Milli ruhumuzu təsdiq edən toponimlərimiz

Onlar mahiyyətcə özündə qədimliyi daşıyır, hansı xalqın bu torpaqlarda daha qədimdən məskunlaşdığını sübut edir

Abşeron «Əfşarlar yaşayan yer», «yurd» deməkdir

Bu gün yurd yerlərimizin adları ilə bağlı qənaətlərimiz təəssüf ki, hələ tam formalaşmayıb. Bu isə bizi sevməyənlərin ağlında yeni-yeni «xəyalların» yaranmasına səbəb olur. Azərbaycanın paytaxtı Bakının adının yaranma tarixi, mənası ilə bağlı çoxlu fikirlər olub. Lakin bu yöndə müəyyən bir aydınlıq hələ yoxdur. Coğrafiyaçı alim Hadir Məmmədovun araşdırmalarından məlum olur ki, ki, «Bakı» coğrafi adı mürəkkəb və çətin izah edilən paleotoponimlərdən olduğuna görə Şərq və Avropa mənbələrində müxtəlif variantlarda izah edilib. Bu səbəbdən də toponimin mənşəyi haqqında orta əsr müəlliflərindən tutmuş müasir tədqiqatçılara qədər bir-birinə zidd olan fikirlərlə rastlaşırıq.

Professor Sara Aşurbəyli Bakının ən qədim adının «Xunsar» olduğunu yazır. Bu yazılışda olan toponimin tərtibi onun 3 min ildən artıq bir dövr ərzində mövcud olduğunu göstərir. Xunsarın mənası «Günəşə doğru çevrilmiş» deməkdir.

H.Məmmədovun fikrincə, «Bakı» toponimi Abşeron yarımadasında olan bir çox coğrafi adlar kimi bu ərazidə yaşamış ən qədim tayfa və xalqların dillərinə mənsub olub. O etnosların dilləri sonralar ya tamam sıradan çıxıb, ya da tarixin çətin dolaylarında təhrifə məruz qalıb. V-VIII yüzil mənbələri Abşeron ərazisində «Baqavan» və «Atəşi Baquan» toponiminin olduğunu qeyd edirlər. «Baqa» və «Baqu» komponentləri bir sıra Hind-Avropa dillərində «Allah», «Günəş» mənasını verir. VII yüzilə aid məxəzlərin birində həmin ərazidə bakanların yaşadığı göstərilir. Çox ehtimal ki, bu ərazidəki ən qədim sakinlər oda və günəşə sitayiş etmişlər. «Baqavan», «Baquan»ın mənası «od mənbəyi», «müqəddəs torpaq», «atəşpərəstlər şəhəri», «Allahların məskəni» deməkdir. Bəzi alimlərin fikrincə, toponimin kökünü qədim farsca «Allah» mənasında işlənən «Bak» yaxud «Bağ» təşkil edir: «Bəzi tədqiqatçılar «Bakı» adının meydana gəlməsini V-VI yüzillərə aid edir, yenə bəziləri «Bakı»nın farsca «Badkubə» sözündən olub, «küləkli yer» anlamını verdiyi qənaətindədir.

H.Məmmədov professor Sara Aşurbəylinin «Bakı» toponiminin vaxtilə bu ərazidə yaşamış «bagi», yaxud «baki» qəbiləsinin adı ilə əlaqələndirməsini daha elmi sayır: «Çünki hələ ilk orta əsr mənbələrində «Bakı» toponiminin «Baki» yazılış variantının olması bu mülahizəni təsdiq edir».

Azərbaycan özündə qədimdən bəri türk ruhunun soraqlarını hünərlə daşımaqdadır. İndi «Ermənistan» adlandırılan əzəli türk yurdundan Azərbaycan türklərinin sonuncu nəfərinədək qovularaq çıxarılması ilə bir vaxtda o torpaqlarda ruhumuza şahidlik edən minillik yer adlarımız, toponimlərimiz də işğala məruz qaldı. Çünki ermənilər bilirdilər, əgər qəsb etdikləri türk torpaqlarında dağın, daşın, çayın adı türkcə olduqca onlar «bu torpaq erməninindir» deyə cəfəng iddialarını irəli sürə bilməyəcəklər. Eləcə də artıq 200 ildir ki, İranın əsarəti altında olan Azərbaycanımızın Güneyində tarixi yer adlarımız, toponimlərimiz dəyişdirilir, dəyişdirilməsi mümkün olmayanların isə «türk ruhuna tamamilə yad olduğu» cəfəngiyyatı irəli sürülür. Bu səbəbdən də Azərbaycanımızın Quzeyində olan yer adlarımızın mənalarının özümüzə tam aydın olması gərəklidir. Toponimlər mahiyyətcə özündə qədimliyi, ilkinliyi daşıyır, hansı xalqın bu torpaqlarda daha qədimdən məskunlaşdığını sübut edir.

