Güney Azərbaycan şeiri xalq adət-ənənələri
mövzusunda zirvəyə yüksəlir
“Ağılar” xalq adət-ənənələrilə,
əsasən hüzr mərasimlərilə bağlıdır
Tariximizə nəzər salsaq görərik ki,
xaqlmızın başı həmişə dərddə olub. Şimallı,
Cənublu Azərbaycanımıza həmişə yadelli
işğalçılar basqınlar edib,
torpaqlarımızı viran, sərvətlərimiz talan edib,
xalqı isə soyqırıma, qətliama məruz qoyublar.
Məhz bununla bağlı da zərb-misallar,
atalar sözləri, deyimlər, kəlamlar, şifahi xalq ədəbiyyatının
bir çox nümunələri meydana gəlib. Xalqın ah-naləsindən, fəryadından, fəqanından
yaranan bu ifadələr çox zaman həyata keçib.
Haqq-ədalətin hökmən qələbə
çalacağına bütün varlığı ilə
inanan Ustad Şəhriyar da cəlladlara xalqın dili ilə
belə deyir:
... Şəhidlər
duracaqlar,
Alınar intiqamlar.
“Ağılar” xalq adət-ənənələrilə, əsasən
hüzr mərasimlərilə bağlıdır. Şəhriyarşünas
alim Elman Quliyev “Şəhriyar poeziyası və milli təkamül”
əsərinin “Şəhriyar yaradıcılığında
xalq adət-ənənələrinin bədii əksi” bölməsində
yazır: “Ta qədimdən bu günə qədər Azərbaycan
xalqı adam öldükdə müəyyən
ayinlərin həyata keçirilməsində və icra edilməsində
yaxından iştirak edib. Bu təkcə ölən adamın
dəfni-torpağa tapşırılması ilə yox, həm
də adamların bir yerə yığışması,
ölən üçün ağlamaq, onun şərəfinə
ağı demək və s. adətlərlə həyata
keçirilib. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin adətlərin
əsas hissəsi həmin adamın evində keçirilir:
Ağacda
xəzəl ağlar,
Dibində
gözəl ağlar,
Belə
oğlu ölən ana
Sərgərdan gəzər alar.
Can
qardaş, canım qardaş,
Ağlayar canım qardaş.
Baş
qoydum dizin üstə,
Qoy çıxsın canım, qardaş.
(Xalq ədəbiyyatından)
Şəhriyar yaradıcılığı da bu keyfiyyətdən
məhrum deyil.
Haradasa bu cür ağılar onun
yaradıcılığında silsilə təşkil edir.
Çünki bir tərəfdən doğmaların
vaxtlı-vaxtsız öz əcəlləri ilə ölməsi,
digər tərəfdən isə İraq-İran müharibəsi
nəticəsində yüz minlərlə İran vətəndaşınının
nahaq ölümləri şairin
yaradıcılığında təsirsiz qalmayıb:
Göz
açdı bir zamanda
Ki hamı əl-amanda.
Nə
çəkdi qurd əlindən
Bu qaranlıq dumanda.
Yas gəldi,
qəm yedirdi,
Saz gəli söz dedirdi.
Qabaqca biz
gedərdik,
Niyə Bəhruz gedirdi?
İraq-İran
müharibəsinin dövrü 1950-1980-ci illərə
çox az aiddir, çünki həmin
müharibə 22 sentyabr 1980-ci ildə başlamış, səkkiz
il davam etmişdi. Lakin ustad Şəhriyar məhz
1950-1980-ci illərdə yetişmiş bir sənətkardır
və yaradıcılığının ən parlaq vaxtı
məhz həmin dövrə aiddir. Bundan da əlavə
Şəhriyarın hər dediyi kəlmə, hər işlətdiyi
ifadə şübhəsiz ki, tək hansısa bir dövrə
deyil, bütün zamanlara aiddir...
