında özünü «marksist», «qırmızı» adlandıran Aysedora yeni Rusiyanın fəhlə və kəndli uşaqları üçün rəqs məktəbləri yaratmaqdan ötrü dövlət dəstəyi və sovet hökumətindən dəvət alır. Moskvada «4 yaşından 10 yaşına qədər hər iki cinsdən uşaqlar üçün Aysedora Dunkanın məktəbinin» açılışı haqqında elanlar verilir. Qocalmış rəqqasə dünya şöhrəti hələ maraq doğururdu, lakin əvvəlki şövq, məftunluq yox idi. Tənqidçilər onun yoxsullaşmasının, rəqs leksikonunun kasıblamasını qeyd edirdilər. Yazırdılar ki, Dunkan rəqsdən başqa hər şeylə — pantomimlə, monodramla məşğul olur. Bu dövrlərdə şair Natalya Krandiyevskaya öz xatirələrində yazırdı ki, «Dunkanın ruslara münasibəti, məftunluğu şübhəli idi. Hərdən adama elə gəlirdi ki, bu şöhrətdən doymuş, yorulmuş qadın nə Rusiyanı, nə inqilabı, nə də Yeseninə sevgisini qəbul edir. Artıq onun Yeseninlə münasibətlərində bir soyuqluq hiss olunurdu. Onların bu münasibəti, bu birliyin xoşagəlməyən təfərrüatları, şairin Dunkana nəzakətsizliyi, əyyaşlığı, bütün təhqirlərinə dözən, cavan ərinə hər şeyi bağışlaması haqqında Moskvada və ondan kənarda artıq şaiyələr gəzməyə başlamışdı. Lakin bütün bunlara baxmayaraq Aysedora ilə Yesenin Avropa və Amerikaya qastrollara çıxmışdılar. Yesenin öz şeirləri ilə dünyanı fəth etmək istəyirdi. Tezliklə Avropa onu darıxdırır, publikanın ona qarşı olan diqqətsizliyini isə təhqir hesab edirdi. Aysedora da Avropa və Amerika tamaşaçısı üçün maraqsız görünürdü».

Dunkanın Amerikan prodüsseri Solomon Yurok onun çıxışlarından narazı idi, axı publika az idi. Yurokun sözlərinə görə, Aysedora laqeyd və qeyri-etikcəsinə rəqs edir. İngilis slavisti Qordon Makvey yazırdı ki, Yeseninlə Dunkanın Amerikaya gəlişinin səs-küylü və bayram atmosferindən fərqli olaraq, onları yola salmağa heç kim gəlmədi, heç kim gül göndərmədi də. 1923-cü ilin fevralında Yeseninlə Dunkan «Corc Vaşinqton» gəmisi ilə Avropaya yola düşürlər. «Bu bolşevik qadını mən geriyə — Rusiyaya göndərərdim» — deyə protestant moizəçisi Billi Sandi qəzəbini gizlətmirdi. O, da belələrinə borclu qalmır, Nyu-york qəzetlərinin reportyorlarına bildirir: «Axırıncı dəfə məni görürsünüz: ən yaxşısı, mən Rusiyada qara çörək və araqla yaşayaram, nəinki burada lüks otellərdə. Siz sevgi, mənəvi qida və sənət haqqında heç nə bilmirsiniz!»

Tərcüməçi Lola Kinel öz xatirələrində yazırdı ki, bütün nəqliyyat vasitələrindən Aysedora avtomobilə üstünlük verərdi. Bir də şərflərı çox sevirdi. Şərflər da maşınlar kimi onun maraq dairəsində idi, onlarla o, özünün ən məşhur kompozisiyalarını oynamışdı. Çox qəribədir ki, elə bu şərflərlə maşınlar da onun ölümünə səbəb olur. 14 sentyabr 1927-ci ildə. Müasirləri onun ölümünü belə təsvir edirlər: «Aysedora çiyinlərində şərf küçəyə çıxır və vidalaşarkən əlini yelləyir, sanki son sözlərini deyərək maşına minir. Quş şəkillərilə bəzədilmiş göy şərf elə bu an Aysedoranın çiyinlərindən sürüşüb, avtomobilinin təkərlərinə ilişir və onun boğazından dartır».

Aysedora Dunkanın ömür tarixçəsini həyəcansız oxumaq olmur. Nə yazıq ki, bütün bu olanlar sərt həyat həqiqətləridir. Bir kimsə Aysedora Dunkanın həyat tarixçəsinin belə bitməsini arzulamazdı. Nə edəsən ki, tale öz ssenarisini bəzən belə sərt yazır. A.Dunkan deyirdi: «Cənnət elə yer üzündədir. Elə cəhənnəm də». Dunkanın yer üzündəki cəhənnəmi belə qurtardı…

Oktay

Xalq Cəbhəsi.- 2013.- 26 yanvar.- S.13.