Yunus İmrə və Molla Qasım
“İlk
Avropa Oyunlarının öncə Azərbaycanda keçirilməsi
bir çox dövlətləri qıcıqlandırır”
Ədəbi şəxsiyyətlərin
araşdırılıb öyrənilməsində, bədii
irsinin çap olunub yayılmasında böyük fədakarlıq
göstərmiş Salman Müm¬taz uzun müddət
topladığı el şairlərinin və
aşıqlarının şeirlərini 1927-28-ci illərdə
«El şairləri» adı ilə iki cilddə çap et¬dirib. Əlbəttə,
ikicildliyə daxil olan 200-dən çox müəllifin əksəriyyətinin
ünvanı, şəxsiyyəti və nə zaman
yaşadığı öyrənilməyib və indi də
öyrənilməmiş qalır. «El
şairləri» kitabına şeirləri daxil edilmiş müəlliflərdən
biri də Molla Qasımdır. Salman Mümtazın
yazdığına görə, Molla Qasımın şeirlərini
«Min kəlami Molla Qasım Şirvani» ünvanlı «yalnız
bir-iki saralmış varağı qalmış cüngdən»
köçürüb. Bundan bir il sonra
S.Mümtaz «İnqilab və mədəniyyət»
jurnalının 1929-cu il I nömrəsində “Molla Qasım və
Yunis İmrə” adlı məqalə çap etdirib. Məqalədə
o, türk şeirinin banisi, XIII əsrdə yaşamış
Yunus İmrənin daşbasması divanından
götürdüyü “Gəlür” rədifli şeirin son bəndinə
diqqətimizi yönəldir və belə mülahizə edir
ki, şeirin qıfılbəndində Yunus İmrə ilə
yanaşı adı çəkilən Molla Qasım cüngdə
adı çəkilən həmin Molla Qasım Şirvanidir.
«Gəlür» rədifli şeiri bütünlüklə burada
veririk:
Bən dərvişəm
deyənə bir ün edəsim gəlür,
Səgirdibən səsinə varup yetəsim gəlür.
Sirat
qıldan incədir, qılıncdan kəskincədir,
Varup anın üstünə evlər yapasım gəlür.
Altında qaya vardır, içi nar ilə pürdür.
Varuban ol
kölgədə bir az yatasım gəlür.
Oda
kölgə dedigimə tən eyləmək xocalar,
Xatırınız
xoş olsun, bir az yatasım gəlür.
Andan cənnətə
varam, cənnətdə hapı görəm,
Hürü ilə qılmanı bir-bir qucasım gəlür.
Dərviş
Yunus bu sözü əyri-büyrü söyləmə,
Səni siğaya çəkər bir Molla Qasım gəlür.
Həmin şeirin əlimizdə bir neçə
variantı var. Biz F.Köprülünün 1940-cı ildə
çap olunmuş «Əski şairlərimiz» adlı «Divan ədəbiyyatı
antolojisi» kitabından götürmüşük. Bu son beytdən belə qənaətə
gəlmək olar ki, Yunus İmrə yaşca özündən
böyük olan, ərəb dilinin sərf nəhvini, məntiq
elmini mükəmməl bilən, islam qanunlarına dərindən
bələd olan Molla Qasımı özünə ustad hesab
edib, buna görə də sözlərini «əyri-büyrü»
deyil, düz söyləməyə çalışıb.
S.Mümtaz
həmçinin Y.İmrənin “Gördüm” rədifli
şeiri ilə Molla Qasımın cüngdən əldə
etdiyi eyni rədifli şeirini şəkil, məzmun və
üslub baxımından tutuşdurub müqayisə edib,
mülahizələrini əsaslandırmaq üçün hər
iki şeirdən nümunələr verib:
Molla
Qasım:
Yumulmuş
şol ala gözlər,
Qiyamət
yolunu gözlər,
Hanı
şirin, şəkər sözlər
Dəhani bizəan gördüm.
Yunus
İmrə:
Soğulmuş
şol ala gözlər,
Pozulmuş
ay gibi yüzlər,
Qarışmış
qara toprağə
Gül dərən əlləri gördüm.
Molla
Qasım:
Kimi
eyş ilə işrətdə,
Kimi
şövq ilə söhbətdə,
Kimi rənc
ilə möhnətdə
Qatı halın yaman gördüm.
Yunus
İmrə:
Kimi
şövq ilə işrətdə
Kimi
eyşi-bəşarətdə,
Kimi əzabi-möhnətdə
Dün olmuş günləri gördüm.
S.Mümtaz məqalədə həmin dəlillərə
və digər mülahizələrə arxalanaraq Molla
Qasımın Yunus İmrə ilə həməsr olduğunu,
XIII əsr xalq poeziyası və aşıq şeiri şəkillərində
kamil sənət nümunələri yaratdığını
söyləyib.