İndi isə «Abşeron» sözünün etimologiyası haqqında.

Araşdırmaçılar bildirirlər ki, sözün etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Bəziləri «Abşeron» sözünün fars dilində — «ab» (su) və «şoran» (duzlu) sözündən əmələ gəldiyini bildirirlər, bunun da mənası «şor su» deməkdir. Araşdırmaçıların çoxu «Abşeron» sözünün oğuz boylarından biri olan «avşar» və yaxud «əfşar» tayfa adı ilə bağlı olduğu fikrindədir. Mənbələrin məlumatına görə, Bakı şəhəri yaxınlığında, İrandan Dərbəndə gedən karvan yolunun üzərində Əfşəran adlı yaşayış məntəqəsi olub. Orta yüzillərdə Xəzər dənizinin qərb sahilində, Pirallahı adasının qarşısında Əfşəran adlı şəhərin mövcudluğu haqqında məlumat verilib. Türk-səlcuq tayfa birliyinə daxil olmuş və Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmiş əfşarlar Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynayıblar. Nadir şah Əfşarın dövründə bir müddət hakimiyyəti ələ ala bilmişdilər.

Toponimin mənşəyi haqda Seyran Vəliyevin qənaətləri maraqlıdır: O, A.Bakıxanova, B.Dorna, Rəmzi Yüzbaşova istinad edərək toponimin ilkin tarixi adının Əfşaran olduğunu və XVIII yüzildən etibarən rus dənizçiləri tərəfindən xəritələrə Abşeron kimi köçürüldüyünü qeyd edir: əgər «Abşeron» sözü əfşar tayfasıyla bağlıdırsa, o deməkdir ki, onlar yarımadada Nadir şahdan öncə də yaşayıblar.

Araşdırmaçıların fikrincə, Bakı adına isə ilk dəfə V-VIII yüzil mənbələrində «Baqavan» və ya Baquan, Atşi Baqavan və ya Atşi Baqvan, yəni Atəşi Baquan kimi rast gəlinib. Baqa sözün kökü, «an» və «van» isə məkan bildirir. Toponimi eramızın VII yüzilində bu ərazidə yaşamış «bakan» tayfası ilə əlaqələndirirlər, bəzilərinin fikrincə isə «Bakuyə» sözündən götürülüb. Bir başqa araşdırmaya görə, sözün kökü «Baka» — «Günəşin doğulduğu yer» anlamındadır.

Professor Hadir Məmmədovun araşdırmasında mövzuya yanaşma əhatəli sayıla bilər: «Azərbaycan ərazisində uzun illər ərzində toponimik tədqiqat işləri aparılmasına baxmayaraq toponimist alimlər arasında hələ də paleotoponimlərdən (qədim coğrafi adlardan) sayılan «Abşeron» coğrafi adının yaranması tarixi və onun etimologiyası haqqında bir-birinə zidd mülahizələr var: «Tarixi və qədim coğrafi xəritələri izlədikcə «Abşeron» toponiminin «Abşeron», «Abşirin», «Apşeron», «Apşaran», «Afşaran», «Əfşəran» və s. yazılmış variantalarına rast gəlirik. Coğrafi adların yaranması prinsipini nəzərə alsaq, toponimin etimologiyasının elmi izahını vermək üçün ilk dəfə onun düzgün yazılışını bərpa etmək lazımdır».

Yaxın Şərq ölkələrində «Abşeron» toponiminin iki sözdən — «ab» («su»), «şoran» («şor su olan yer») anlamında yanaşırlar. Bu mülahizəni yarımadanın suyu duzlu olan Xəzər sahilində yerləşməsi ilə əlaqələndirirlər: «Abşeron coğrafi adının farsca «Abşirin», yəni «şirin su» mənasında olması fikrini irəli sürənlər də var. Bu mülahizə isə yarımadanın şərq qurtaracağında çox dadlı, şirin, içməli su mənbələrinin olması ilə izah edilir. Toponimin «Apşeron» yazılışı isə coğrafi adın rus transkripsiyasından irəli gəlir. Digər bir fikrə diqqəti cəlb edən H.Məmmədov deyir ki, «Abşeron» toponimi «Əfşəran» coğrafi adının təhrif formasıdır. Hələ orta əsr ərəb əlifbası ilə yazılmış sənədlərdə, Azərbaycanın məşhur coğrafiyaşünası Qafur Rəşad Mirzəzadənin 1920-ci illərdə çap etdirdiyi bir xəritədə «Abşeron» adına «Əfşəran» şəklində rast gəlirik. Tarixi mənbələrdə qeyd olunur ki, İrandan Dərbəndə gedən karvan yolu üzərində Əfşəran adlı yaşayış məntəqəsi olub. Sonra bu ad rus yazısına keçirilərkən «ə» əvəzinə «a», «f» əvəzinə «p» yazılıb, lakin «Apşaran» demək çətin olduğundan toponim «Abşeron» şəklinə salınıb. Ad ruscadan Azərbaycan yazısına keçirilərkən atlas və xəritələrdə veriləndə «ap»-ın «ab» (su mənasını verdiyi üçün) zənn edilib, «Abşeron» şəklini alıb».

