Azərbaycanın satira jurnalları: dünəndən bu günə

1906-cı ildə nəşrə başlayan və illər ərzində öncüllüyünü, bənzərsizliyini saxlayan "Molla Həsrəddin" jurnalının ictimai mühitə təsiri çox güclü oldu. Bu yazıda "Molla Həsrəddin" jurnalından sonra Azərbaycanda nəşr olunan satirik jurnalların xronologiyasına nəzər salınacaq. "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri altında Azərbaycanda "Bəhlul" (1907), "Zənbur" (1909-1910), "Mirat" (1910), "An" (1910-1911), "Kəlniyyət" (1912-1913), "Lək-lək" (1914), "Tuti" (1914-1917), "Məzəli" (1914-1915), "Babayi-Əmir" (1915-1916), "Tartan-Partan" (1918), "Şeypur" (1918-1919), "Zənbur" (1919), "Məşəl" (1919-1920) kimi Azərbaycan dilində nəşr olunan satirik jurnallarla yanaşı, bu dövr Bakıda rus dilində "Cigit" (1907-1918), "Vay-vay" (1908), "Bakinskoe qore" (1908-1909), "Biç" (1909-1915), "Adskaya poçta" (1909-1910), "Bakinskiye strelı" (1910), "Baraban" (1912-1913) kimi satirik jurnallar da dərc olunurdu.

"Zənbur" məcmuəsi 1909-1910-cu illərdə Bakıda "Molla Nəsrəddin" jurnalının təsiri ilə nəşr edilən həftəlik satira jurnalı idi. Jurnalda Azərbaycan teatrına, səhnə sənəti ustalarına, o cümlədən Üzeyir Hacıbəyliyə qarşı haqlı-haqsız hücumlar edilirdi. Maraqlıdır ki, Üzeyir Hacıbəyli "Zənbur" jurnalı haqqında rəy yazmış ("Yazıq qələm, yazıq oxucular, yazıq ədəbiyyat ki, tərbiyəsizlər əlinə düşübdür! Nifrət, nifrət olsun müqəddəs qələmi qərəzi-şəzsi aləti edənlərə, nifrət!"), həm də mətbuatda "Zənburçu"lara açıq məktubla çıxış etmişdi.

Jurnalın naşiri həkim və yazıçı Əbdülxalıq Axundov, redaktoru əvvəlcə Rzabəy Səlimxanov, sonra isə Əzim Əzimzadə və nəhayət, knyaz Murtuz bəy Palavandov olmuşdu. Jurnalda Mirzə Ələkbər Sabir, Əli Nəzmi, Abbas Səhhət, Əliabbas Müznib və başqaları fəal iştirak ediblər. "Babayi-Əmir" jurnalı 1915-ci il 21 apreldən 1916-cı il 17 oktyabradək Bakıda nəşr olunub. Jurnalın redaktoru Əlabbas Müznib, naşiri onun qardaşı Əbülfəz Mütəlliboğlu olub. Cəmi 65 nömrəsi çapdan çıxıb. "Babayi-Əmir" jurnalının nəşrinə "Molla Nəsrəddin" jurnalının böyük təsiri olmuşdu. 26-31-ci nömrələri üçün Əzim Əzimzadə rəngli rəsmlər çəkmişdi. (26-cı nömrəsinədək jurnal rəngsiz çap olunurdu. "Babayi-Əmir"in əməkdaşları arasında M.S.Ordubadi, Əli Nəzmi, Seyid Hüseyn, Ə.Vahid, B.Abbaszadə (Hambal), H.İ.Qasımov və başqaları vardı. Sələfi "Molla Nəsrəddin" jurnalı kimi, "Babayi-Əmir"də də felyeton, satirik şeir və s. janrlardan istifadə edilirdi. "Babayi-Əmir"in səhifələrində mədəniyyət məsələləri, dini fanatizm əleyhinə mübarizə və sair mövzularda yazılara, rəsmlərə geniş yer verilirdi. Yazıları əsasən şeirlərdən ibarət idi. "Zərərli istiqamətinə görə" "Babayi-Əmir" jurnalının nəşri dayandırılmışdı.

1914 fevral ayının 22-dən həmin ilin 30 iyunundadək nəşr olunmuş, cəmi 12 nömrəsi işıq üzü görmüş "Lək-lək" (əslində senzura sənədlərində "Leylək" jurnalının ərəb qrafikalı əlifbadan transliterasiyasıdır. "Lək-lək" "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi ənənələrini davam etdirib. Jurnalın naşir və redaktoru Mirməhəmməd Mirfətullayev və Cabbar Əsgərzadə olub. Jurnal İrəvandakı "Luys" mətbəəsində çap edilirdi. Onun nəşrinin dayandırılması ilə bağlı müəllifin qeydləri var. Jurnalda dövrün ictimai-siyasi, ədəbi və mədəni hadisələri ilə yaxından tanış olmaq mümkündür.

