“1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman
davası”
M.M. Nəvvab: “Tüfəng
bazarda 20 manata satılırdısa, onlar 100 manata, tapança
6 manata olduğu halda 30 manata alırdılar”
IV
yazı
Ötən sayımızda ermənilərin Naxçıvanda,
İrəvanda və Bakıda törətdiyi
soyqırımlar haqqında danışmışdıq. M.M.Nəvvab yazır ki,
Naxçıvanda, İrəvanda və Bakıda baş verən
iğtişaşlar zamanı İran təbəələrindən
olan müsəlman camaatından da məzlum və şəhid
olduğunu eşidən Təbriz əhli buna dözməyib qəzəblənir,
bazar-dükanı bağlayıb üz qoyurlar erməni məhəllələrinə
tərəf: “Onlar yuxarıda göstərilən şəhərlərdə
nahaq yerə öldürülmüş müsəlmanların
qanının əvəzini çıxmaq üçün
ermənilərin üstünə gedirdilər. Əhvalatdan
xəbərdar olan ermənilər dəhşətə gələrək
böyük-kiçik, övrət-uşaq qapıları
bağlayaraq dad-fəryad qoparırlar və əhvalatı Təbriz
hakiminə çatdırırlar. O, isə erməniləri
mühafizə etmək üçün erməni-müsəlman
məhəllələrinin arasına qoşun yeridir. Qoşun dəstələri tüfənglərini
çəkib atəşə hazır vəziyyətdə
dayanırlar. Bununla da Təbriz hakimi ermənilərin
öldürülməsinin və evlərinin qarət edilməsinin
qarşısını aldı. Bir
neçə gün ərzində Təbrizdə sakitlik
yaradıldı. Bundan sonra Təbriz
hakiminin əmri ilə ermənilərdən bütün silah
və sursatın (tüfəng, güllə, tapança və
s.) hamısını yığdılar. Təbrizin
erməni camaatı teleqraf və məktubla katolikosa və
yerli din xadimlərinə müraciət etdilər ki, ermənilər
sakit oturub ədavət törətməsinlər. Çünki əks təqdirdə biz burada müsəlman
əhalisi tərəfdən qətlə yetirilə bilərik.
Yenə bu tarixdə etibarsızlığı və
nahaq yerə qan tökməyə və müsəlmanlara
qarşı qəddarlığı ilə hamıya
yaxşı məlum olan erməni tayfası bir para müsəlman
əhlini guya ermənilərin özündən qorumaq və
mühafizə etmək üçün onları şirin dilə
tutub evlərində sığınacaq verirlər. Sonra isə onları qətlə
yetirib, bədən üzvlərini kəsmiş,
başlarına nal və mismar çaldıqları müsəlmanlara
məlum olmuşdu. O cümlədən, Xorasan əhli də
bu əhvalatdan xəbərdar olan kimi qəzəblənib, həmin
saat töküldülər erməni dükanlarının
üstünə. Nə qədər mal və əşyaları
var idi talan və tarac etdikdən sonra özlərini də qətlə
yetirmək istəyərkən bir para divan əhli tez bunun
qarşısını alaraq, ermənilərin qətlə
yetirilməsinə imkan vermədilər”.
Yenə
erməni fürsətcilliyi və amansızlığı:
“1905-ci ildə Tiflis şəhərində Qafqaz namestniki
(canişini) öz övrəti ilə faytona minib küçələrin
birindən keçdiyi zaman çoxdan fürsət axtaran erməni
qımdatlarından 4 nəfər həmin faytonun üzərinə
hücum çəkərək, xəncər ilə namestniki
bir neçə yerindən yaralayıb qaçdılar.
Canişinin yanında olan kazak erməninin
birini öldürdü, o biriləri isə qaçıb gizləndilər.
Yenə bu tarixdə divana qulluq edən bir ləzgi
müsəlmanını rus xəzinəsinin qabağında
ermənilər tapança ilə vurub öldürdülər.
Əhvalatdan xəbərdar olan Şuşa
qalasının müsəlmanları böyük icma ilə
gedib həmin ləzginin cəsədini tabuta qoyub böyük
məscidin həyətinə gətirirlər. Qüsl
verdikdən sonra isə aparıb qəbiristanlıqda dəfn
edirlər. Müsəlmanların qəzəbindən
ehtiyat edən ermənilər acizanə surətdə müsəlmanlardan
üzrxahlıq etdilər ki, həmin ləzgini rus bilib
öldürüblər. Ona görə
qatilin bağışlanmasını xahiş etdilər.
... Şuşa qalasında erməni camaatı rus
tayfasından bir böyük vəzifəli şəxsi
tapança ilə öldürdülər. Həmin bu rus ilk dəfə Qalaya gələndə
kasıb olduğundan bir manata belə möhtac imiş. Amma öləndən sonra onun evindən külli
miqdarda nəğd pul və əşya
çıxmışdı. Buradan
aydın oldu ki, o dövlətə xəyanət edib erməni
və müsəlmanlardan rüşvət alırmış.
