Qarabağ obrazı
çağdaş düşüncəmizdə
Bizi nikbin ovqata səsləyən
dağlar...
I yazı
Yurd müqəddəsliyi, həsrət qaldığımız, yağı düşmən tərəfindən işğal olunan Qarabağ ulusal mövzu olaraq çağımızda da daha çox şifahi ədəbiyyatda - bu dərdi canlı olaraq yaşayan soydaşlarımızın ürəyində, ağlında yaranır, obrazlaşır. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şakir Albalıyev bu yöndə maraqlı araşdırma aparıb. Öncə həmin bayatılardan ikisinə qulaq kəsilək:
Əzizim, qara dağa,
Gün düşüb qara dağa.
Mən Qarabağ əhliyəm,
Yaz məni Qarabağa.
Əzizim,
Qarabağda,
Gah Aranda,
gah dağda.
Aləm
köçüb getsə də,
Yar qaldı Qarabağda.
Araşdırmaçı Ş.Albalıyev bildirir ki, Cəbrayıl
elinin Süleymanlı kəndindən olan Səba Quliyevadan əldə
etdiyi yuxarıdakı bayatı nümunələrində
Qarabağ həsrəti yanğılı bir dillə boy
göstərir. Lakin bu bayatıların özəl qatında - daxili
nüvəsində Qarabağ kəlməsinə paralel şəkildə,
bir az da dərinə vara bilsək,
Qarabağ sözünə məntiqi baxımdan sinonimik ifadə
olaraq dağlar obrazının xüsusi yer tutduğunu
aydınca görmək olar: "Qarabağ camaatının
özlərini dağ adamı, dağlar oğlu
adlandırmasının bir sirri də bəlkə bununla
bağlıdır. Yuxarıdan ilk bayatıda
"gün düşüb qara dağa" misrasının
davamınca gələn "Mən Qarabağ əhliyəm,
yaz məni Qarabağa" beytinin də məğzi məhz bu
məntiqə söykənir. İlk baxışda sadə
bir sual doğur: "Qara dağ" hara, Qarabağ (qara
bağ) hara? Lakin bu ifadələri arasında məntiqi
paralellərin apara bilsək, onlar arasında məntiqi
baxımdan sinonimik semantikanı qavraya bilsək, onda
sualımızın cavabına aydınlıq gələr.
Öncə, "Qarabağ" sözünün etimoloji mənasına
diqqəti yönəldək: qara-böyük, uca və
bağ sözlərinin komponenti Qarabağın
"böyük bağ" mənası verdiyini təsdiqləyir.
Bəs "böyük (əslində burada uca)
bağ" nəyi işarələyir? Gəlişigözəl
ifadədirmi? Əlbəttə, yox. Böyük (uca) bağ ifadəsinin
daşıdığı sematik-leksik layın coğrafi-mənzərəsini
gözümüz qabağına gətirib təsəvvürümüzdə
canlandıra bilsək, hər şey aydın olar. Demək, Qarabağ bölgəsi deyiləndə təbii
coğrafi relyef baxımından dağlıq-meşəlik cənnətməkan
bir guşə istər-istəməz xəyalımızda
canlanır. "Bağ"
sözünün ilkin düşüncədəki
anlayış isə ilahi tərəfindən
yaradılmış təbii bağı, başqa sözlə,
meşəni bildirir. Yəni sonradan
süni şəkildə insan əməyilə salınıb
becərilən bağ-bağça (bağat) yox, bineyi-qədimdən
mövcud olmuş təbii bağ-meşə
anlayışı burada düşünülməlidir. İkincisi isə insan əməyilə yaradılan
süni bağ-bağat əslində bağ
anlayışından çox bağça ifadəsini öz
məzmun dairəsinə alır. Başqa sözlə, təbii
yaradılmış bağ böyük bağ (meşə) mənasında,
bağça isə süni meşə, yəni təbii
meşədən fərqlənən, sahəsinə, həcminə
görə nisbətən az sahəni əhatə
edən bağ (bağça) anlayışına uyğundur.
Bu məntiqdən çıxış etməklə
biz Qarabağ ifadəsinin ikinci tərəfi olan bağ kəlməsinin
əslində təbii bağ-bağat (meh) olduğunu
dürüstləşdirmiş olduq. Belə olanda
Qarabağ sözünün birinci tərəfi olan
"qara" epitetinin də məna arealına əyani
baxış bucağından yanaşıb belə bir aydın
fikrə gəlirik: qara - böyük, uca deməkdirsə, demək,
onda Qarabağ Tanrı tərəfindən ucada -
hündürdə - uca dağlar qoynunda, uca dağ
başında yerləşən meşəliyi (bağı -
təbii bağı) təbiətin füsunkar meşəsini
dağı, çölü-çəməni,
ormanı-bağı, meşəsi qarışıq
hamısını özlüyündə ifadə edən bir
cənnətməkan diyarı işarələyir. Bu baxımdan düşündükdə Qarabağ
sözünün məna qatında sadəcə, bağ
sözünün daşındığını yox, həm
də bağ-meşə qarışıq dağ
anlayışının da təbiiliklə özünə
yer olduğunun fərqinə vara bilərik. Elə bu
prizmadan yanaşıb da, bir daha yuxarıdakı bayatda
vurğulanan fikirlərinin daşıdığı mətnaltı
semantik laylara baş vura bilərik, gün qara dağa
düşüb, mənim taleyimi də Qarabağa yaz, - deyə
arzulanan misralarda qara dağ və qara bağ (Qarabağ) ifadələrinin
məktəbi məna paralellikləri - bir-biriləri ilə
sinonimik ad daşıdıqları məlum olur".
