Azərbaycan mətbuatının ideya axtarışları: “Əkinçi”dən
“Tərcüman”a kimi
Azərbaycan ictimai fikir tarixində milli mətbuatın əsasını
qoyan böyük maarifpərvər Həsən
bəy Zərdabinin publisistikasında milli oyanış, milli düşüncə yönü
ilə bağlı
kiayət qədər
fikirlər var. O, xalqımızın
var olması üçün əlindən
gələni etmiş,
çağında bu
məqsədlə var
gücü ilə çalışmışdı. Araşdırmaçı Cənnət Hağıyeva
bildirir ki, yeni ictimai-siyasi və mədəni şərait yeni yanaşma tələb edirdi. Anadilli ədəbiyyat və
ədəbi dil irəliyə doğru böyük addım atdı. Yerli türk eliti etnosun geridə qalmasının fərqinə
varmağa başladı,
bu geriliyin aradan qaldırılmasında
maarifin yayılmasına
müstəsna önəm
verdi. Yeni
mərhələnin başlanması
haqqında M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: "İllər
keçdi, bir tərəfdə "mirzə",
digər tərəfdə
"uçitel" durdu.
Bunlar bir çox zaman anlaşamadılar.
Farslaşmış mirzə gibi,
ruslaşmış uçitel
də xalqın intiutiv duyduğu mətləbi bir çox zaman dərk edəmədi.
Məktəb və mədrəsələrə
qarşı üsulsuz
mübarizələrdən sonra "uçitel" məqsədi anladı; bildi ki, Sədini
də, Tolstoyu da türk xalqına
öyrətmək, türkü
onlarla aşina etmə həm lüzumlu, həm də faydalıdır.
Fəqət bununla bərabər
türkü kəndi Sədisindən, Tolstoyundan
məhrum etmək olmaz".
Bu yeni keyfiyyət
mərhələsinin öncül
şəxsiyyəti Həsən
bəy Zərdabi
(1842-1907) oldu. Artıq ixtiyarlaşmış Axundzadənin pessimizmini və ziddiyyətlərlə
dolu istedadını Zərdabinin səmimi və dəqiq ifadə olunmuş məramı, nümayəndəsi
olduğu xalqın problemlərinin həllinə
yönəlmiş enerjisi
və optimizmi əvəz etdi. Axundzadənin "əl çək
yaxamızdan!" tələbini
gənc Həsən bəy "...ixtiyar sahibisiniz, görünür,
dincəlmək istəyirsiniz.
Allah rahatlıq versin, ancaq elə
fikirləşməyin ki,
xalqın maariflənməsi
bir məqalə, ya pyeslə düzələsi şeydir.
Xeyr, burada görüləsi iş çox-çoxdur!"
şəklində cavabladı.
Zərdabi tarixi və
çağdaş gerçəkliyi
ortaya qoydu. O yazırdı ki, "bir neçə ildir ki, rus
dövlətinə tabe
olmuşuq", "Dövləti-Rus
bizim vilayəti zəbt edəndən irəli...".
"Zaqafqaziyada yaşayan tatarların dilinin Osmanlıdakı rəsmi dildən "köklü
fərqi" olduğunu"
iddia edən Mirzə Fətəlidən
fərqli olaraq Zərdabi yazırdı:
"Doğrudur, Osmanlı
dili bizim dil ilə düz
gəlmir, amma onların elə təfavütü yoxdur ki, birindən o birinə tərcümə
etmək lazım ola". Zərdabi əsas
fərqin Osmanlıdakı
rəsmi və ədəbi dilə ərəb, fars və başqa dillərdən çoxlu alınma sözlərin girməsi ilə izah edir".
Zərdabi yazırdı: "Əgərçi
İstanbul şəhərində
müsəlmanlar üçün
çox qəzet çap olunur, amma onlar Osmanlı
dilində olduğuna bizim üçün elə ləzzət eləməz, lakin "Əxtər" qəzeti
fars dilində çap olunduğuna və fars dili
bizim vilayətlərdə
çox işləndiyinə,
ümidvarıq ki, onu bizim tərəflərə
gətirdən çox
ola. Əgər qeyri məmləkətlərin
sakinləri "Əxtər"
qəzetini gətirtmək
istəyələr, onlara
məsləhət edirik
ki, onu birbaş
İstanbuldan gətirsinlər".
Zərdabinin
təxminlərinə görə, Bakı quberniyasında
ümumi əhalinin (100 min) cəmi 10 mini erməni idi, ruslar
ondan da az idilər. Ancaq
quberniyadakı yeganə gimnaziyada oxuyan 500 tələbədən
250-si rus, 150-si erməni, cəmi 100-ü isə müsəlman
idi. O yazırdı: "Bizim ilə zindəganlıq cəngi
edən millətlər elm təhsil edirlər. Ona binaən gərək
biz də elm təhsil edək ki, onlara zindəganlıq cəngində
qalib olmasaq da, onların bərabərində dayanıb duraq,
yoxsa dövlət və xoşgüzaranlıq onların əlinə
keçəcəkdir və bizlər mürur ilə zindəganlıq
cəngində məğlub olub tələf olacağıq... Ey müsəlmanlar, heç mürüvvətdirmi
ki, tamam dünya bizim qonşularımız ilə belə elm təhsil
etməyə səy etsinlər ki, zindəganlıq cəngində
düşmənə faiq gəlsinlər, amma bizlər Allahdan
buyruq, ağzıma quyruq deyib duraq?"