Xülasə, erməni tayfası bu qəbil
şəxslərdən Qalada və kəndlərdə
çox öldürürdülər. Bütün
bunlara baxmayaraq, müsəlmanlar onlara (ermənilərə)
mehribanlıq və hörmət göstərirdilər. Belə ki, bu tarixdə Şahnəzərovlar nəslindən
Qriqor ağa adlı birisi vəfat etmişdi. Müsəlmanların əyan və əşrafları
toplaşıb onun dəfn mərasimində iştirak etdilər.
Qriqor ağanı tabuta qoyub müsəlmanlar
öz qayda-qanunları ilə çiyinlərinə alaraq qəbiristanlığa
aparıb dəfn etdilər. Onun özü
və ata-babaları (Bəhram bəy, Cəmşid bəy və
Məlik Şahnəzər) müsəlmanlara çox
böyük rəğbət bəslədiklərinə
görə Qalanın müsəlman camaatı bir neçə
gün yas mərasimində iştirak etdilər”.
Kitabda 1905-ci ildə Şuşada baş verən hadisələrdən
bəhs olunur.
Nəvvab yazır: “Şuşa qalasında
erməni tayfasının bir para nalayiq işlərinə
görə müsəlmanlar dözmədiyindən hər iki
tayfa arasında böyük bir iğtişaş baş verdi və
az qaldı ki, qan su yerinə axsın. Hər iki
tərəfdən xeyirxah məsləhətçilər odu
yatırmağa çalışdılar. Bir
neçə dəfə erməni xəlifəsi və
keşişləri, eləcə də min nəfərə
yaxın əyanlar və bazar əhli məscidə gəlib
dualar və xütbələr oxudular. Bununla
da müsəlmanlarla sülhü bərqərar eyləyib
şad-xürrəm geri qayıtdılar.
...Bir
gün müsəlman cavanlarından bir neçəsi bazara gəlib
qəflətən qışqıraraq dedilər ki, ay müsəlmanlar,
nə qafil oturmusunuz? Ermənilər
tökülüb təzə məhəlləni tar-mar edirlər.
Bazar əhli bu dəhşətli xəbəri
eşidən kimi qəzəbləndi və həmin anda
dükanları bağlayıb, bazar camaatının bir
parası silahlarını götürüb Təzə məhəlləyə
tərəf yüyürdü. Bir
parası isə tüfəng və tapançalarını
doldurub bazarda olan ermənilərin üzərinə hücum
çəkdi. Ermənilər bu vəziyyətdən
qorxuya düşüb kimisi dükanı bağlayıb
qaçdı, kimisi isə dükanın içinə girib
qapını daxildən bağlayıb gizləndi. Bəziləri isə qonşuluqda olan müsəlman
evlərində gizlənib özlərini xilas etdilər.
Bu iğtişaş başlayarkən, Təzə
məhəlləyə getmiş silahlı adamlar geri
qayıdıb xəbər gətirdilər ki, deyilənlər
yalandır. Odur ki, mollalar və seyidlər gəlib ermənilərə
təskinlik verdi ki, bu iğtişaş səhvən
olub. Bazar əhlinin tələbi ilə yalan
danışmış adamı tutub çəkə-çəkə
bazara gətirdilər. Onlar yığışıb
söyə-söyə bu yazığı o qədər
döydülər ki, az qaldı
ölsün. Binəvanın başına o qədər
vurmuşdular ki, beyni xarab olub dəli olmuşdu. Uzun müddət müalicə olunmadı. Sonra Tiflisə aparsalar da, orada müalicənin əhəmiyyəti
olmamış, hicri 1323-cü (1905)-ci ilin zilhiccə ayında
vəfat etdi. Həmin adam
hamamçılardan Kərbəlayı Abbasın oğlu Məşədi
Qurban idi.
Bu günlərdə şəhərdə iki məşhur
şəxs vəfat etmişdi. Bu xəbəri
eşidən müsəlmanlar 3 günlüyə
dükan-bazarı bağlayıb məscidi-camidə matəm
saxladılar. Erməni xəlifəsi bu xəbəri
eşidən kimi camaat ilə məscidə gəlib
başsağlığı verir və öz adətləri ilə
İncildən dua oxuyub gedirdilər. Beləcə
ermənilərlə müsəlmanlar alış-veriş edib
bir müddət sakit dolanırdılar. Amma
hər tərəfdən xəbər gəlirdi ki, erməni
qımdatlarının arasında dava etmək xüsusunda
böyük məsləhətləşmələr gedir.
Onların, yəni qımdatların üçdə iki
hissəsi müsəlmanlarla dava etməyi hələlik məsləhət
bilmirdilər.
Qalan üçdə bir hissəsi isə
müsəlmanlarla davanın zəruri olduğunu söyləyirdilər.