İkinci
bayatıya diqqət çəkən
araşdırmaçı vurğulayır ki, "Əzizim
Qarabağda" deyilən açar misranın ardınca gələn
"gah aranda, gah dağda" misrasında da aran və dağ
ifadələri qarşılaşdıqları coğrafi
baxımdan bir-birlərindən tamam fərqli ünvanları
bildirməklə, yenə də "dağ"
anlayışının bir məkan olaraq Qarabağı
simvolizə etdiyini göstərir: "Bu bayatının əsas
fikir yükünü öz üstünə götürən
son misraları - ikinci beyti də birbaşa məntiqi olaraq
bizim bu fikrimizi təsdiqləyir ki, "aləm
köçüb getsə də, yəni dağdan arana
köç etsə də, "yar qaldı Qarabağda". Yəni yar "Qarabağda - dağda qaldı" məzmunu
burdan boy göstərir ki, bu da yenə Qarabağ və dağ
ifadələrinin eyni semantik qəlibə girdiyini təsdiqləyir.
Bir sözlə, istər Qarabağ
sözünün etmədiyi yozumu, istərsə də, xalq
bayatılarında vurğulanan fikirlər Qarabağ və
dağ anlayışları arasındakı eyni semantik paralellərini
həmçinin də eyni sinonimik mahiyyət
daşımalarından xəbər verir.
Elə bu kimi səbəblərdən də Qarabağ
bölgəsindən toplamış olduğum folklor örnəklərində,
eləcə lə bayatılarımızda dağlar
mövzusuna müxtəlif cür parametrlərdən müraciət
amili üstünlük təşkil edir".
Onun fikrincə, xalqımız dağları həmişə
özünə həmdərd sayır, nə dərdi var
dağa söyləyir, nə arzu-murazı var dağlardan istəyir.
Bu
dağlar, sənə dağlar,
Sənət ver sənə dağlar.
Tutaydım
yar qolunnan,
Çıxaydım sənə, dağlar.
Yaxud:
Bu
dağlar, sənə dağlar,
Sənət versənə, dağlar.
Ərzəm
yazılı qaldı,
Qoynumda sənə,
dağlar!
"Göründüyü kimi, hətta şifahi
müraciətlə kifayətlənməyib, sanki qoynunda
yazıb saxladığı ərizəsi ilə insan oğlu
dağlara şikayət edir. Dağları
özünə güvənc yeri, arxa hesab edir. Hələ bunlar nədir ki? İnsan hətta
dağlara həmdərd olar, dağlarla sirdaş olan
quşları da üzünə dost hesab edir. Elə
qartalı da dağlar quşu olduğuna görə vüqar, əzəmət
simvolu kimi rəmzləşdirib insan. Qartal adının
mənası da eləcə də "qart" sözündəndir:
qart - sınmaz, əyilməyən, məğrur quş. Dağlar quşu qartal məğrurluq rəmzidir.
Dağlarla həmdəm olan, elat tayfası ilə
"turub-duran" keygidər quşuna el arasında
"dağların Keygidəri" də deyirlər. Keygidər də
qartal kimi dağlar quşudur. Elmi ədəbiyyatda
adı bəlkə də "Qafqaz uları" adı ilə
tanınan quşdur. Yaz, yay, payız,
qış - ilin bütün fəsillərində dağlarda
olur. Qışın sərt
şaxtasında belə buzun üstündə oturar-durar (key quş
olduğu üçün, yəqin ki, ayağı key olur -
donmur). Elin, el köçünün yolunu
gözləyir. El köçü dağdan arana
köç edəndə adamlar dağlara üz tutub
vidalaşar, deyərlər: "Keygidərli dağlar, bir sən
qaldın, bir də ki, keygidər".
Yəni ki, salamat qal, ay keygidərli dağlar. Ya qismət,
bir də gələk, ya gəlməyək, dünya
ölüm-itim dünyadır. Beləcə,
Keygidər də ellə hərlənir, el
köçünün arandan dağa dönüb
qayıtması arzusu-həvəsiylə yaşayar. Dağlar da həmişə ellə olur. Demək, Keygidər dağlar quşudur, elimiz - elat
dünyamız da dağlarda ömür-gün keçirər.
