“Baba ocağı”
Fəlsəfə
doktoru, dosent Tahir Orucovun redaktorluğu ilə 2014-cü ildə
«Elm və təhsil» nəşriyyatında çapdan
çıxmış «Baba ocağı» romanını diqqətlə
oxudum. Əsərin dilindəki bir sıra incə
çalarlar, ədəbi detallar roman müəllifinin
şairanə təbiətini açıb ortaya qoyur. Bu da onun şairlik keyfiyyətinin nəsr dilindəki
təzahür formasıdır. Digər tərəfdən
isə «Baba ocağı» janrına görə tarixi
romandır. Burada əhvalatlar tarixi hadisələrin,
gerçəkdən baş vermiş olayların
işığında cərəyan edir. Bu
tarixi dövrü bədii əsərə gətirmək isə,
hər şeydən öncə, yazardan bir tədqiqatçı
fədakarlığı tələb edirdi. Bu mənada
N.Muradoğlu XX əsrin əvvəllərində əsasən
özünün ata-baba yurdu olan Ordubadın Əylis kəndi
və ona ətrafı ərazilərdə baş verən
qanlı qırğınları – ermənilərin təcavüzkar
əməllərini və bu zorakılığın qanlı
nəticələrini ağır zəhmətə
qatlaşaraq dərindən öyrənib və bu hesaba da həmin
tarixi mərhələni reallığı ilə təsvirə
gətirib canlandırmağa nail olub. Bax buna
görə də «Baba ocağı» adlı tarixi əsərində
müəllifin sənətkarlığı təkcə nasir
kimi özünü göstərmir, eyni zamanda həssas təbiətli
bir insanın düşüncələrini tarixi
reallığın bədii əksi planında nümayiş
etdirir. Başqa sözlə, «Baba
ocağı» Nizami Muradoğlunun özünün baba
ocağına bir oğulluq borcunu ödəmək
missiyasını əks etdirir.
«1906-cı ilin bir yaz gecəsiydi. Dadaş
yatıb bir yuxu gördü. Əylisçayın
kənarında dayanmışdı. Birdən
göy guruldadı, şimşək çaxdı,
yağış yağmağa başladı. Yağış o qədər şiddətləndi
ki, leysana döndü, Dadaşın ayağının
altındakı torpaq sürüşdü, Dadaş
çayın ortasına düşdü, dalğalar onu
ağuşuna alıb aparırdı. Əylisçayın
suları qan rəngində idi, yox, deyəsən
Əylisçaya qan axırdı, qan sel kimi axırdı.
O qan Dadaşın ağzından qarnına dolurdu, Dadaş qan
içində boğulurdu» (səh.6).
Romanın «Tövbə» adlandırılan birinci hissəsi
bu abzasla başlayır. Əsərin baş qəhrəmanı
Dadaş – əsl adı Rövşən olan bu gəncin
yuxusunun təsviri ilə başlaması təsadüfi deyil.
Birincisi, yuxu müqəddəsdir, bu müqəddəs
yuxu işığında müəllif roman boyu baş verəcək
real gerçəkliklərin ümumi mənzərəsini
cızır və hadisələrin ümumi məzmununun bu istiqamətdə
baş verdiyinin şahidi oluruq. İkincisi,
ikiadlılıq mifik düşüncədən tutmuş ta ədəbi-bədii
dünyagörüşlərimizə kimi, habelə real
müasir həyatımızda da xarakterik haldır. Bu iki adlılığın arxasında müəyyən
ədəbi-bədii mətləblərin dayanması da bir priyomdur.
Lakin başlanğıc cümlənin «1906-ci ilin yaz gecəsi»
şəklində verilməsi də bəri başdan onu nişan verir ki, roman tarixi hadisələrə
və tarixi faktlara isnad edilməklə qələmə
alınmışdır. Buna görə də əsərin
qəhrəmanı Dadaşın əsl adının
Rövşən olması reallığı əks etdirir.
Amma real hadisələrə yazıçı müdaxiləsi
kimi bədii təfəkkür aktını nəzərə
aldıqda, ola bilər ki, Nizami Muradoğlu
burada baş qəhrəmanın əsl adının
Rövşən olmasını bir simvol kimi vermişdir. Nəyə görə bu qənaətə gəlirəm?
Əsərdən bir parçaya da diqqəti yönəldib
sonra fikrimi açıqlayacağam:
«Dadaş (Rövşən – Ş.Ə.) hələ
uşaq ikən eşitmişdi ki, Ordubad müqəddəs
yerdir. Bu torpaqda dövrü-qədimdən üləmalar
çox olduğundan, Yaxın Şərqin diqqət mərkəzində
idi. Arazın cənubunda yaşayanlar
Orbudaba sehirli bir yer kimi baxırdılar. Deyirdilər
ki, İranın münəccimləri göydən bir bəla
gəldiyini müşayiət edəndə camaatı məscidlərə
yığıb dua edərmişlər ki, «Xudavəndi-aləm,
bu bəlanı Ordubada göndər». Səbəbini
soruşanlara cavab verərmişlər ki, bəs sən demə
Ordubadda o qədər çox üləma, mürşid, seyid
övladı var ki, bəla Ordubada çatınca sovuşar,
heç bir ziyan verməz. Belə ki,
Ordubad camaatı çox inamlı və imanlıdır.