Onların qarşısına qoyduğu məqsəd
bütün müsəlmanların ev-eşiyini tar-mar etmək,
özlərini qətlə yetirmək, Şuşa
qalası kimi möhkəm bir şəhəri ələ
keçirmək, ondan sonra isə tədarük etdikləri
bütün silahla ruslara qarşı müharibə elan edib
azadlığa nail olmaq idi. Bu arada bir nəfər
gəlib müsəlmanlara xəbər verir ki, bir iranlı qərib
seyid bir erməni ilə alış-veriş edəndə erməni
ona nalayiq sözlər deyərək hörmətsizlik edib.
Xalq bundan hiddətlənərək məscidin həyətinə
toplaşır. Mən də məscidə gəlib həmin
təhqir olunmuş seyidi görmək üçün onun
dalınca bir adam göndərdim. Onu mənim yanıma gətirdilər. İçəridə və bayırda müsəlman
camaatı qaynaşırdı.
Erməni məhəlləsinin hakimi Qasım bəy
(müsəlman) bizim yanımıza gəldi. Vəziyyəti
belə görüb həmin həkim Kiki (erməni) adlı
Duma deputatına bir məktub yazır və qeyd edir ki, həmin
müqəssir erməni bir qrup adamla gəlib seyidlə
barışsın ki, bu iğtişaşa son qoyulsun. Həmin Kiki müqəssiri 30 nəfərəcən
sövdəgər ermənilərlə birlikdə bizim
yanımıza gətirdilər. Levon
adlı müqəssir gəlib seyidin əlini öpüb
üzr istəyir və beləliklə də, camaat sakitləşir.
Belə tədbirlər nəticəsində hiddətlənmiş
camaatı sakitləşdirmək mümkün olurdu. Odur ki, müsəlman
və erməni böyükləri, eləcə də qazı
və keşişlər bir din xadimi və iki nəfər
mülki şəxsdən ibarət qruplar yaradıb kənd
yerlərinə və bağlara göndərirdilər ki, əhaliyə
nəsihətlər verib sakitləşdirsinlər. Bununla da, iki millət arasında baş verə biləcək
iğtişaşın, müvəqqəti də olsa,
qarşısını alırdılar. Bir
neçə vaxt bu iki xalq arasında sakitlik yarandı. Buna baxmayaraq, ermənilər öz fitnə-fəsadlarından
əl çəkmirdilər. Sadəlövh
müsəlmanlar isə onların bu hiylələrinə
inanıb heç bir tədbir görmürdülər, amma bu
hiyləgər tayfa gizlincə tədarük görüb yollar
üzərində, gizli yerlərdə və hündür
qayalarda səngərlər yaradırdılar. Onlar müsəlmanlarda olan silahları ələ
keçirmək üçün belə bir hiylə işlətdilər.
Əgər tüfəng bazarda 20 manata satılırdısa,
onlar 100 manata, tapança 6 manata olduğu halda, 30 manata
alırdılar. Sadədil müsəlmanlar
silahların ermənilər tərəfdən belə baha qiymətə
alındığını görüb evlərində nə
qədər silah və sursat var idisə, tamamən ermənilərə
satdılar”.
Nəvvab
bir məqama ayrıca toxunur ki, dövlətin başı
yapon-rus müharibəsinə qarışdığına
görə Qarabağda baş verən iğtişaşlara məhəl
qoymurdular: “Dövlətin göstərişi ilə bu iki tayfa
arasında sülh yaratmaq üçün və hər
cür iğtişaşların qarşısını almaq
üçün müsəlmanlar toplaşıb bir neçə
nəfər tədbirli adam seçib bir məclisi-xeyriyyə
yaratdılar. Həmin seçilmiş şəxslər
müsəlman camaatına xəbər etdi ki, erməni
tayfası hiylə işlədərək müsəlmanlardan
silahı toplamaq məqsədilə həmin silahları
müsəlmanlardan olduqca baha qiymətə alırlar. Axırda həmin silahlarla müsəlmanların
özlərini qətlə yetirəcəklər. Bundan sonra müsəlmanların ermənilərə
silah və sursat satmağı qadağan edildi. Hər məhəlləyə xüsusi adamlar təyin
edildi ki, hər kəsin erməni tayfasına silah satmasına
imkan verməsin. hər ailəyə
tapşırıldı ki, öz imkanı daxilində bir və
ya iki tüfəng, tapança və patronlar alıb evində
hazır saxlasınlar. Odur ki, müsəlmanlar
satdıqları silahların əvəzinə, birə-beş
satdıqlarından da baha qiymətə yeni sursatlar almaq məcburiyyəti
qarşısında qaldılar. Bundan sonra
müsəlmanlar ermənilərin hiylələrindən agah
olub bir balaca ayıldılar. Evlərdə
lazım olan ərzaq tədarükü də görməyə
başladılar. Kənd yerlərində
yaşayan camaatı da ermənilərin bu hiyləsindən xəbərdar
etdilər və silah almalarını məsləhət
gördülər”.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 17 aprel.- S13.