Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin
perspektivləri
II yazı
Ötən
saylarımızdan birində Azərbaycan ictimai
düşüncəsində Şərq-Qərb mövzusuna
(azadlıq, insanlıq, həqiqət, inkişafa münasibət,
fərqli düşüncə və s.) yanaşma
mövzusunda I yazını təqdim etmişdik. Mövzunu
davam etdiririk.
İndi də
ötən yüzilin əvvəllərində
yaşamış şair Məhəmməd Hadinin
düşüncələrinə varaq: Maarif tərbiyyət bəxşayi-hissiyyəti-vicdandır,
maarif rövnəqəfzayi-riyazi-fikrətü candır - beyti
ilə başlanan şeiri ruh etibarı ilə şairin bu əsərə
qədər "Həyat" qəzetində və "Dəbistan"
jurnalında dərc etdirdiyi "Məktəb", "Məktəb
şərqisi", "İnsan nə ilə mükərrəm
olur", "Lövheyi-təsviri-maarif", "Maarifə
doğru" şeirləri ilə səsləşir. Bu fikirdə
olan araşdırmaçı İslam Qəribli bildirir ki, bu
şeir azadlıq, istiqlal və maarifin təbliği niyyətilə
yazılıb.
"Əsasi-fikrimiz
təmini-istiqbali-millətdir", - deyən şair bildirir ki,
cəhalət odu və tənin sinəsinə
çalın-çarpaz dağ çəkib, cəhl və qəflətdən
maarifin nuru, ziyası sönüb. Hər tərəfi
yaramazlıqlar bürüdüyündən "Vətən
gülzarı xar olmuş", səadətdən əsər-əlamət
yoxdur. Ən istəkli əməli "irtiqayi-mülki-millət"
(millət mülkünün və tənin yüksəlişi
və inkişafı) olan şairə görə əsarət
zəncirini qırmaq, millətin istiqlalını qazanmaq
üçün iki başlıca yol var: təhsil, maarif və
həqiqət".
Məhəmməd
Hadi yazır:
Həqiqət
sayəsində kəsbi-qüdsiyyət qı lar millət,
Həqiqətlə
edər növi-bəşər təhsili-hürriyyət.
Həqiqətlə
olur baği-vətən gülzari-əmniyyət,
Həqiqət
zahir olsa, parlayar ənvari-ülviyyət,
Həqiqət
bin olanlar vasili-fövzü hidayətdir.
Araşdırmaçı
bildirir ki, Hüseyn Bayqaranın "Azərbaycan istiqlal
mübarizəsi tarixində ilk milli şair"
adlandırdığı M.Hadinin "Füyuzat"ın
noyabrın 13-də çıxan ikinci sayında iki şeiri dərc
edilib: "Məzmun və ideya baxımından əvvəlki
şeirlərdən fərqlənən bu əsəri
şairin fəlsəfi lirikasının ən gözəl
nümunələrindən biri hesab etmək olar. Bəşər,
insan və cəmiyyət, istiqlal və istibdad barədə
düşüncələrini bildirmək niyyəti ilə
yazılmış şeirin ilk bəndi ilə şair oxucusunu
bir çox suallarla baş-başa buraxır: - İnsan nədir?
Əfsanə, ya həqiqət və bu varlığın
cahana gəlməkdə məqsədi nədir? Səbəb nədir
ki, fərzanələr belə dünyanın dolaşıq
işləri qarşısında aciz qalıblar? Niyə
dünya zülm və sitəm səhnəsinə
çevrilib və nədən "Bu zülm abadi-giytidə (ədalətsizlik,
zülm yeri olan dünyada) fəqət bir namı var ədlin?"