İstər Şəhriyarın, istər başqa cənublu
şairlərin, istərsə də şimallı sənətkarların
yaradıcılığında xalq adət-ənənələrinin
ən parlaq məhsulu olan Novruz bayramı xüsusi yer tutur. Novruz mərasimi
Zərdüştilikdəndə çox-çox əsrlər
qabaqkı zamanlara söykənir. Məlum
məsələdir ki, türk mənşəli özbək
xalqı da çox böyük təntənə ilə Novruz
bayramını keçirir.
Mədəniyyətimizin,
xalq yaradıcılığımızın, xalqın dərin
düşüncələrinin, hikmət və müdrikliyinin
ifadəsi olan dastan, nağıl və bayatılardan, qədim
mədəniyyət abidələrində, filosofların və
mütəfəkkirlərin yaradıcılığında
Novruz bayramı haqqında saysız-hesabsız dərin mənalı
mülahizələr-fikirlər, ifadələr var. “Dədə
Qorqud” eposundan başlayaraq müxtəlif nağıl və
dastanlarda Novruz bayramı haqqında bir çox hekayətlər
söylənib.
XI əsr Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri
Qətran Təbrizinin (1012-1088) “Divanı”nda Novruz
bayramının adı dəfələrlə çəkilib. Xəqani “Məttiqüt-qeyr”
adlanan qəsidəsinin “Quşların deyiş¬məsi” səhnəsində
ilk baharın təsvirini verir. Nizami “Xəmsə”yə
daxil olan beş əsərin hər birində
Novruz bayramından söhbət açıb, bahar ayinlərtini
həvəslə tərənnüm edib. Şah
İsmayıl Xətai “Dəhnamə” əsərində
Novruza xüsusi əhəmiyyət verib. Ümumiyyətlə,
Novruz bütün klassiklərimizin
yaradıcılığından xüsusi bir xəttlə
keçib, o cümlədən 20-ci əsrin ikinci
yarısının ən nəhəng simalarından olan Şəhriyardan
da yan ötməyib. Ustad Şəhriyar
“Heydərbabaya salam” poemasında bütün bunlarla
yanaşı, xalqın yaşaması üçün
çox vacib olan qışa tədarükünü də
olduqca əlvan boyalarla əks etdirir. Məlum
məsələdir ki, insanın əsas qidası olan taxıl
məhsullarının hasilə gəlməsi olduqca çətin
və uzun bir prosesdir. Taxıl əkilib-becəriləndən
və yetişəndən sonra biçilərək, dərzlərdən
“pəncə” bağlayıb yük heyvanlarının belində
və yaxud öküz arabalarında möhkəm yerlərdə
düzəldilmiş xırmanlara daşınırdı.
Ustad Şəhriyar bu prosesin üzərində xüsusilə
dayanır və bütün poema boyu bu prosesi olduqca canlı səhnələrlə
nümayiş etdirir:
Xəlvərçilər
burda xəlvər daşırdı,
Bu
külliükdən uşaqlar dırmaşırdı,
Sellər
kimi nemət aşıb-daşırdı,
Hər
iş dedin, hər kimsəyə görərdi,
Can dərmanı
istəsəydin verərdi.
Hər bir millətin ədəbiyyatı, poeziyası
onun keçmişinin, yeddi arxa dönəninin,
soy-kökünün, əcdadının üzərində bərqərar
olur. Azərbaycan şeiri də necə deyərlər,
öz kökü üzərində bitmiş poeziyadır.
Əgər azərbaycanlıların da daxil
olduğu ümumtürk şeirinin tarixinə nəzər salsaq
görərik ki, İslam dininə qədərki türk
şeiri əsasən heca vəznində irəliləyib.
VIII əsrin axırlarından etibarən
İslam dinini qəbul eləmiş türk xalqlarında VIII əsrdə
milliyətcə ərəb olan Xəlil ibn Əhməd tərəfindən
yaradılmış əruz vəzninə meyl XI əsrdən əmələ
gəlib. Belə ki, türkdilli poeziyada əruz
vəznində ilk əsər Yusif Xas Hacib Balasuqunlunun
“Kitabqu-bilik” (Xoşbəxtliyə aparan elm) poemasıdır.