"Lək-lək" indiki Ermənistanda türk dilində nəşr olunan ilk mətbuat orqanı, həftəlik məzhəkəli məcmuə olub. 1913-cü ildə "Lək-lək"in nəşrinə icazə verilməsi haqqında senzura sənədlərində Gürcüstan SSR Mərkəzi Dövlət Tarix Arxivindəki 480-ci fondun 1-ci siyahısının 968 nömrəli iş-qovluğunda İrəvan qubernatorunun "Lək-lək"i buraxmaq haqqında Mir Məhəmməd Mir Fətullayevə və Cabbar Əsgərzadəyə verdiyi 21 yanvar 1914-cü il tarixli şəhadətnaməsində jurnalın baş məqalələr, şeir, şəhər işləri, Qafqaz xəbərləri, teleqramlar, xarici və daxili xəbərlər, felyeton, təmsil, poçta qutusu, elanlar çapına icazə verilmişdi. "Lək-lək" jurnalının 1914-cü il fevralın 22-də 1-ci nömrəsi, 12-ci nömrəsi isə həmin ilin 30 iyununda nəşr olunub.

Akademik İsa Həbbibbəylinin araşdırmalarında vurğulanır ki, "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi çox geniş anlayış olub, özündə bir neçə yaradıcılıq istiqamətini, çoxsaylı yaradıcı qüvvələri birləşdirirdi: "Bir çox yaradıcılıq sahələri "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi içərisində, onun hüdudları daxilində xüsusilə inkişaf edərək daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpıb. Beləliklə, vahid ədəbi məktəb daxilində bir neçə məktəb, necə deyərlər, məktəb içində məktəblər yaranıb. "Molla Nəsrəddin" satirik şeir məktəbi, mollanəsrəddinçi yeni nəsr, satirik publisistika və karikatura məktəbləri "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin üzvi tərkib hissələridir. Doğrudur, bu məktəblərdən hər biri, xüsusən, mollanəsrəddinçi satirik şeir məktəbi həm də müstəqil ədəbi məktəb təsiri bağışlayır. Hətta "Molla Nəsrəddin" şeir məktəbinin zəminində formalaşmış və xüsusi bir Sabir satira məktəbi də nəzərə çarpmaqdadır. Yaxud "Molla Nəsrəddin" karikatura məktəbi ənənələri əsasında ayrıca Əzim Əzimzadə karikaturaçılıq məktəbinin yaranması da inkarolunmaz faktdır. Bütün bunlar nəinki "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin əhəmiyyətini azaltmır, əksinə, bu möhtəşəm məktəbin geniş sənət imkanlarını nümayiş etdirir. Görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firidunbəy Köçərlinin fikrincə, "nöqsanlara gülmək yolu ilə müsəlman cəmiyyətini islah etmək" mollanəsrəddinçi təlimin baş xəttini müəyyən edir. Cəlil Məmmədquluzadənin məsləkdaşı Ömər Faiq Nemanzadə mollanəsrəddinçiliyi aşağıdakı kimi mənalandırırdı: "Molla Nəsrəddin"in gedəcəyi yol birdir ki, o da hər şeydən artıq öz qüsurlarımıza, öz üstümüzdəki ləkələrə, tərəqqiyə mane olan cahilanə adətlərimizə acı-acı gülüb, millətin səadətinə çalışmaqdır".

Dövrünün görkəmli ziyalılarından Yusif Vəzir Çəmənzəminli mollanəsrəddinçilikdə "geniş kütlənin anlayacağı bir dildə" yazıb-yaratmağı zəruri faktor kimi ön mövqeyə çəkmişdi. Hətta realizmlə müqayisədə əks mövqeyi təmsil edən Əlibəy Hüseynzadə də bu qənaətdə idi ki, "Molla Nəsrəddin"in ələ aldığı balta zöhk və xəndə, istehza və rişxənddən, müstəhziyanə yazı və şəkillərdən ibarətdir". Möhtərəm Əli bəy Hüseynzadənin Cəlil Məmmədquluzadə ilə 1910-cu ildə Tiflisdəki tarixi görüşü zamanı söylədiyi "açıq yazmağı bacarmaq hünərdir" kəlamı da mollanəsrəddinçi ədəbiyyatın ən çox mübahisə doğurmuş dil siyasətinin üstünlüyünə verilmiş yüksək qiymətin ifadəsi idi.

Mollanəsrəddinçilik təlimi "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin anayasası, nizamnaməsi və əsasnaməsidir.

Mollanəsrəddinçilik - ictimai satira vasitəsilə mövcud cəmiyyəti yeniləşdirmək, məmləkəti irəli aparmaq deməkdir.