Təəssüf ki, Salman Mümtazın
qaldırdığı və ədəbiyyat tariximiz
üçün çox qiymətli olan bu məsələ Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında davam etdirilməyib,
indiyə qədər üstüörtülü qalıb.
Əlbəttə,
türk tədqiqatçıları Y.İmrənin əsərlərini
nəşr edərkən Molla Qasımın adı ilə
bağlı «Gəlür» rədifli şeirin Y.İmrəyə,
yaxud Molla Qasıma aid olmasına dair müxtəlif mülahizələr
söyləyir, xalq rəvayətlərinə istinad edir,
mübahisəni indi də davam etdirirlər.
Yunus
İmrə haqqında 1930-cu illərdən ardıcıl
axtarışlar aparan Abdülbaqi Gölpınarlı «Yunus
İmrə» külliyatının «Ön söz»ündə
yazır: «Bən dərvişim diyənə bir ün edəsim
gəlür, Səgirdibən səsinə varıb yetəsim
gəlür” - beytiylə başlayan və “Dərviş Yunusu
sözü əyri-büyrü söyləmə, Səni
siğaya çəkər bir Molla Qasım gəlür” -
beytiylə bitən şeir də Qasım adlı birisinin
Yunusun “İş bu vücud şəhrinə hər dəm
girəsim gəlür, İçindəki sultanın
yüzün görəsim gəlür” - mətləli
şeirinə nəzirədir. Əski
yazıların heç birində əldə edilməyən
bu şeir də Yunusun sanılmış və buna dair bir əfsanə
də uydurulub”.
Bir sıra mülahizələrə əsasən «Gəlür»
rədifli şeiri Yunusun eyni rədifli şeirinə Molla
Qasımın nəzirə yazdığını güman
edir. 1958-ci
ildə Yunus İmrənin şeirlərindən bir hissəsini
çap edən Nevzat Yesirgil kitabın «Ön söz»ündə
Molla Qasım və Yunus İmrə ilə əlaqədər
xalq arasında yaşayan rəvayəti qələmə
alıb. Rəvayətdə deyilir: «Yunus İmrə
üç min mənzumə yazmış. Kitab
halında toplanan bu mənzumələr Molla Qasım adlı
bir xocanın əlinə keçmiş. Molla
Qasım bir su yanında oturub mənzumələri oxumağa
başlamış. Dinə qarşı gördüklərindən
min də¬nəsini yandırmış, min dənəsini suya
atmış, iki min birinci mənzumədə:
Dərviş
Yunus! bu sözü
Əyri-büyrü
söyləmə
Səni
siğaya çəkər
Bir Molla Qasım gəlür.
- sözlərini oxuyunca Yunusun kamilliyinə
inanmış. Təəssüf ki, əldə
min mənzumə qalmış. Amma
yandırılanlarla suya atılanlar da qayıb olmamış.
Yandırılanları göydə mələklər,
suya atılanları suda balıqlar, əldə qalanları da
insanlar oxumağa başlamış». Bununla
belə, N.Yesirgil «Gəlür» rədifli şeiri Yunus İmrənin
deyil, Molla Qasımın hesab edib. Yunusun əsərlərinin
son fəslində Yunus İmrənin olması şübhə
doğuran şeirlər sırasında verib. Deməli, N.Yesirgil də «Gəlür» rədifli
şeirin Molla Qasıma aid olduğu qənaətinə gəlir.
Səbahəddin
Eyyuboğlu isə 1972-ci ildə çap etdirdiyi «Yunus İmrə»
kitabının «Ön söz»ündə N.Yesirgilin və A.Gölpınarlının
bəhs etdiyi xalq rəvayətinin məzmununu verir və həmin
şeiri Yunusun ən yaxşı şeirlərindən hesab
edib mətnini bütünlüklə oxucuların müzakirəsinə
təqdim edir. Sonra da belə qənaətə gəlir
ki, bu şeiri xalq Yunusa aid edərkən alimlərimizin
Qasım adı ilə şeir yazan birinə aid etməsi təəccüblüdür.
Qasım bu şeiri söyləmiş olsa da, Yunus üslubunda
təsdiq etmək üçün onun bir qəzəlindən
iki beyt nümunə göstərir:
Haləti
eşqi vüsləti canıma həmdəm olalı
Elmi ledündə tövhidi bahi nidaya uğradım.
Qasimi eşqi
məhv edən hikməti bahri elm imiş,
Məna yüzündə pəs elin həmdü sənaya
uğradım.
(Tərcüməsi:
Onun vüsal halı canıma həmdəm olalı,
İlahiyyat elmində təkallahlıq nidasına
çatdım.
Eşq
aşiqi Qasımı məhv edən elm dənizinin hikmətiymiş,
Məna aləmində elin şükr və tərifinə
çatdım).
Əlbəttə, S.Eyuboğlunun «Üslub
baxımından «Gəlür» rədifli şeirin Y.İmrənin
şeirlərinə bənzəməsi» fikrilə
razılaşmaq olar. Həqiqətən də şeirdə
Y.İmrənin ifadə tərzi aydın görünür.