H.Məmmədov daha sonra deyir ki, toponim qədim coğrafi adlardan biridir, yaranmasını eramızın ilk əsrlərinə, yəni Sasanilərin Albaniyanı işğal etdiyi üçüncü əsrə (224-cü ilə) aid etmək mümkündür. Sasanilər Albaniyanı hakimiyyət altında saxlamaq, özlərinə dayaq yaratmaq üçün Albaniyaya İran dillərində danışan əhalini köçürürdülər: «Sonralar «tat» adlandırılmış bu əhalini Sasanilər üçün strateji əhəmiyyətli ərazilərdə yerləşdirirdilər. Tatlar Abşeronun müasir Şamaxı, Dəvəçi, Quba və digər rayonlarının ərazilərində məskunlaşmışdılar. Gəlmə farsdilli əhalinin yarımadaya «Abşeron» («Abşirin») demələri də təbiidir. Professor Sara Aşurbəyli yazır ki, XII əsrin əvvəllərinə aid edilən, müəllifi məlum olmayan bir əsərdə Abşeron yarımadası «Bakı adası» kimi qeyd edilir, göstərilir ki, burada ağ və qara neft çıxarılır, torpaqdan alov qalxır. Bu mənada bir vaxtlar Xəzər dənizi, Abşeron limanı, həmçinin yarımadanın ərazisi «Bakı» adı altında göstərilirdi. «Abşeron» coğrafi adının mənşəyi haqqında rus tarixçisi, etnoqrafı H.Zeydlis və coğrafiyaşünas K.Qan qeyd edir ki, bu toponim «Abşirin» sözündən yaranıb».

H.Məmmədovun uzun illər ərzində apardığı tədqiqatları onu belə bir qənaətə gəlməyə sövq edib: «Mikrotoponimlərin toplanılmasından əldə etdiyimiz nəticələr Abşeronun nə «şoran su», nə də «şirin su» mənasında olmadığını sübut edir. Hazırda yarımadanın Şərq sahilində — Pirallahı adasının (keçmiş Artyom adası) əks istiqamətində (mayakın yaxınlığında) «Əfşəran» adlı yaşayış məntəqəsinin xarabalıqları mövcuddur. Şəhər xarabalığının yaxınlığındakı Bakı sakinləri də oraya «Əfşəran şəhər xarabalığı» deyir. Əfşar tayfası vaxtilə bu ərazidə məskən salaraq Əfşəran şəhərini yaratmışlar. Türkdilli böyük bir qəbilənin adını daşıyan Əfşar tayfasının Abşeron zonasında yaşamasını tarixi qaynaqlar da təsdiq edir. Bu şəhər Xəzər dənizinin Qərb sahilində (indiki Gürgan qəsəbəsinin şimalında) mövcud olub. 18-19-cu əsrlərə aid olan keçmiş xəritələrdə qeyd olunan Abşeron burnu, Abşeron dağı, Abşeron dənizi, Abşeron arxepilağı və yüzlərlə kiçik mikroobyektlər adını Əfşəran şəhərindən alıb. Əfşar adlı yaşayış məntəqələri Ağcabədi rayonunda, Ermənistanın Vedi rayonunda və İranda-Güney Azərbaycanda var. «Əfşəran» coğrafi adının tərkibindəki «əfşar» tayfa adı, «an» isə yaşayış yeri, «məskən» mənasındadır. «Əfşəran» — «Əfşarlar yaşayan yer», «yurd» deməkdir.» Sonda H.Məmmədov bu qənaətə gəlir ki, «Əfşəran» toponimi müasir atlas və xəritələrdə, habelə dərsliklərdə səhv olaraq «Abşeron» şəklinə düşüb».

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2014.- 11 yanvar.- S.14.