Lətifələr
necə yaranır?
Satira və yumor elementləri
ilə yoğrulmuş dolğun məzmunlu regional lətifələr
xalq içərisində geniş yayılmış şifahi
söz sənəti örnəkləridir
Əksər xalqlarda muxtəlif tipli lətifələr
folklorun mustəqil janrı kimi əsrlər boyu həmişə
soyləyici-dinləyici nəslinin yaşam gundəminə
cevrilib. Ayrı-ayrı tarixi mərhələlərdəki
hakim təbəqənin, o sıradan ictimai-siyasi
quruluşdakı noqsan və catışmazlıqların xalq
satira və yumoru vasitəsilə söylənilməsi daim
diqqət mərkəzində dayanan məsələlərdən
olub. Cunki həm “dağıdıcı”, həm
də “yaradıcı” başlanğıcı oz daxilində
qovuşduran guluş mədəniyyəti mustəsna olaraq lətifələrdə,
o sıradan regional gulməcələrdə daha cox məna
yükü və tutumu kəsb edib.
Xalq gülüşünün əsas elementlərini oz
yaradıcılıqlarında qoruyan lətifə söyləyici-ifaçılarının
(həmçinin daşıyıcılarının) əksəriyyəti
zəmanəsinin tanınmış simaları kimi həm
öz dövrlərində, həm də sonrakı yüzilliklərdə
lətifə personajları, gülməcə-bəzəmə
qəhrəmanları kimi xalq içərisində
böyük nüfuz sahibi olublar. Xəlifə Harun-ər Rəşid
və nədimi Əbu Nüvas ilə Bəhlul Danəndə,
Sultan Mahmud Qəznəvi ilə nədimi Təlxək,
Əmir Teymur ilə Molla (Xoca, Xacə) Nəsrəddin,
Moğol hökmdarı ilə bir çox hind racaları
(hökmdarları) və Birbalın qarşılıqlı təmas
və münasibətlərindən doğan lətifələrdə
yaşadıqları tarixi mərhələnin nəbzi ilə
döyünən onlarla örnəklər yaranıb. Onlarla siyasi məzmunlu lətifələr
aktuallığını qoruyub saxlayıb. Aktuallıq toplanılıb nəşr olunmuş
regional lətifə mətnlərinin daxili tələblərində
də qorunub. Bu daxili tələblərin
başlıca əlamətləri onda özünü göstərib
bəraət qazanır ki, formalaşmış və qələmə
alınmış mətnlər daha geniş dinləyici
auditoriyasını əhatə etmiş olsun. Bu qəbil regional səciyyəli lətifələr
külli miqdardadır və onlar demək olar ki, Azərbaycan ərazisinin
əksər bölgələrini əhatə edir. Satira və yumor elementləri ilə yoğrulmuş
dolğun məzmunlu regional lətifələr xalq içərisində
geniş yayılıb özünə əbədilik
qazanmış şifahi söz sənəti örnəkləridir.
Bu tələb və əlamətlərdən
uzaq qalan lətifələr uzunömürlü olmayıb tez
bir zamanda unudulub gundəmdən cıxıb.
Daha cox “lətifə”
anlamı ilə tanınan satirik söz sənəti örnəkləri
folklorun aparıcı janrı kimi Azərbaycanın
ayrı-ayrı bölgələrində geniş
yayılıb və xalq tərəfindən seçilmiş bəzəmə,
gülməcə, məzəm, dodaqqaçdı, ağız
icadları, baməzə, məzəli ixtilətlər və
s. kimi istilahlarla da yaranıb yaşayıblar. Bu
ənənəvi yaradıcılıq prosesi bu gün də
yaranmaqda, yayılmaqda və yaşamaqdadır. Xalq lətifələri və onun ayrı-ayrı
qollarını təşkil edən bölgə lətifələri
Azərbaycan gülüş mədəniyyətinin – xalq
satira və yumorunun aparıcı qolu kimi tarixən bu və ya
başqa dərəcədə yazılı ədəbiyyata
da təsir edib, onunla sıx təmasda olub, kəmiyyət və
keyfiyyət baxımından yeni çalarlar qazanıb.
Uyğun
qaynaqlara – nəzəri və bədii materiallara muraciət belə
bir nəticə doğurub ki, “lətifə” anlamını əvəz
edən və beynəlxalq terminlə “anekdot” adlanan ifadənin
əslində yunanca olub, “nəşr olunmamış” mənasını
daşıdığı aşkarlanıb. Eyni
zamanda bu söz-termin (anekdot) adı altında tarixi şəxsiyyətlər
haqqında dolaşan xarakterik əhvalatlardan ibarət qısa
hekayətlər nəzərdə tutulub. Sonrakı
tarixi kəsimlərdə isə kəskin siyasi məzmun
daşıyan gülüş səciyyəli ədəbi janr
“anekdot” adlandırılıb. Yarandığı
yuzillikdə yazılı ədəbiyyatın janrı
sayılan “anekdotlar” geniş vusət alıb və ilk tarixi məzmunlu
əsərlər də məhz bu janrda yaranıb. Regional lətifələrin tarixi təkamul yolu əbədiləşdirilmiş
qaynaqlardan – əlyazmalarından, cünglərdən, toplama
materiallarından lətifələr qorunub saxlanmışlar.