Mollanəsrəddinçilik - xalqın milli-mənəvi özünüdərkinin, millətin siyasi oyanışı və ayıqlığının hərəkətverici qüvvəsidir. Milli müstəqillik və azadlıq uğrunda mübarizə mollanəsrəddinçilik təliminin baş xəttini təşkil edir. Mollanəsrəddinçilik təliminin daşıyıcısı olan "Molla Nəsrəddin" jurnalı və mollanəsrəddinçilər milli istiqlala bir ordudan ziyadə xidmət göstərmişdi. Bu mənada "Molla Nəsrəddin" jurnalı Azərbaycan xalqının ən böyük istiqlal kitabıdır. Mollanəsrəddinçilik - milli istiqlal məfkurəsinin cövhərini təşkil edir. Yaxud milli istiqlal uğrunda mübarizə dövrün digər axınları ilə müqayisədə daha çox mollanəsrəddinçilikdən keçib".

Sovetlərin vaxtından bəri, onillərdir ki, yaddaşlarda özünə möhkəm yer tutmuş "Kirpi" jurnalının saylarına yenə də köşklərdə rast gəlmək olur. Ötən yüzilin 90-cı illərinə kimi jurnalın hər sayı ictimai mühitdə böyük maraqla qarşılanırdı. Görünür, 90-cı illərdən başlayaraq satirik jurnalların artması, ümumiyyətlə, qəzet-jurnal bolluğu "Kirpi"nin tədricən ictimai mövqeyinə təsir göstərdi.

Jurnalın baş redaktoru Polad Qasımovun jurnalın qayəsini ifadə edən fikirləri maraqlıdır: ""Molla Nəsrəddin" jurnalı fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra Azərbaycan mətbuatında satira-yumor sahəsində boşluq yaranmışdı. Bu boşluğu doldurmaq, bürokratları, rüşvətxor və el malını talayanları, cəhalət tör-töküntülərini, adət-ənənələrimizə, mənəvi dəyərlərimizə xor baxanları rüsvay etmək, satira və yumoru qoruyub saxlamaq və onu daha da inkişaf etdirmək üçün 1952-ci ilin yayında "Kirpi" jurnalı fəaliyyətə başladı. Jurnal ilk sayında öz sələfinə müraciət edərək bildirirdi ki, onun ənənələrini şərəflə davam etdirəcək, xalqın keşiyində dayanacaq, hər cür əyintilərə qarşı mübarizədə Mirzə Cəlil sözünün gücündən, onun ölməz satirasından bəhrələnəcək.

Bu gün "Kirpi" öz vədinə, öz sözünə əməl etməkdədir. Xalq öz satirik tribunasından istifadə edərək haqqı nahaq ayağına verənləri, irəliləyişimizə mane olmağa cəhd göstərənləri, "burda mənəm, Bağdadda kor xəlifə" iddiasına düşənləri, adamları incidən, onları get-gələ salan rüşvətxor, bürokrat idarə rəhbərlərini sözün və fırçanın gücü ilə doğru yola, saflığa və paklığa çağırır. Bu illər ərzində "Kirpi"nin ətrafında həm də böyük ədəbi məktəb yaranıb. Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza, Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Mir Cəlal, Sabit Rəhman, Əvəz Sadıq, Seyfəddin Dağlı, Salam Qədirzadə kimi görkəmli şair və yazıçılar, İsmayıl Axundov, Həsən Haqverdiyev, Ziya Kərimbəyli, Nəcəfqulu, Hüseyn Əliyev, Adil Elçin, Hafiz Nəsiroğlu kimi məşhur fırça ustaları "Kirpi"nin səhifələrində öz dəyərli əsərləri ilə oxucuları güldürüb, düşündürüb, insanları mənəvi saflıq uğrunda mübarizəyə səsləyiblər. İndi də belədir, "Molla Nəsrəddin" ənənələri yaşayır və davam etdirilir. "Kirpi"əvvəllər olduğu kimi yenə də həyatımızda baş verən neqativ hallardan, dövlətçiliyimizin, müstəqilliyimizin möhkəmlənməsi yolunda əl-ayağa dolaşanlara, vəzifə hərislərinə, işinin öhdəsindən gələ bilməyən məmurlara, süründürməci və bürokrat idarə və müəssisə rəhbərlərinə sərrast satira atəşi açır, Mirzə Cəlilin, Sabirin, Üzeyir bəyin düşündürən gülüşünün işığı ilə hər evin, hər ailənin qonağı olmağa çalışır. "Kirpi" jurnalı daim öz sevimli oxucularına, ölkənin satira-yumoru qiymətləndirən ziyalılarına arxalanır. Onların verdiyi yüksək qiymətin, məktub və siqnalların müqabilində düzü-düz, əyrini-əyri görmək üçün jurnal daim axtarır, araşdırır, yeni-yeni görüşlərə tələsir. Bizim məqsədimiz satira və yumorun gücü ilə sağlam cəmiyyətdə sağlam ab-hava yaratmaqdır. Satira xalqdan gələn bir janrdır, nə qədər xalq var, satira da yaşayacaq".

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 23 sentyabr.- S.11.