Azərbaycan
mühitində ilk dəfə qəzet
çıxarmağın vacibliyini Həsən bəy belə
əsaslandırırdı: "Dünyada ittifaq olmasa
heç bir cəmiyyət işi bina tutmaz. Bizim
sabiq cəmiyyəti-xeyriyyə bina tutmadığından,
tiyatro oynanan otaq boş qaldığından aşikar oldu ki,
müsəlman qardaşlarımızı bir yerdə cəm
edib zəmanəyə müvafiq məktəbxanalar
açdırıb, küçə və bazarlarda qalan
uşaqları oxutmaq olmayacaq. Elmsiz də
bu zəmanədə dolanmaq mümkün deyil. Ələlxüsus
bizim yerlərdə qonşularımız elm təhsil edib,
gün-gündən irəli gedib, bizim əlimizdə olan
mülk-malımıza sahib olurlar və az
vaxtdan sonra biz onlara rəncbərlik edib onların
malını daşımaqdan ötrü kirakeşlik edəcəyik.
Belədə nə qayırmalı? Hər kəsi çağırıram gəlmir,
göstərirəm görmür, deyirəm qanmır,
axırda gördüm ki, onları haraylayıb
çağırmaqdan, onlara deməkdən başqa bir əlac
yoxdur".
Həsən
bəy Zərdabinin ulusal qayğıları bu gün də
diqqətçəkəndir: "Bizim qonşular bizlərdən
birə-əlli artıq elm təhsil etməyə səy edirlər,
yəni zindəganlıq cəngində onların birisi əlli
müsəlmana bərabərdir. Onların birisi
qazandığı dövləti əlli müsəlman
qazanır". Erməni və gürcülərin
yaratdıqları məktəblər haqqında
"Əkinçi"nin bir neçə
sayında danışılır və onlar müsəlmanlara
örnək göstərilir: "Əkinçi" demək
olar ki, hər sayında yeni üsul (üsuli-cədid) məktəblərinin
yaradılması zərurətindən bəhs edir. Bu məktəblərdə
ana dilinin tədrisi də vacibdir, çünki "belə məktəbxana
açan gərək yaddan çıxarmasın ki, gələcəkdə
gərək biz də adam olaq və hər
bir elmi öz dilimizdə oxudaq. Ona binaən indi
açılan məktəbxanalarda öz dilimizi oxutmaq nə
ki lazımdır, bəlkə vacibdir".
Zərdabinin
ictimai fikrə gətirdiyi düşüncə yönü
istər-istəməz çağının tərəqqisinə
çalışmaq istəyənləri kökləyir və
məsuliyyətə çağırırdı: "Zərdabi
və dostlarına görə, ənənəvi məktəblərdə
dərslik yerinə istifadə olunan fars klassik ədəbiyyat
nümunələrini də yeni dərsliklərlə əvəz
etmək lazımdır. Yeni dərsliklər
hazırlamağın çətinliyini nəzərə alan "Əkinçi" müəllifləri
bu ehtiyacın Osmanlıdakı dərsliklər hesabına
ödənilməsini təklif edirlər: "Bir neçə
ildir ki, Osmanlı dövləti məktəbxanalar
açıb, hər bir elmi öz dillərində xalqa öyrədir.
Çün onların kitablarını bizim adam
üçün oxumaq çətindir, ona binaən
yaxşı olurdu ki, bizim millət qeyrəti çəkən
qardaşlar bir icma bərpa edib, ol kitablardan gətirib,
çapxana açıb öz dilimizdə çap elədib,
xalqa müftə, ya bir az qiymətə paylasın ki, bizim məktəbxanalarda
şair kitablarının əvəzində ol kitablar
oxunsun".
Araşdırmaçı
daha bir məqama diqqət çəkir:
"Əkinçi"nin müdafiə etdiyi yeni üsul məktəb
konseptində əski bədən cəzasına əsla yer
yoxdur və bədən cəzası şagirdin normal şəxsiyyət
kimi formalaşmasına mane olan amil kimi qiymətləndirilirdi".
"Əkinçi"nin yazarlarından olmuş məşhur dramaturq
Nəcəf bəy Vəzirov yazırdı: "Bizim müəllim
uşaq üçün cəlladdır. Uşağı
döyməyə, papiros çəkməyə adət edən
təki adət edib deyir: uşad döyülməsə oxumaz.
Guya ol biçarə eşşəkdir ki, bizləməsən
yeriməz. Ata və ana uşağı ona
tapşıranda deyir: əti sənin, sümüyü mənim.
