“1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman
davası”
Mir Möhsün Nəvvab:
“Qafqaz vilayətlərində nə qədər
iğtişaş və münaqişələr baş
verirdisə, onların birinci səbəbkarı ermənilər
olurdu”
II
yazı
Ermənilərin
20-ci yüzildə xalqımıza qarşı törətdiyi
soyqırımlarla bağlı Mir Möhsün Nəvvabın
tarixi əsərində - “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman
davası” kitabında kifayət qədər ətraflı təhlillər,
təsvirlər var. Müəllif yazır: “Bu halda bir neçə
kəlmə erməni tayfasının törətdiyi əhvalatlardan
yazmaq lazımdır. Əvvəla mərhum İbrahim xanın
hökmranlığı zamanında Pənahabad, yəni Şuşa qalasının şərq tərəfində
Bağırqan dağı deyilən yerdə bir uca qaya
vardı. Həmin dağda öz təbəələri
ilə Avan Koxa adlı bir erməni yaşayırdı. Avan Koxa öz təbəələrinə
buyurmuşdu ki, harada əllərinə müsəlman (yəni
Azərbaycan türkü-red.) düşsə, tutub onun
hüzuruna gətirsinlər. Avan Koxanın
əmrilə tutulmuş müsəlmanı
çılpaqlayıb üzü üstə yerə
yıxardılar. Sonra onun arxasının dərisindən
dörd barmaq enində bıçaqla boynundan qom
ətinəcən iki tərəfdən xətt çəkər
və dərinin ucunu aşağı əydirilmiş
ağacın qüvvətli bir budağına bənd edib
budağı buraxardılar. Ağacın
budağı qüvvətlə yuxarı qalxanda o yazıq
müsəlmanın dərisi boynuna qədər soyulardı və
onun bağırtısı o dağa düşərdi. Bu əhvalatı görənin və eşidənin
də bağrı qan olardı. Buna görə
də həmin qayaya “Bağırqan dağı” adı
vermişdilər”.
“1905-1906-cı
illərdə erməni-müsəlman davası”
kitabının ardına diqqət edək: “Hicri 1260-cı
(miladi 1844)-cü il tarixində qundaqsaz
İsaballı adlı bir erməni başqa ermənilərlə
birlikdə müsəlmanların şəbeh gətirməyini
təqlid edərək istehza edərlərmiş. Müsəlmanlar hadisədən xəbərdar olan
saat dükan-bazarı bağlayıb Xan bağına getdilər
və şəhərin hakimi Cəfərqulu xanı Qalaya gətirdilər.
Şəhərdə böyük bir qovğa üz verdi. Böyük-kiçik
hamı həmin hakim tərəfə üz qoydular. Bu halda çox qorxuya düşən hakim nə qədər
istədi ki, müsəlmanları sakitləşdirsin,
mümkün olmadı. Axırda bir bəhanə
ilə aradan çıxıb evinə gəldi. İğtişaş get-gedə şiddətlənirdi.
Onun qarşısını almaq
üçün Şuşakənddə olan digər şəhər
hakimi Ala bəyi gətirdilər. Ala bəy atlı meydana daxil olan kimi xalq onu araya aldı. Mirhadı adlı bir seyid irəli gəlib Ala bəyi
çəkib atdan yerə saldı və vurub baş-gözünü
yardı. Xalq üz qoydu ermənilərin
üstünə. Ermənilər tamam
dükandan çıxıb qaçdılar. Kimisi dükanı bağladı, kimisi bir
qapısını örtdü, kimisi də buna fürsət
tapmayıb ayaqyalın üz qoydu qaçmağa. Bir para uzaqgörən müsəlmanlar qaçan ermənilərin
bir parasını evlərinə gətirib mühafizə edib
sakitləşdirdilər. Cahil müsəlmanlar
isə ermənilərin vurub baş-gözlərini
yardılar. Xülasə, şəhərin
hakimi birtəhər müsəlmanları sakit edib erməniləri
böyük fəlakətdən qutardı.
Hicri 1294-cü (miladi 1877) ildə rus-osmanlı müharibəsində
rus dövlətinin ordu başçılarından bir
neçəsi erməni tayfasından idi. Həmin ermənilər
Qars şəhərini tutarkən düşmənçiliklə
nə qədər müsəlman kitabları və
Quranı-Şərif əllərinə keçirdisə,
yandırırdılar. Həmin tarixdə
ermənilərin sənətkarları İrəvan şəhərində
Üçkilsədə (Eçmiədzin) maşın tərtib
edib, 9 milyon qəlp əskinas pul kəsdilər. Dövlət xəbərdar olub, qəflətən
tökülüb həmin pulu və maşını
müsadirə edib, pulkəsənləri və kəsdirənləri
tutub cəzalandırdı.