Bölgə lətifələrinin qorunduğu ən
etibarlı qaynaqlardan biri də XIX yuzilliyin
üçüncü rübündən başlayaraq Azərbaycan
və rus dillərində nəşr olunmuş mətbuat orqanları
olub. Həmin mənəvi irsə umumi
baxış təsdiq edir ki, xatırladılan tarixi dönəmin
uyğun mətbuat orqanları öz səhifələrində
məhəlli (lokal) səciyyəli lətifələrə də
gərəyincə yer ayırıblar. Azərbaycan
lətifələrinin və onun tərkib hissəsi sayılan
regional gülməcələrin “folklor kitabı” nəşrlərinə
isə ötən yuzilliyin (XX əsr) əvvəllərindən
başlanıb. Bölgə lətifələrinin
özünə yer aldığı bəzi nəşrlərə
də təsaduf olunur ki, onlarda yer almış nümunələr
tərtibci-tərcuməcilər tərəfindən işlənmiş
gülüş doğuran söhbətlərdir.
Muşahidələr təsdiq edir ki, regional lətifələrin
doğurduğu gülüş insanın daxili aləmini, mənəviyyatını,
ovqatını təmizləmək, bütün bunlarla
yanaşı, onu tərbiyələndirmək işində
mühüm estetik vasitə rolunu oynayıb. Regional lətifələr
insan psixologiyası ilə bağlı olan xudpəsəndliyi,
ədavəti, duşmənçilik toxumu səpənləri,
var-dövlət hərislərini, naşı adamları,
nadanları incə yumor hissi ilə qamçılayır,
onları istehza ilə satira atəşinə tutur. Guluşun varlığı isə
ayrı-ayrılıqda hər bir örnəyin daxili
quruluşundan doğur. Yumor və
satiranın gücü də bu quruluşda özünü gərəyincə
nümayiş etdirə bilir. Özgə
sozlə, komizmin formalarından olan yumor ifşaya məruz qalan
subyekti oyatmaq, onu tərbiyələndirmək məqsədi
güdür. Satira isə lokal lətifələrdə
daha çox qəzəbli gülüş kimi
özünü göstərir.
Bölgə gülməcələrinin təsir mexanizmi
onun dinləyicidə oyatdığı əhval-ruhiyyə,
xoş ovqatın yaranması bilavasitə soyləyicinin məharətindən
asılıdır. Burada söyləyici tərəfindən
edilən hər bir jestin, pantonim hərəkətin böyük
mənası var. O danışılan lətifənin daha dərindən
qavranılması və mənimsənilməsində
yaxından iştirak edir. Regional Azərbaycan
lətifələri zəngin obrazlar sistemi ilə də
secilir. Bu obrazlar ümumilikdə vahid Azərbaycan
gülməcələrinin yaradıcısı, qəhrəmanı
və söyləyiciləri kimi tanınsalar da,
ayrı-ayrılıqda hər bölgənin özünəməxsus,
yadda qalan personajları və bu janrın
daşıyıcısıdırlar. Regional
lətifə obrazları sisteminə ümumi baxış belə
bir qənaət doğurur ki, ayrı-ayrı bölgələrə
aid gulməcə qəhrəmanları (surətləri) vahid
Azərbaycan ərazisinin guluş ustalarının zəngin
personajlar aləminə malik olduğunu nümayiş etdirir.
Bu obrazlar sisteminin ərazilər uzrə nəzərdən
kecirilməsi həmin bölgələrə məxsus lətifələrin
məzmun və ideyalarının təhlili zamanı daha qabarıq
nəzərə çarpır.
Ayrı-ayrı regionlarda formalaşmış gülməcə
surətləri personajları ilə yanaşı, tarixi şəxsiyyət
olub, lətifə yaradıcısı, satira-yumor ustası kimi
şöhrət qazanmış şəxsiyyətlər də
onlarla bəzəmələr düzüb-qoşublar. Onlar hər şeydən
öncə, iki funksiyanı yerinə yetirmişlər: bir tərəfdən
öz düzüb-qoşduqları gülməcələrin
mahir söyləyicisi-ifaçısı kimi cıxış
edib, digər tərəfdən isə öz repertuarlarında
sələfləri tərəfindən yaradılmış
satirik örnəklərin daşıyıcısı kimi
çoxyönlü fəaliyyət göstəriblər. Azərbaycan ərazisinin elə bir bölgəsi,
rayonu, kəndi, məskun məntəqəsi yoxdur ki, oranın
özünəməxsus lətifələri olmasın.
