Uşaq mətbuatının problemləri
Bu barədə nə qədər məlumatlıyıq?
Zəngin ənənəyə malik
olan Azərbaycan mətbuatı inkişaf tarixi boyunca öz novatorluğu, çoxşaxəli fəliyyəti
ilə əsrlərin
sınağından keçərək
günümüzə qədər
gəlib çatıb. Milli mətbuatımızın
ən böyük qollarından biri də uşaq mətbuatıdır. Azərbaycan uşaq
mətbuatının yaranmasında
N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə,
M.Ə.Sabir, A.Şaiq,
Ü.Hacıbəyov, S.S.Axundov,
R.B.Əfəndiyev, A.Səhhət,
M.Mahmudbəyov kimi müəllim və yazıçılarımızın unudulmaz xidmətləri olub. Onlar nəinki bədii
yaradıcılıqla, eyni
zamanda da müəllimliklə məşğul
olur, dərslik, dərs vəsaitləri və proqramlar hazırlayır, dövrün
görkəmli mətbu
orqanlarında fəal
iştirak edirdilər.
Yarandığı ilk gündən bütün
fəaliyyətləri boyunca
ətrafına demokratik
və maarifpərvər
yazıçıları toplayan,
qabaqcıl meyilləri
və mütərəqqi
ideyaları təbliğ
edən nəşrlərlə
("Molla Nəsrəddin",
"Zənbur", "Babayiəmir",
"Məzəli" və
s.) bərabər, ilk uşaq
jurnalları - "Dəbistan"
(1906-1908), "Rəhbər"
(1906-1907), "Məktəb"də
(1911-1920) uşaq mətbuatının
inkişafına geniş
yol açdı. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının tarixi
lap qədimlərə gedib
çıxsa da, onun tarixi 1906-cı il aprel
ayının 16-dan başlayır.
Həmin
gün Bakıda "Dəbistan" adlı uşaq dərgisinin ilk nömrəsi çap edilərək oxuculara ünvanlanmışdı.
Bunlardan əlavə maarifpərvər
ziyalı M.Mahmudbəyovun
nəşr etdiyi
"Rəhbər" jurnalının
da məqsəd və məramı yeniyetmələrin təlim
və tərbiyəsi
idi. Bu, ümumiyyətlə,
klassik uşaq mətbuatımızın qarşısında
dayanan ən mütərəqqi vəzifə
idi ki, ənənələri
bu gün yaşadılmağa çalışılır.
"Maarif", "Qırmızı
günəş", "Aydınlıq",
"Qızıl Şərq",
"Qızıl gənclik",
"Gənc işçi",
"Məktəb", "Pioner" və s. qəzet və jurnallar öz ətrafına yazıçı,
müəllim, tələbə
və başqa ədəbiyyat həvəskarlarından
ibarət böyük
bir ziyalı dəstəsi toplamışdı.
Maarifpərvər M.Mahmudbəyovun nəşr
etdiyi "Rəhbər"
jurnalının də
məqsəd və məramı yeniyetmələrin
təlim və tərbiyəsi idi. Əsasən
pedaqoji-tədris təmayüllü
bu jurnallara məşhur ədəbiyyatşünas
F.Köçərlinin Vidadi,
Vaqif, Zakir və Nəbati haqqında ədəbi-tənqidi
oçerklərin, S.M.Qənizadənin
"Körpə uşaqların
tərbiyəsi" adlı
təlim-tərbiyə üsullarından
bəhs edən silsilə məqalələrinə
geniş yer verilmiş, M.Ə.Sabir və A.Səhhətin dünya ədəbiyyatından
tərcümələri çap
edilmişdi. "Dəbistan" və
"Rəhbər"ə nisbətən "Məktəb"
(1911-1920) jurnalının ömrü
uzun, mündəricisi
zəngin olmuşdur.
Maarifpərvər mühərrirlərdən
Q.R.Mirzəzadə və
Ə.T.Əfəndizadənin təşəbbüsü ilə
nəşrə başlayan
"Məktəb" jurnalının
istiqaməti haqqında
baş məqalədə
deyilirdi: "Bizim bu "Məktəb"i nəşr etməkdə məqsədimiz məktəb
şagirdlərinin irəliləmələrinə
acizanə bir xidmətdir. "Məktəb"i
oxuyacaq şagirdlərin
biliyi geniş bir dairə olarsa, o vaxt biz də məqsədimizə
yetişmiş olarıq".
"Məktəb" jurnalı ilk nömrəsindən
başlayaraq yeniyetmələrin
təhsil, təlim və tərbiyəsinə
xidmət etmişdir.
Jurnalın səhifələrində çap edilən əsərlərin əksəriyyətində
elmin və məktəbin rolu təqdir olunur, yeni nəslin tərbiyəsində yeni üsullu məktəblərin
tərbiyə üsulları
inandırıcı boyalarla
təbliğ edilirdi.