Hicri
1321-ci (miladi 1903) il tarixində müsəlman
kəndindən olan Məhəmməd və Salman adlı iki
qardaş öz yüzbaşılarına etiraz əlaməti
olaraq qaçıb meşənin içində kömür
yandıran Aleksan adlı dağlı bir erməninin yanına
gəldilər. Həmin iki qardaş erməni ilə
hal-əhval etdikdən sonra əyləşdilər. Hava
soyuq olduğuna görə bir az quyunun kənarında
oturub qızındıqdan sonra, xurcunlarında olan yeməyin
hamısını çıxarıb, yarısını erməniyə
verdilər, qalanını isə özləri yedilər. Əhvalatdan xəbər tutan bu iki cavanın
ata-anası hər gün yemək və çörək gətirib
həmin kömürxanada onlara verirdilər. Bu əhvalat bir neçə gün belə davam etdi.
Yenə bir gün onlara dadlı yeməklər gətirdilər.
Cavanlar yeməyi yarıya bölüb,
yarısını erməniyə verib, yarısını
özləri yeyib, isti vura-vura yuxuya getdilər. O məlun
erməni özündən savayı, qabaqcadan daha iki erməni
gətirib orada gizlətmişdi. Elə ki,
cavanlar yatdı, ermənilərin hər üçü durub əllərində
balta yavaş-yavaş gəlib, o biçarələrin
başlarını iki para etdilər. Cavanlar
bircə dəfə çığırıb
canlarını tapşırdılar. Sonra
o məlun ermənilər o biçarələri üryan edib,
paltarlarını və ciblərini soyub, bədənlərini
kömür quyusuna atıb yandırdılar. Yenə bu günlərdə Əfətli kəndinin
müsəlmanlarından iki nəfər şəxsi
Ballıca kəndinin erməniləri hiylə ilə tutub
öldürmüş və meyidlərini
yandırmışlar”.
Erməni
vəhşilikləri bir-birinin ardınca sıralanır:
“Hicri 1321-ci il (miladi 1903) tarixində
rus-yapon müharibəsi zamanı bir qarabağlı erməni
yapon dövlətinə dəyəri bir milyon yarım manat
olan bir gəmi pişkəş elədi. Bu zaman
rus dövlətinin başı müharibəyə qarışdığına
görə ermənilərdən
çağırılmış əsgərlər dövlətə
xəyanət edərək dəstə-dəstə
silahları ilə bərabər Osmanlı və İran
dövlətlərinə qaçdılar. Qərəz,
öz məzhəblərinin qaydası ilə andlarına yalan
çıxıb müxtəlif xəyanətlər edirdilər…
Bunlar hər şəhərdə qımdatxana təşkil
edirdilər. İlk dəfə Osmanlı şəhərində,
sonra isə Rusiyanın ayrı-ayrı şəhərlərində
belə qımdatxanalar yaratmağa başladılar. Bu
qımdatxanalara bütün siniflərdən şəxs cəlb
olunurdu: oxumuş cavanlar, sövdəgərlər, sənətkar
və başqaları.
Bu
qımdatların icmasının müşavirəsində bir
qərar qəbul olundu ki, hər bir iş sahibi
qımdatxanalara pul verməlidir. Qımdatxanadan həmin qərara
əsasən erməni iş sahiblərinə məktublar
göndərib onların qımdatxanaya göstərilən məbləğdə
pul göndərmələrini tələb edirdilər. Erməni
iş sahibi məktubun tələbinə əməl etmədikdə
ona qımdatxanadan ikinci dəfə elannamə
yazılırdı. Əgər yenə həmin
şəxs pul verməkdən imtina edərdisə,
üçüncü dəfə onu hədələyirdilər.
Bu dəfə də tələbə əməl
etmədikdə qımdatlar həmin şəxsin
öldürülməsi üçün bir və ya iki nəfər
təyin edirdilər. Həmin şəxslər
isə nəzərdə tutulmuş adamı öldürüb
gizlənirdilər. Heç kəs bilmirdi ki, bu cinayəti
kim etdi və hara getdi. Əgər
caniləri bilən və tanıyan olsa da, cürət edib
heç kəsə deyə bilməzdi. Çünki
kimsə canını ifşa etməyə cəhd göstərsəydi,
onun özü də qımdatxana quldurlarının sui-qəsdinə
məruz qalardı.
Atası nalbənd olmuş Camqarov familiyalı bir erməni
… tez bir zamanda milyonçu olur. Qımdatlar başqa
varlı ermənilər kimi ona da kağızla müraciət
edib qımdatxanaya 30 min manat verməsini tələb edirlər.