Vaxtilə
F.Köprülüzadə də «Türk ədəbiyyatında
ilk mütəsəvviflər» adlı əsərində «Gəlür»
rədifli şeiri Y.İmrənin ən dəyərli əsərlərindən
biri kimi qiymətləndirib, 1934-cü ildə nəşr
etdirdiyi «Əski şairlərimiz» adlı Divan ədəbiyyatı
antologiyasına daxil edib. Yunus İmrənin
külliyatında «Gəlür» rədifli başqa bir şeir
də var ki, yuxarıda göstərdiyimiz kimi,
A.Gölpınarlının fikrincə, Molla Qasım «Gəlür»
rədifli şeiri Yunus İmrənin həmin şeirinə nəzirə
olaraq yazıb. Lakin Qasımın adı
xatırlanan şeir məzmunca nəzirəyə bənzəmir
və ənənəyə görə nəzirəçi də
ustadı imtahana çəkməyə, yoxlamağa cəsarət
eləməz. Çünki həmin şeirdə ustad
töhfəsinə bənzərlik aydın hiss olunur. Şeirin məzmunundan da görünür ki, Molla
Qasım Yunus İmrəni həqiqətən də imtahana
çəkmək, onun biliyini yoxlamaq deyil, ümumiyyətlə,
el sənətkarlarının sənətində ənənəyə
çevrilən yaradıcılıq bəhsinə səsləyib.
Bu ənənə sonrakı əsərlərdə
də şeirin, sənətin bədii təkamülündə
böyük rol oynayıb.
Deməli, hər iki şairin adı çəkilən
«Gəlür» rədifli şeir, həmçinin onların bəzi
əsərlərinin məzmun və şəkil
baxımından bir-birinə bənzəmələri hər
iki şairin eyni dövrdə yaşadığını, bəlkə
də, bir-biri ilə görüşdüyünü,
şeirləşdiyini və ya bir-birinə nəzirə
yazdığını güman etməyə əsas verir. Onların əsərlərindən
də anlaşılır ki, Molla Qasım Anadoluda olduğu
kimi, Yunus İmrə də Azərbaycana səyahət edib.
A.Gölpınarlı:
«Anadolunun bir çox şəhərlərini gəzdiyini,
yuxarı ellərə, yəni Azəraycan tərəflərinə
və Şama getdigini söyləyən,
şeirində şeyxliyindən və
ixtiyarlığından bəhs edən Yunus «Risalat-al
Nüshiyyə» adlı məsnəvisini 1307-1308-də
yazdığını qeyd edir».
Seyid Kamal
Qaraalıoğlu isə «Rəsmili türk ədəbiyyatçılar
sözlüyü» kitabında Y.İmrənin həyatından
bəhs edərkən yazır: «Şeyx Tapdıq İmrədən
uzun illər feyz aldığı, sonra təriqət
uğrunda qürbətə çıxaraq Konyanı,
Şamı, Azərbaycanı dolaşdığı,
Mövlana ilə tanışlığı
anlaşılmaqdadır». Bunu da əlavə edək
ki, Yunusun şeirlərində Qafqazın adı dönə-dönə
xatırlanır. Eyni ilə də
Şirvanlı Qasım – Molla Qasım Yaxın Şərqin
bir çox ölkələrini; Əfqanıstanı,
Suriyanı, Türkiyəni gəzmişdir. Molla Qasım
«Haray» rədifli dərin məzmunlu təcnisində deyir:
“Qabuldan gəldin sən Dəməşq elinə”.
Molla Qasımın əldə olan 5 şeirinin beşi də
aşıq şeiri tərzində yazılıb, 23-si təcnis,
1-müəmma, 1-i qoşma, 1-i isə gəraylıdır. Molla
Qasımın təcnisləri bu janrın ən kamil nümunələri
sayıla bilər. Budur «Haray» rədifli təcnis:
Əhədü-dəmyəzəl
vahidü-yekta,
Salma məni gözdən ayağa haray.
Müntaha
qovruldum tənəli sözdən,
Pərvanə tək yandım a yağa haray.
Bununla belə, Yunus İmrənin tədqiqatçıları
xalq rəvayətində olduğu kimi Molla Qasımı
şairdən daha çox din xadimi, ruhani molla kimi təsəvvür
etmişlər. Şirvanlı Molla Qasım ərəb və fars dillərində təhsil almış olsa
da, öz ana dilində, xalqın bədii təfəkkürünə
məxsus, xalq şeirinin müxtəlif şəkillərində
poetik sənət nümunələri yarada bilib. Molla Qasımın əlimizdə olan istər şəkil,
istərsə dil zənginliyi göstərir ki, o, Azərbaycan
dilinin incəliklərinə dərindən bələd
olduğu kimi, xalq şeirinin bədii xüsusiyyətlərini
mükəmməl bilən sənətkar olub.
Qara Namazov,
professor
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 7 aprel.- S.14.