Dadaş özü də uşaq vaxtı
bunları görmüşdü. Ancaq gəncliyindən
bu yerləri tərk edib gedəli iyirmi il
ötmüşdü» (səh.7).
Göründüyü kimi, müəllif hadisələrin
baş vermə məkanını – baba ocağı
Ordubadı müqəddəs sehirli bir yer kimi təsvir edir və
dini-mifik inanclarla əlaqəli şəkildə bunun
izahını verir. Belə olan təqdirdə isə bir daha
yuxarıda deyəcəyim fikrimə əsas zəmin
yaranır. Koroğlu xalqımızın
mifik-tarixi təfəkküründə yenilməz qəhrəmandır
və onun da əsl adı Rövşəndir. Belə
yanaşma ilə düşündükdə folklorumuzdakı
Koroğlu-Rövşən ikiadlılığı Nizami
Muradoğluda Dadaş-Rövşən
ikiadlılığı variantında üzə
çıxır...
«Baba ocağı» romanında da Koroğlunun –
Rövşənin adaşı öz tarixi misilsiz qəhrəmanlığı
ilə sübut edir ki, o da öz zamanının Koroğlu qeyrətli
Rövşənidir. Yəni mifik qəhrəman olan
Koroğlunun ölməzliyi ilə tarixi qəhrəman olan
Rövşənin də ölməz olduğu ideyası
üst-üstə düşür. Mifik qəhrəmanlar
ölmədiyi kimi tarixi qəhrəmanlar da qəhrəmanlıq
estafetlərini zaman-zaman bir-birlərinə ötürməklə
bu ölməzliyi təcəssüm etdirirlər.
Baba
ocağı romanının adına
uyğun olaraq burada təsvir edilən baba ocağı
Əylis haqqında, Ordubadla bağlı Rövşənlə
erməni Stepan arasında gedən söhbət əsnasında
maraqlı tarixi-elmi məlumatın verilməsi özü də
baba ocağına oxucuda dərin məhəbbət
aşılamağa xidmət edir: «-Stepan, mən Əylisdə
doğulmuşam. Əylis eşitmisən?
- Akulis?..
- Akulis
yox, Ağ-ulus… Bu kənd Elxanilərin hakimiyyəti
dövründə xanədan mənsublarının, hətta
ondan öncəki xanədanların, daha sonra Səfəvilərin,
Qacarların istirahət düşərgəsi olub. O
zamanlar xanədan mənsublarına ağuluslular, ağevlilər
deyirdilər. Cəmiyyətdə təbəqələşmə
getmişdi: ağuluslular, bozuluslular, qarauluslular. Yüksək hakimiyyət təmsilçiləri,
onların ailələri, qohum-əqrəbaları
ağuluslular adlanırdı. Bu kəndin ab-havası, təbii
gözəlliyi, meyvə-tərəvəzinin əvəzsiz tamı ağulusluların diqqətini cəlb
etmişdi. Bu kənddəki məbədlər,
məscidlər, üç kunbəzli hamam, kəhrizlər
sistemi, su-kanalizasiya təsərrüfatı böyük
intibahdan xəbər verir. XVII-XVIII əsrlərdə
Əylis Şərqin ən qabaqcıl şəhərləri
sırasına daxil edilmiş, ipəkçilik xüsusi
inkişaf etmişdi. …Ordubada Səfəvilərin
hakimiyyəti dövründə xüsusi önəm verilirdi.
Şah Abbasın vəziri Mirzə Hatəm bəy
də Ordubadlıydı. Nəsirəddən
Tusi də ordubadlı imiş. Şah Abbas
Ordubad bölgəsinin vergilərdən azad edilməsi haqda fərman
vermişdi. Hülaki xanın zövcəsi Doqquzxatun
xanım yay istirahətini çox zaman Əylisdə
keçirirmiş»…
Bu minvalla tarixi bilgi sayəsində yazıçı
oxucuda əsərdə təsvir olunan baba ocağı Ordubad və
Əylis haqqında maraq və məhəbbət oyadır və
bu tarixi dədə-baba torpaqlarımızın erməni təcavüzündən
qorunması yolunda aparılan mübarizə bütün təfsilatı
ilə əsər boyu nəql olunur. Əsərin baş qəhrəmanı
Rövşən də bu mübarizənin mərkəzindədir.
20 il baba ocağından kənarda yaşayan
Rövşən yenidən doğuluğu yurda dönür,
eyni zamanda günah işlərdən çəkinib tövbə
etmək üçün din xadimləri ilə
görüşür, deyir ki, «Mənim bir arzum var, tövbənin
bu dünyada qəbul olunduğunu bilmək istəyirəm. Mənim tövbəmin qəbul olunduğuna zəmanət
verə bilərsinizmi? Mən tövbəmin qəbul
olunduğunu necə görə bilərəm?»