"Amali-istiqbal,
yaxud ümid və əməllər" şeirində və
şeirə nəsrlə əlavə olunmuş sonluqda M.Hadi
azadlıq, mədəniyyət barədə düşüncələrini
qələmə alır, Xristofor Kolumbun Amerika qitəsini kəşf
etmək üçün bu işə ümidlə girişməsindən
söz açır, fransız ədibi Viktor Hüqodan gətirdiyi
sitatlarla ("Həyat həqiqətlə, mövcudiyyətdə
xəyal və ümid ilə qaim dir", "Mövcudiyyət
vicdandır, vicdan isə ümidlə, əməllə
qaimdir" və s.) fikrini qüvvətləndirir və bu qənaətə
gəlir ki: Ümmid ilə insan ediyor teyyi-mərahil. (İnsan
ümidlə mərhələləri keçib başa
çatdırır - İ.Q.).
Jurnalın
3-cü nömrəsin də M.Hadinin iki şeiri nəşr
olunub. "Bədaye" adlanan birinci şeirin əsas
mövzu həqiqətin tərənnümüdür.
Asif Ata
"Şərq-Qərb" əsərində (1980) Şərqin
özünəməxsusluğunu belə açır:
"Şərq bir zamanlar müəllim idi, öyrədirdi,
indi Qərbin arxasınca addımlayır, ona oxşamasıyla
öyünür. Şərq bir zamanlar yeni ideyalar, formalar
yaradırdı, indi həmin məzmunu, biçimi Qərbdən
mənimsəyir. Geyimdən başlamış siyasi
üsul-idarəyə, ictimai doktrinaya, ideala, fəlsəfi fikrə,
bədiiyyata qədər nə varsa, hamısını Şərq
Qərbdən götürür. Bir zamanlar Şərq Şərq
olmağıyla fəxr edirdi, indi "mən Şərq deyiləm,
mən elə Qərbəm" - deyir.
"Düşüncəm
Qərb düşüncəsidir, duyğularım Qərb
duyğularıdır, adətlərim, həyat tərzim, məişətim
Qərbvaridir, özüm olmaq istəmirəm, Qərb olmaq istəyirəm.
...Şərq
öz bədii ənənəsini davam etdirmədi, Qərb ənənəsini
mənimsədi və bu səbəbdən də sənət
zirvəsi yarada bilmədi.
Şərq
öz mədəniyyətinə Qərbin gözü ilə
baxdı, Qərb rasionalizminin, praqmatizminin
ölçüsüylə yanaşdı, özündən
ayrıldı. Ona elə gəldi ki, tarixində, qədimliyində
nailiyyəti azdır, yalnız Qərbləşəndən,
avropalaşandan sonra onun əsl tarixi başlanacaq. Şərq
özünü inandırdı ki, onun dünəni
despotçuluqdan, qəsbkarlıqdan və xurafatdan ibarətdir
və bu səbəbdən də onun özünə əsaslanmağa,
öz ənənələri əsasında təbii şəkildə
inkişaf etməyə imkanı yoxdur, o, özünü rədd
edib, Avropanı qəbul etməlidir. Əslində isə
Şərqin öz yoluyla getmək, öz ənənələri
əsasında müasir mədəniyyət yaratmaq
üçün hər cür imkanı var idi.
Zərdüştdən,
Buddadan başlayan Sufilik, Hürufilik səviyyəsinə
yüksələn fəlsəfi ideyalar əsasında orijinal
Şərq fəlsəfəsi yaratmaq mümkün idi. Qərb
Şərqin fəlsəfi siqlətini özündən
yaxşı anladı, ondan bəhrələndi, onun təsiriylə
həyat fəlsəfəsi, intiutivizm və s. yaratdı.
...Şərq
elə hesab etdi ki, əgər Qərbdə yeni bir ictimai cərəyan
yaranırsa və bu cərəyan əsasında
dünyanı cənnətə döndərirlərsə, o,
bu axından kənarda qala bilməz, tezliklə "nicat
doktrinasını" qəbul edib cənnətə
hamıdan tez çatmalıdır. Şərqin Qərbçilik
dövrü ona ağır başa gəldi. İndi o,
özünə qayıtmalıdır, ya da Qərbin
bulanıq sularında qərq olmalıdır".