O isə qımdatların tələbinə məhəl
qoymayıb Moskvaya gedir. Bu zaman qımdatlar
Moskvada yerləşən qımdatxanaya yazırlar ki, o bizim tələbimizə
əməl etmədiyinə görə cəzasına
çatdırılaraq qətlə yetirilsin. Moskva qımdatxanasının
başçıları özlərinin muzdlu qatillərinin
arasında püşk ataraq Camqarovun öldürülməsi
tapşırığını onlardan birinə həvalət
etdilər. Həmin qatil Camqarovu Moskvada kilsənin
qalası yaxınlığında qətlə yetirildi. Beləliklə də, qımdatxanaların muzdlu qatilləri
neçə-neçə günahsız ermənilərin və
rusların ölümünə də bais olurdular”.
Bu, o deməkdir
ki, ermənilər öz millətlərindən olanları məqsədlərinə
tabe etdirmək üçün hər cür yola əl
atırdılar: “Hicri 1321-ci (miladi 1903) ildə rus dövləti
Qafqaz vilayətindəki kilsələrin əmlakını zəbt
etmək istəyirdi. O vaxt bütün Qafqaz şəhərlərində
olan erməni icmalarının başçıları
toplaşıb rus dövlətinin niyyətinə qarşı
durmaq və onun həyata keçirilməsinə mane olmaq qərarına
gəldilər. Bunun nəticəsində
dövlət tərəfindən erməni millətindən
olan xeyli adamlar qətlə yetirildi. Bununla
bərabər bir çox erməni icmalarının
tanınmış başçıları tutularaq Sibirə
göndərildi. Kilsələrin əmlakı
isə zəbt olnub dövlət sərəncamına verildi.
Həmin göstərilən bu ildə şəhərlərdə
çox nahaq qanlar töküldü, xalqlar bir-birinə
çox zülmlər etdilər. Bunun
xoşagəlməz təsiri hər tərəfi
bürüdükcə insanları xoş və rahat həyatdan
məhrum edirdi. Xüsusən, Mancuriya
torpağında rus tayfasından nə qədər
insanların nahaq qanları töküldü, gəmiləri dənizlərdə
batırılıb məhv oldular. Neçə-neçə
şəhərlər və kəndlər xarabalıqlara
çevrildi.
Bu tarixdə İran vilayətinə xəstəlik
düşüb, sayı həddi-hesaba gəlməyən
insanlar tələf oldular. Bu günlərdə bəndeyi-aciz
Nəvvab Mir Möhsün qardaşı Hacı Mirzə
Abutalıb xanı Tehranda Amas adlı öz erməni nökəri
yatdığı yerdə öldürüb,
bacardığı qədər cavahiratdan və nəğd
puldan götürüb qaçıb. Amma
bu cinayətdən qaça bilməyib, rus divanxanasının
əlinə keçib”.
M.M.Nəvvab
bu yerdə 1904-cü ildə Bakıda ermənilərlə Azərbaycan
türkləri arasında baş vermiş münaqişələrdən
danışır: “Əvvəla, bunu bilmək lazımdır
ki, İrəvan şəhərinin erməniləri çox
kinli, ədavətli, təkəbbürlü, xüdpəsənd
və xəmirləri fitnə-fəsad ilə yoğrulmuş
adamlardır. Hansı vilayətdə ki bunlar
tapılır, mütləq orada bir ədavət və
iğtişaş olacaq. Qafqaz vilayətlərində
nə qədər iğtişaş və münaqişələr
baş verirdisə, onların birinci səbəbkarı İrəvan
erməniləri olurdu.
Bir gün Bakıda olan İrəvan erməniləri
şəhərdə iğtişaş salmağa cəhd
göstərirlər. Belə ki, özünü hamıdan
qoçaq və igid hesab edən həmin ermənilərdən
biri bir müsəlmanı öldürür. Ondan sonra lovğalanaraq hər yerdə
özünü tərifləyir və gördüyü cinayətə
fəxr edirdi. Bir gün o, küçədə getdiyi
yerdə 18 yaşlı Bakı camaatından gənc bir
oğlan onun qaşısına çıxıb deyir:
- O erməni
qoçağı sənsən?
Erməni
cavab verir:
- Qoduq, mənəm!
Oğlan bu cavabı eşidən kimi
tapançanı çıxarıb erməninin bədəninə
üç güllə yeridərək öldürür. Ermənilər
həmin müsəlman oğlanı tutub, döyə-döyə
gətirib divanxanaya verirlər... Orada məmur əmr etdi ki,
onu həbsxanaya aparsınlar. Oğlan məmura yalvarıb
xahiş etdi ki, onu erməni əsgərləri ilə göndərməsin,
çünki onlar yolda onu öldürəcəklər. Məmur
ona qulaq asmayıb, zindana aparmağı əmr etdi. Həmi
İrəvandan olan erməni əsgərlər isə
oğlanı çəkə-çəkə aparıb, bir
dar küçədə yerə yıxdılar və
süngü ilə dəlik-deşik edib öldürdülər.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 15 aprel.-
S.13.