Döy ki, adam olsun və dəxi bunu fikir etmir
ki, belə döyülməkdən özü bu günə
qalıb və belə vay günə onun övladı həm
qalacaq".
Zərdabi və başqa "Əkinçi" müəlliflərinə
görə, inkişafın digər mühüm
stimullarından biri də mətbuatdır. Dəfələrlə qəzet
səhifələrində qonşuların mətbu orqanlarının
və onların oxucularının sayı haqqında məlumatlar
verilir və müsəlman əhali bu müqayisədən dərs
almağa, heç olmasa "Əkinçi"ni
qorumağa çağırılır. Əsgər ağa
Gorani yazırdı: "Qafqazda iki milyonacan müsəlman var,
amma bununla belə bircə qəzeti də dolandıra bilmir və
halonki yarımca milyon ermənilərin 4 qəzetləri və
4 jurnalı var".
Həsən
bəy Zərdabi inkişaf etmək, irəliyə getmək
üçün həyatın hər sahəsində yeniliyin
gərəkliyindən söz açırdı: "Nə qədər
Avropa əhli bizim təki azadlıqdan bixəbər olub, ol vaxtacan
bizdən bədtər olub. Əgərçi
bizim şəriətimizə görə qul azad etmək
çox böyük savabdır, amma biz bu barədə həmişə
gec qalmışıq. Satınalma qulu azad
etməyi savab hesab edə-edə biz öz xahişimiz ilə
bir-birimizə qul olmuşuq. Rəiyyət padşaha,
övrət kişiyə, uşaq ataya, şagird ustada və
qeyrə məgər qul
deyil?"
1879-cu ildə Tiflisdə "Ziya" adlı qəzet nəşrə
başladı.
Qəzetin naşirləri burada mətbəə
qurmuş Səid və Cəlal Ünsizadə
qardaşları idi. Əsasən dini
mövzularda yazan bu qəzet qapadıldıqdan (1881) sonra onlar
"Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetini təsis etdilər
(1881-84). Eləcə də onlar qəzetlə
paralel "Kəşkül" adlı həftəlik dərginin
nəşrinə başladılar. Araşdırmaçıların
fikrincə, bu mətbuat orqanlarının birinci özəlliyi
Azərbaycanda işlədilən yerli ədəbi türkcəni
Osmanlı türkcəsi ilə yaxınlaşdırmaqdan ibarət
idi. Ünsizadə qardaşlarının mətbu
orqanlarının ikinci özəlliyi isə burada kimlik
arayışının özünü göstərməsidir.
"Kəşkül" dərgisinin 14 noyabr 1890-ci il tarixli
115-ci sayında çap edilmiş "Avam gəzmək - yuxu
görməkmi dedin?" başlıqlı məqalə
sonralar araşdırıcıların örnək gətirdikləri
qaynaq olub: ""Şələ papaq başında,
qartı yapıncı çiynində, arşın yarım xəncəl
budunda" olan məqalə müəllifindən Tiflis
vağzalında bir "keçisaqqal əcnəbi təmiz
türk dilində" onun millətini soruşur. Müəllifin "müsəlmanam" cavabı
verməsi həmin əcnəbini qane etmir. Onun
israrları qarşısında yenə özünü
"müsəlman" sayan kəs düşünür:
"Bilirəmmi mən hanki millətdənəm? Bizim molla, ya bizim axund görəsən bilirmi?"
Əcnəbi onun "kiridiyini görüb" izah etməyə
başlayır: "Ərəb, fars,
türk, hind, əfqan və qeyrə - bunların hamısı
islamdırlar, ancaq hər birisinin milləti
ayrıdır". Daha sonra da bu əcnəbi
öz dininin katolik, millətinin isə italyan olmasını
deyir. Millətini bilməyən bu müsəlman,
yenə də "...eyib də olsa, gərək dürüst ərz
edəm, mən bilmirəm ki, mən nə millətdənəm!"
deyir. Milli şüuru olmayan bu adamdan əl
çəkməyən əcnəbi, millətin özəlliklərini,
onun nə olduğunu izah etməyə çalışır.
Millət anlayışından xəbəri
olmamağı "avamlıq" sayan həmin əcnəbi
bu adamın millətini ona izah edir. O izah edir ki,
rusların və gürcülərin sizləri "tatar"
adlandırmalarına baxmayaraq, siz "tatar" deyilsiniz,
"sizin diliniz, adətiniz, xasiyyətiniz tatarlardan
başqadır". Həmin əcnəbi milli
şüuru olmayan bu "şələpapaq" müsəlmanın
millətinin "Azərbaycan" olduğunu deyir.
Özü də Arazın o tayında da eyni "Azərbaycan
tayfası"nın olduğunu əlavə
edir. Bu sözlərdən təsirlənmiş şüursuz
adam qərar verir ki, "indidən sonra mollaları,
axundları dəng edəcək, ...niyə
bizi bu əhvalatlardan halı etmədiklərini"
soruşacaq.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 26 sentyabr.- S.11.