Bu mənada dağlar - keygidər quşu, elat
köçümüz bir-birindən ayrılmaz sadiq
üçlükdür. Keygidər quşunun adı da
ya key - don, donuq, ayaqları don, key olan, soyuq təsir etməyən,
donmayan sözündəndir (ona görə qışın sərt
şaxtasına dözüb dağlara sirdaş olub yaşaya
bilirlər), ya da küy - ayıq quş olduğundan,
küygüdər, yəni tez küyüküb - küyə
- səsə düşüb qaçan, həm də
ovçuya əl verməyən mənasındadır.
Quşun rəsmi "Qafqaz uları" adına
gəldikdə isə buradakı "ular" sözü diqqətçəkəndir.
"Ular" sözü ulayar, ulayan
sözündən olmaqla quşun el köçünün
dağdan arana köç edən vədəsində -
adamların dağlardan və keygidərin özündən
ayrılığı ərəfəsində
çıxartdığı qəribə səs -
ulartıdır. Keygidər (ular) quşu sanki bu
ayrılığı əvvəlcədən hiss edib qəribə
səslə - quş dilində ağı çəkib
ağlayır (ulayır) - ulartıya bənzər səs - fəryad
qoparır. Hətta bu həzinliyi, məhzun kədəri
hiss edən dağların kimsəsiz qaldığını
görən insan da bu ulartıya kövrəlib doluxsunur.
Artıq neçə illərdir keygidər
quşu - Qafqaz ular, dağlarda səs-hənir salıb
üzü dağlara qayıdaraq köçümüzün
yolunu gözləyir. Tanrı
dadımıza yetsin, bizi doğma oylaqlarımıza, Keygidərli
dağlarımıza qovuşdursun".
O, bildirir
ki, dağ obrazı burada sadəcə, dağ-daş
anlayışı çərçivəsində məhdudlaşıb
qalmır, dağ özlüyündə canlı və
cansız təbiətin bütövlüyünü
(böyük bağı) özündə yaşadır. Belə
ki, dağ həm təbiəti-meşəni, həm də
meşənin- bağın doğma sakinləri olan
quşları da (keygidəri, qartalı, həmçinin
gülün-gülüstanın aşiqi olan
bülbülü də və s.) öz əhatə dairəsinə
alıb, özlüyündə böyük bağ - qara
bağ (Qarabağ) toponiminin semantik mahiyyətinə
işıq salır: "Bu aspektdən yanaşanda Qarabağ
folkloru örnəklərində tez-tez rast gəlinən
dağ ovqatının - anlayışının nədən
ibarət olduğunun dərkinə vara bilərik. Belə bir deyim var ki, qurd ulayanda səadət
(xoşbəxtlik), it ulayanda fəlakət (bədbəxtlik) gətirir.
Bayquş
mənəm, baş quş mən,
(Bəy
quş mənəm, bəyquş mən)
Nər
quşlardan say (səy) quş mən - deyə
bayatılarımızda adının bay quş-bəy quş
kimi, say quş-sayılan (hörmətli) quş kimi
hallandırılan bayquşun "Fələk bir iş
görübdür, sızıldaram yay-qış mən"
deməsini - bayquşun ulartısını (bayquş
ulamasını) isə xarabalıq əlaməti, ölüm
xəbərçisi kimi yozuruq. Keygidər
quşunun (uların) ulartısı isə ayrılıq ərəfəsində
çalınan həyəcan siqnalıdır, bu
ayrılığın əbədi yox, müvəqqəti
olduğuna oxunan bir həzin təbiət melodiyasıdır.
Deməli, təbiətdə də ikiliklərin vəhdəti
prinsipi özünü göstərir: heyvanlardan qurdun
(canavarın) ulartısı şadlığa, itin
ulamağı pisliyə bədliyə yozulduğu kimi,
quşlardan da bayquşun ulaması ölümə - əbədi
ayrılıq əlaməti ulartıya bənzər səsi isə
ayrılığın müvəqqəti olduğuna -
insanları yaşamaq uğrunda mübarizəyə
ruhlandıran, ölüm-itimə qalib gəlməyə səsləyən
bir zəfər marşının sədası kimi qəbul
edib dəyərləndiririk. Keygidərin
ulartısı həm də ona görə nikbin ovqata səsləyir
ki, Keygidər quşu dağlar quşudur - dağlarla
bağlı olan quş insanlara dağların özü kimi məğrurluq,
yenilməzlik himni oxumalıdır. Bayquş
isə dağlardan fərqli olaraq çörəklik yerlərlə
- aranla bağlı olmaqla məskəninin də relyef
baxımından dağlarla əks qütbdə olduğuna
işarə edir, çıxartdığı səsin də
- ulamasının da həyat elementinin əksi olan ölümə
işarə verməsi kimi izah olunur".
Uğur
Xalq cəbhəsi.-2014.- 2
sentyabr.- S.11.