Bu sualın müqabilində Mirzə Tahir Əfəndi bir xeyli fikrə dalıb, «Bu günə qədər belə bir şey nə eşidilib, nə də görülüb» deyir. Daha sonra yaşlı, dünyagörmüş adamlara bu barədə müraciət etməyi məsləhət bilir, «Cəvizli tərəfdə dağın döşündə bir kəlisa var», - deyə ora getməyə yol göstərib deyir: «Mən babamdan eşitmişdim ki, o kəlisanı Elxanilərin zamanında Hülakü xanın baş hərəmi Doqquzxatun xanım tikdirib. Doqquzxatun xanım nəsrani dininə mənsub türklərdən – ərmən tayfalarındandı, xeyriyyəçiliklə məşğul olub, kəlisalar tikdirirmiş. Bizim bu kəndə də hər yayda xanədan mənsubları dincəlməyə gələrmişlər. Bir yay Doqquzxatun xanımın özü də burada istirahət etməyə gəlir. Doqquzxatun xanımın canında son zamanlar ağrıları artmışdı. Bu kəndin səfalı havası, şəfalı suları Doqquzxatun xanımın ağrılarını canından çıxarır. Burada onu narahat edən xəstəlikdən şəfa tapan baş hərəm bu kəlisanı tikdirmək qərarına gəlir. Üstəlik İsfahandan bura dini alimlər gətirir, özü də tez-tez gəlib burda yaşayır, bu kəlisada ibadət edərmiş.
Həmin kəlisada Mikayıl adında o vaxt gələn alimlərin nəslindən olan bir abid var, nəsranidir, türkdür, ərmən tayfasındandır, haylardan deyil, amma indi haylar onu özlərindən sayırlar. O abid çox dünyagörmüş adamdır. Həftədə bir dəfə adamlarla görüşüb dərdlərinə qulaq asar, qalan günləri ibadətlə məşğul olar, dualar oxuyar, o dualar da həpsi qədim türk lisanındadır. İstəsən bir onunla da məsləhətləşə bilərsən» .
Bu sitatı həm də ona görə burda misal gətirdim ki, «Ermənilər hayların qurbanlarıdır!» mövzusundakı yazımda qaldırdığım problemin bədii əsərdə inikasını gördüm. Yazımın başlanğıcında «Baba ocağı» romanının müəllifinin burada tədqiqatçılıq baxışlarının da özünə yer aldığını əbəs yerə qeyd etməmişdim. Bu və bu kimi parçalara əsərdə yeri gəldikcə rast gəlindiyi səbəbindən mən o fikri yürütmüşdüm. Mikayıl adlı abidlə bağlı söylənilən «o abid nəsranidir, türkdür, ərmən tayfasındandır, haylardan deyil, amma indi haylar onu özlərindən sayırlar» məzmunlu ifadələrin arxasında incə elmi mətləblər dayanır ki, bu haqda yuxarıda adını çəkdiyim məqaləmdə genişliyilə bəhs açdığımdan, bir daha bu mövzuya qayıtmıram. Ancaq Nizami Muradoğlu bu mövzu ilə bağlı romanda təkrar-təkrar bədii dönüşlər edir ki, bu hal təqdiredici hal olub, oxucularında da bu yöndə maraq oyatmağa xidmət edir. Məsələn, romanın «Qanlı daş» adlandırdığı 2-ci hissəsində Əylisdə Novruz bayramı münasibətilə taxta oturdulmuş Xanılı xanın (əsil adı Xəlil olan bu qaraqabaq kişinin) dilindən verilən camaata Novruz təbriki ilə bağlı nitqindən bir parçaya diqqət edək: « - Biz hesab edirik ki, bu bayram bizimlə birgə yaşayan, işləyən, çalışan bütün xalqların nümayəndələrinin bayramıdır. Əylisdə yerli Azərbaycan türkləri ilə yanaşı nəsrani ərmən türk tayfalarının, musəvi zoqların və hayların da nümayəndələri yaşayır. Biz onları da bu gözəl bayram münasibətilə təbrik edirik. Əylisdə yaşayan hər bir ailəyə, milliyyətindən asılı olmayaraq hər bir vətəndaşımıza bayram sevincləri arzu edirik. Novruz bayramınız mübarək olsun!»
Göründüyü kimi, yazıçı burada da nəsrani ərmən türk tayfaları ilə təcavüzkar haylar arasında çox ciddi milli fərqlər olduğunu oxucuların nəzərinə çatdırır. Bu da tarixi-elmi həqiqətləri bədii dərk vasitəsilə maarifləndirmə missiyası daşıyan müsbət cəhətlərdən biri kimi alqışlanmalıdır.
Ş.Əlfioğlu
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 10 aprel.-
S.14.