Bu yerdə
professor Səlahəddin Xəlilovun fikirlərinə varaq.
O,
Hüseyn Caviddən misal gətirir: "Hələ XX əsrin
əvvəllərində - Bakıda kapitalizmin meydana gəldiyi
ilk dövrlərdə Qərb sivilizasiyasına, Avropaya
seçkili münasibətin zəruriliyini dərk edən
H.Cavid yazırdı:
Yurdumuzu
sardıqca
Düşkün
Paris modası,
Hər kəsə
örnək oldu
Sərsəm
firəng ədası.
Müasir
Qərb dünyası daxilən ziddiyyətli olduğundan və
rasional düşüncəni mütləqləşdirdiyindən
onun birtərəfli tərəqqisi labüd surətdə mənəvi
deqradasiyaya gətirir. Lakin Avropa böyük cidd-cəhdlə bu
böhrandan xilas olmağa çalışır. Biz isə bəzən
onu tərəqqi etdirən amillərdən xəbərsiz
halda, onun iflas məqamı Qərb sivilizasiyası ilə
qarışıq salır, Qərbin xilas olmaq istədiyi və
məmnuniyyətlə bizə ixrac etdiyi bayağı mədəniyyətdən
ikiəlli yapışaraq "müasir" olmağa
çalışırıq. İstisinə isinmədiyimiz bir
şeyin tüstüsünü bəh-bəhlə qəbul
edirik. Şərq təfəkkür tərzini atıb Qərb
təfəkkür tərzindən yapışmaq (yeri gəlmişkən,
təfəkkür tərzi uzun müddətə
formalaşır və onun dəyişilməsi də çox
mürəkkəb və uzun prosesdir) nə deməkdir?
Əsas məqsəd hər hansı təfəkkür tərzinin
zəif cəhətlərindən, birtərəfliyindən
azad olmaq deyilmi? Məsələ burasındadır ki,
müasir dövrdə Şərq və Qərbin
qarşılaşdırılması, onların fikir tərzində
olan özünəməxsusluğun mütləqləşdirilməsi
və yalnız bu və ya digər tərəfə
üstünlük verilməsi heç bir müsbət nəticəyə
gətirə bilməz. Müasir təfəkkür hətta
müxtəlif sivilizasiyaların bir-birindən köklü surətdə
fərqli olan düşüncə tərzlərini
"barışdırmağı", onların mütərəqqi
cəhətlərini birləşdirməyi nəzərdə
tutur. Son zamanlar hamını heyrətləndirən
"Yaponiya müəmmasının" açarı da məhz
Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin
uğurlu vəhdətində, başqa sözlə, Şərqə
məxsus yüksək mənəvi potensialın Qərbə
məxsus rasional düşüncə mədəniyyəti ilə
birləşdirilməsində axtarmaq lazımdır. Şərq
və Qərb mədəniyyətlərinin və müvafiq təfəkkür
tərzlərinin üstün cəhətlərinin aşkar
edilməsi həm tarixi, həm də məntiqi planda xüsusi
tədqiqat tələb edir. Müasir cəmiyyətşünaslığın
vəzifələrindən biri də xalqımızın milli
mədəniyyətini və təfəkkür tərzini
Şərq və Qərb mədəniyyətləri kontekstində
araşdırmaqdan və onun inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirməkdən
ibarətdir. Ciddi elmi tədqiqata əsaslanmayan qənaətlər,
empirik müşahidədən çıxarılan nəticələr
isə çox vaxt qüsurlu olur. Məsələn, bəziləri
belə hesab edirlər ki, düşüncəmizin ətalətliliyi,
məsuliyyətsizlik, biganəlik, "əşi, nə olsun
ki..." münasibəti, utancaqlıq və s. Şərq təfəkkürünün
tərkib hissəsidir. Əlbəttə, məsuliyyətsizlik,
biganəlik pis keyfiyyətdir. Lakin o, yalnız Şərqin ənənəvi
mənəviyyat tərzi kimi izah oluna bilməz, çünki
daha çox dərəcədə sosial mühitlə,
sahibkarlıq hissinin olmaması ilə bağlıdır. Bu isə
sosializmdən miras qalmış bir keyfiyyətdir.