"Məktəb" jurnalının səhifələrində
müəllimlər, ədəbiyyat
həvəskarları, maarifpərvər
ziyalılarla bərabər,
dövrünün tanınmış
ədib və şairləri yaxından iştirak edir, onun səhifələrində
şeir və hekayələrini çap
etdirirdilər. H.Cavid, Ə.Nəzmi,
A.Səhhət, A.Şaiq,
R.Əfəndizadə, S.S.Axundov,
İ.Musabəyov və
digər şair və yazıçılar
"Məktəb" jurnalının
səhifələrində vaxtaşırı
çıxış etmişlər.
Azərbaycan uşaq nəsrinin təşəkkülü əslində
uşaq mətbuatının
yaranması ilə əlaqədardır.
Müstəqillik dövründə də ölkəmizdə
uşaq mətbuatı sürətlə inkişaf etmişdir. Hazırda "Göyərçin",
"Elli", "Bala dili" , "Yuva", "Göy
qurşağı" və s. kimi jurnallar Azərbaycan
uşaq mətbuatının ən yaxşı nümunələri
hesab olunur. Hiss olunur ki, həmkarlarımız bu sahədə
nələrsə etməyə çalışırlar. Amma bu sahədəki boşluğu görməmək
mümkün deyil. Təbii deyənlər
tapılacaq ki, ümumi mətbuatın vəziyyəti nədir
ki, uşaq mətbuatından da nə gözləyəsən?
Lakin unutmamaq lazımdır ki, gələcək
mətbuatı yaradanlar da, onları oxuyanlar da bu
uşaqların içindədir. Biz onlara
nə veririk ki, nə də istəyək?
Uşaq mətbuatı - mətbuatın çox ciddi və
önəmli hissəsini təşkil edir. Bu, spesifikliyi
ilə səciyyələnir və əsasən pedaqoji
yönümlüdür. Uşağın
intellektinin artırılmasına, informasiya almaq vərdişlərinin
yaranmasına xidmət etməlidir. Bu sahədə
çalışan mətbuat nümayəndələrinin
qarşısında yalnız oxucuya informasiya vermək vəzifəsi
dayanmır, onu cəmiyyətdəki pis meyllərdən,
ünsürlərindən qorumaq, tərbiyələndirici
funksiyası da var. Unutmayaq ki, uşaqlar təbiəti,
dünyanı, insanlara münasibəti, milli dəyərləri,
vətən sevgisini, əxlaqı bizlərin vasitəsilə
daha yaxşı mənimsəyə bilərlər.
Təəssüf
ki, Azərbaycanda uşaq mətbuatına hələ də
"uşaq-muşaq işi" kimi yanaşanlar var. Bəlkə
də elə ona görədir ki, BDU-nun jurnalistika fakültəsində
bu sahədə jurnalistlərin hazırlanması
üçün heç bir iş görülməyib.
Fakültənin baş müəllimi Zeynal Məmmədli ilə
söhbət edəndə məlum oldu ki, universitetdə
bakalavr səviyyəsində uşaqlarla işləyəcək
jurnalistlərin hazırlanmasında heç bir iş getmir. Kimsə magistr səviyyəsində öz təşəbbüsü
ilə nəsə bir şey hazırlaya bilər, lakin bu elə
həmin magistrlə də qalacaq, ondan o tərəfə getməsi
mümkün görünmür.
Avropada, uzağa getməyək, Türkiyədə,
Rusiyada isə vəziyyət tamamilə fərqlidir. Elə ona
görə də bu gün həmin ölkələrin nəşrlərinə
baxanda ağzımız açıq qalır. Bu gün uşağın əlindən tutub kitab
"passajına" gedəndə hətta dili bilməsə
də zahiri görünüşünə görə rus
kitablarına, jurnallarına üz tutur.
Zeynal müəllim deyir ki, uşaq mətbuatının
inkişafına ciddi mane olan amillərdən biri də
bazardır. Təbii ki, uşaq mətbuatının oxucuları
birbaşa gedib bu nəşrləri əldə etmirlər.
Bunu onlara ya oxuduqları məktəbin direktoru,
ya da ki, valideyni verir. Bu sahədə də
xeyli problemlər var. Bir çox məktəblərdə olduq
və məlum oldu ki, məktəblər yalnız bir uşaq
nəşri alırlar və uşaq istədi istəmədi
bunun pulunu ödəyib götürməlidir. Uşağın seçmək imkanı olmur. Direktor tanışlıq, biznes maraqlarına və
ya hər hansı bir məsələyə əsasən bircə
nəşr seçir və digərlərinin də ora
buraxılmasına imkan vermir. Bu isə sərbəst
rəqabətin, alternativ nəşrlərin inkişafına
mane olur ki, bu isə elə bizim körpələrin əqli
inkişafının qarşısında bir əngəldir.