Bu mənada regional lətifələrin yayılma arealına
görə təsnifatı aparılıb və onlar belə
qruplaşdırılıb: kutləvi lətifələr; məhəlli
(lokal) lətifələr.
Bölgə lətifələri mövzu və mündəricə
etibarilə zəngin olub, ictimai həyatın müxtəlif
sahələrini əhatə edir. Ailə-məişət,
siyasi-ideoloji düşüncə tərzi, tarixi hadisə və
tanınmış kimsələrin həyatı ilə
bağlı məlumatlar, dini-mistik mahiyyət daşıyan əhvalatlar
bu lətifələrin ana xəttini muəyyənləşdirir.
Mövzu və ideyalarına görə regional lətifələrin
mühüm bir qismini siyasi lətifələr təşkil
edir. Son illərdə bu qəbil lətifələr
dünya, xüsusilə rus folklorşunaslığında da
geniş tədqiqat mövzusuna çevrilib. Siyasi lətifələrdə ictimai quruluş və
onun ideologiyasındakı neqativ hallar ifşa hədəfi kimi
secilib. Ən önəmli cəhət isə
onda özünü göstərib ki, bu qəbil gülməcə
yaradıcıları siyasi təzyiqlərdən, repressiya təhlukəsindən
qorxmamış, vaxtında və zamanında öz sözlərini
deməkdən çəkinməyiblər.
İctimai-siyasi mövzulu regional lətifə
yaradıcıları heç də beynəlxalq siyasi aləmin
fovqunə çıxıb, yaxud onun iştirakcısı olub
gülməcə yaratmayıblar.
Onlar bu örnəkləri öz məhəllələrində (lokal), yaşadıqları ərazilərdə ( məhəlli) duzub-qoşublar. Regional səciyyəli siyasi lətifələr icərisində təkcə sovet quruluşu və onun ideologiya sistemi deyil, müasir həyatımızın, yaşam tərzimizin mahiyyətindən doğan catışmazlıqlar da özünə yer alıb, satirik dillə gülüş və tənqid hədəfinə çevrilib. Cağdaş respublikamızda sovet imperiyasından miras qalmış son dərəcə aktual və ağrılı bir problem kimi Qarabağ sindromu adı altında ümumiləşdirilən azərbaycanlı - erməni munasibətləri də bu və ya digər şəkildə öz izlərini regional lətifələrdə saxlayıb. Çoxsaylı regional siyasi lətifə örnəkləri təsdiq edir ki, hər bir tarixi mərhələdə bəzəmə örnəkləri yaranıb və onların çoxu xalqın yaddaşında qorunub, dildə-ağızda dolaşıb və siyası səbəblər üzündən işıq üzü görməyib. Regional lətifələr icərisində janrdaxili əlaqədə formalaşmış numunələr də kulli miqdardadır. Lətifə-nağıl, lətifə-atalar sözü, lətifə-tapmaca, lətifə-rəvayət və əksinə. Bu mövzulu gülməcələr həmin janrla qarşılıqlı əlaqə və təmasda formalaşıblar. Bu qəbil nümunələr içərisində mövsum və mərasimlərlə bağlı lətifələr də özünə yer alıb. Lətifələrdə sınamalara da təsaduf edilir.
Nağılların tərkibində lətifə motivlərinə təsadüf olunduğu kimi, məhəlli bəzəmələrdə də nağıl unsur və epitetlərindən məqsədəuyğun şəkildə istifadə edilib. Rəvayət və lətifələrin qovuşmasından yaranmış gulməcələr də var ki, onlar janr baxımından daha çox rəvayəti xatırladır. Lətifəli rəvayətlər içərisində aşıq rəvayətlərinə də təsaduf olunur.
Regional lətifələrlə atalar sözü və məsəllərin qarşılıqlı şəkildə izlənilməsi muəyyən edir ki, bir sıra bəzəmələrin nəticələrindən doğan düsturlar atalar sözü formasını alır və sonralar bu janrın müstəqil örnəyi kimi sərbəstlik qazanıb dildə-ağızda dolaşaraq yayılır. Bunun əksini də muşahidə etmək mümkündür. Lətifələrdə atalar sözü və məsəllərdən faydalanma bu didaktik janrın daha geniş ərazidə yayılmasına və bir daha yaddaşlarda həkk olunmasına şərait yaradıb.
Sönməz
Abbaslı,
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 4 aprel.- S.14.