Utancaqlıq
və ətalətli düşüncə kimi keyfiyyətləri
isə ancaq qara rənglə çəkmək düzgün
olmazdı. Utancaqlıq nədəsə bizə mane olur deyə,
əsrlər boyu formalaşmış bu yüksək mənəvi
keyfiyyətdən azadmı olmağa
çalışmalıyıq? Əgər ali hisslər
intellekti üstələyirsə, birincidən azad olmaq əvəzinə,
ikincini inkişaf etdirmək barədə düşünməli
deyilikmi? Elə yüksək intellektual səviyyəyə,
praktik fəaliyyət və təfəkkür mədəniyyətinə
yüksəlmək mümkün deyilmi ki, öz
sözünü demək və haqqını müdafiə
etmək işində abır, utancaqlıq, təvazökarlıq
hüdudu daha mane ola bilməsin? Hər hansı çəpəri,
bəndi keçməyin üç yolu var: bəndin
altından sürünüb keçmək, bəndi
dağıdıb keçmək və nəhayət, bəndin
üstündən keçmək. Birinci yol - alçalmaq,
axırıncı - yüksəlmək tələb edir. Bəndin
dağıdılması isə min illər ərzində
yaradılmış bir abidənin, mənəvi meyarın aradan
götürülməsidir ki, bu zaman ölçü itir,
yüksəkliklə alçaqlıq eyniləşir. Vaxtilə,
burjua inqilabi aristokratiyanın böyük səylə əməl
etdiyi adət-ənənələri, əxlaq və
davranış qaydalarını alt-üst etməklə
intellektin əxlaqi meyar üzərində birtərəfli qələbəsini
təmin etdi. Rasional düşüncə və
işgüzarlıq təşəbbüslərinin
qarşısını ala biləcək heç bir mənəvi
məhdudiyyət saxlanmadı. Bir sahədəki
ifratçılığın yerini başqa sahədəki
ifratçılıq əvəz etdi. Əvvəl bir istiqamətdə
pozulan müvazinət sonra başqa istiqamətdə
pozulmuş oldu. Qərb intibahı şərqçilikdən
qərbçiliyə keçid prosesində müvəqqəti
müvazinət mərhələsi oldu. Lakin bu mərhələdə
qərar tutmaq Avropaya müyəssər olmadı. Kəfkir ətaləti
ilə o biri qütbə hərəkət etdi. Mənəvi
qadağanlar rasional fikir süzgəcindən keçirilərək
hüquq qaydaları ilə məhdudlaşdırıldı.
İntellekt isə yüyənsiz at kimi baş alıb elə
uzaqlara getdi ki, insan tezliklə öz əməllərinin
peşmançılığını çəkməyə
başladı. Bioloji və sosial ekologiyaya mənəvi
ekologiya problemləri də əlavə olundu.
Müvazinət
pozulanda, insanın mənəvi həyatı daxili
çarpışma və ziddiyyətlərdən məhrum
olanda o, inkişaf impulsunu itirir, durğunluq vəziyyətinə
düşür. Əksinə, mənəvi qadağanlarla
rasional düşüncə və fəaliyyət, ətalət
qüvvəsi ilə hərəkətverici qüvvə
bir-birinə tən gələndə insanın birtərəfli
inkişafına, mənəvi deformasiyasına yol verilmir.
İnsan
təbii ki, həmişə yeniliyə can atır. Lakin hər
bir yeniliyə qarşı daxili müqavimət hissi də
olmalıdır. Bu hiss həddindən artıq olanda
durğunluq, zəif olanda - özbaşınalıq, anarxiya
yaranır".
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2014.- 25 sentyabr.- S.14.