Bəs ayrıca uşaq mətbuatının
yaranmasının və mütəşəkkil olaraq fəaliyyətinin
nə kimi müsbət tərəfləri var? İstər
keçmiş dövr olsun, istərsə də müasir zaman
- hər ikisində məqsəd və məram eyni olaraq
qalır. Uşaqlar üçün qəzet və
jurnalların yaradılması, burada onların təhsilinə,
dünyagörüşünə bilavasitə təsir
göstərə biləcək informasiya və əyləncə
yüklü məqalələrə yer verilməsi, Azərbaycan
ədəbiyyatından seçmə nümunələr
çap edilməsi, intellektual oyunlar, maraqlı hekayələr
nəşr olunması artıq uşaqların bir şəxsiyyət
kimi formalaşmalarına əhəmiyyətli dərəcədə
təkan verən amillərdəndir. Psixoloqların
fikrincə, kiçik yaşlarından bu qəzet və
jurnalları oxumağa vərdiş edilən azyaşlılar
sərbəst düşüncə tərzinin
formalaşması, qərar vermə qabiliyyəti, təhsilə
meyilli olmaları, daha yaxşı danışıq qabiliyyəti,
sərbəst hərəkətləri ilə digər
yaşıdlarından seçilirlər. Vətənpərvərlik
duyğularının aşılanması, anaya, ailəyə,
mənsub olduğu cəmiyyətə - ölkəyə olan
sevginin dərinləşdirilməsi kimi mütərəqqi
ideyalara yer verilməsi bu mətbu orqanların əsas iş
prinsiplərini bəlli edir.
Bu baxımdandır ki, ölkəmizdə uşaq mətbuatının
inkişafı ilə bağlı olaraq yeni layihələr
işlənib hazırlanıb. Onlardan biri də
"Uşaq mətbuatının inkişafı" layihəsidir.
Layihədə mətbuatda uşaqlarla
bağlı mövzulara yer ayrılması, ölkədə
bu sahədə nəşr olunan jurnalların, eləcə də
televiziyalarda uşaq verilişlərinin sayının
artırılması kimi təkliflər yer alıb.
"Uşaqlar bizim gələcəyimizdir". Gözəl
ifadədir. Ancaq gəlin görək, biz gələcəyimiz
hesab etdiyimiz uşaqlarla bağlı müxtəlif sahələrdə
- uşaq mətbuatı, uşaq kitabxanası, uşaq
televiziyası, uşaq filimləri, eyni zamanda, cizgi filmləri
və s. işlərin gedişatından nə qədər məlumatlıyıq?
Və ya bu işlər hansı səviyyədə
aparılır, nə kimi çətinliklər var, çətinliklərin
aradan qaldırılması üçün nələri etmək
lazımdır?
Bu suallara cavab tapmaq üçün Jurnalist Qadınlar Assosiasiyası
tədbir də keçirib. Qurumun rəhbəri
Sevil Yusifova konfransda uşaq mətbuatının tarixinə nəzər
salıb və XX əsrin əvvəllərindən Azərbaycan
ziyalılarının uşaq mətbuatına diqqət
ayırdığını xatırladıb. O, bildirib
ki, hələ keçən əsrin ilk illərində Azərbaycanda
"Dəbistan", "Məktəb" adlı jurnallar
işıq üzü görüb: "Uzun zaman uşaq mətbuatına
Rəşid Qafur rəhbərlik edib. Sovet dövründə
bu sahəyə xüsusi diqqət və qayğı göstərilib".
S.Yusifova
hazırda uşaq mətbuatı və uşaq ədəbiyyatının
nəşri və yayılmasında problemlərin olduğunu
qeyd edib. "Uşaqların məlumatlı, hərtərəfli
biliyə malik savadlı böyüməsində, onların
istirahətinin düzgün və səmərəli
bölünməsində, onlarda mütaliəyə, kitablara
marağın artırılmasında uşaq mətbuatının
nə qədər vacib olduğunu psixoloqlar da təsdiqləyir".
Sevil
Yusifova bildirib ki, bu gün uşaq mətbuatının
durumunun təhlili onu göstərir ki, ölkədə
uşaq telekanalının yaradılmasına ehtiyac var: "Bu
sahədə boşluğu yalnız uşaq
televiziyasının açılması ilə doldurmaq
olar". Tədbirdə çıxış edən millət
vəkili, Respublika Uşaq Ailə, Qadın və Uşaq
Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədr
müavini Aynur Sofiyeva bildirib ki, onun təmsil olunduğu komitə
bir dövlət qurumu kimi təkliflər paketini qəbul etməyə
hazırdır.
Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin Uşaq ədəbiyyatı
şöbəsinin rəhbəri Qəşəm Nəcəfzadə
uşaq yazarları üçün müsabiqələrin
keçirilməsini, nağılların diskə
köçürülməsini, məktəblərin
yaxınlığında kitab köşklərinin
qoyulmasıni təklif edib.
"Tumurcuq"
qəzetinin baş redaktoru Səməd Məlikzadənin
sözlərinə görə, QHT-lər uşaqlarla
bağlı layihələr həyata keçirirlər:
"Yaxşı olardı ki, bu layihələrə uşaq mətbuatı
da cəlb olunsun. Eyni zamanda, aidiyyatı qurumlar uşaq mətbuatına
qrantlar ayırsalar, sadaladığımız problemlərin
bir qisminin həllinə nail olmaq mümkündür".
Cavid
Xalq Cəbhəsi.-
2014.- 19 sentyabr.- S.11.