Bundan sonra əruz vəzni türk dilli xalqlar, o
cümlədən azərbaycanlılar arasında
yayılmağa başlamış və sonradan meydana
çıxan şeir janrları əsasən əruz vəznində
sistemləşib.
Lakin əruz vəzni şəhərlərdə,
hökmdar saraylarının, mədrəsələrin, mədəni
ocaqların qərar tutduğu yerdə qol-qanad
atmışdır, şəhərlərdən uzaq məkanlarda,
kənd yerlərində o qədər də yayılmayıb. Məlum məsələdir
ki, azərbaycanlılarda, ələlxüsus da kənd yerlərində
yaşayan azərbaycanlılarda xalq
yaradıcılığına, şifahi xalq ədəbiyyatına,
folklora münasibət üstünlük təşkil edir.
Bu da məlumdur ki, əruz vəznində əsasən irfan ədəbiyyatı
nümunələri qələmə alınırdısa, heca
vəzni xalq ədəbiyyatı nümunələri üzərində
bərqərar olurdu, baxmayaraq ki, böyük Türk ozanı
Yunus Əmrə özünün misilsiz irfan əsərlərini,
haqq aşığı Aşıq Ələsgər Azərbaycan
şeir xəzinəsinin bəzəyi olan irfan əsərlərinin
əksəriyyətini heca vəznində qələmə
almışdı, hətta indinin özündə də istər
Anadoluda, istərsə də Güneyli Quzeyli Azərbaycanda kənddə
doğulub boya-başa çatan şairlər əruz vəzninə
o qədər də yaxın gəlmir, heca vəznini daha
doğma bir vəzn hesab edərək bu vəzndə
yazıb-yaradırlar.
Şübhəsiz ki, bunun səbəbləri yuxarıda
qeyd olunduğu kimi əruz vəzninin şəhər mədəniyyəti
ilə bağlı, heca vəzninin xalq şeirininin
aparıcı qüvvəsi olması, eyni zamanda əruz vəzninin,
heca vəzninə nisbətən bir qədər çətin
vəzn olmasıdır. Ədəbiyyat tariximizdən bəzi
klassiklərimizin hər iki vəzndə də bir-birindən
gözəl nümunələr meydana gətirdiyi məlimdur.
“Ədəbiyyatımızın keçdiyi yola nəzər
saldıqda aydın görünür ki, elə sənətkarlar
olub, onlar daha çox xalq şeiri ruhunda yazıb-yaradıblar. Və ya əksinə.
Elə sənətkarlar da olub ki, onların sənətində
hər iki üslub paralel işlənib. Belə
bir hal ədəbiyyatımızda hər iki yolun birləşməsi
fonunda yaranıb. Sonuncu halın
üstünlüyü onda olub ki, “bu ədəbi yollar
yarışında” heca vəzni ilə formalaşan xalq
şeiri yolu bir növ qarşısına çıxan
bütün sədləri aşırmış, nəticədə
üstünlük əldə edib. Ən
başlıcası isə hər iki üslubdan paralel istifadə
edən sənətkarların yaradıcılığında
folklor ənənələri özünü daha yüksək
tərzdə göstərib.
Ədəbiyyatımızın tərkib hissəsi olan Cənubi
Azərbaycan ədəbiyyatında belə ənənələrin
bolluğu inkaredilməzdir. Cənubda gedən ədəbi
prosesin özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Və
bu xüsusiyyətlər əsrlər boyu dəyişərək,
yeni keyfiyyətlər qazanıb. Qazanılmış
keyfiyyətlər məzmun dəyişikliyində deyil, həm
də forma baxımından özünü göstərib.
Əlbəttə, bunlar birinci növbədə
ictimai-tarixi hadisələrin yolu və ədəbi-nəzəri
inkişafın vəziyyəti ilə bağlı baş
verib. (Elman Quliyev. “Şəhriyar
poeziyası və milli təkamül” Bakı-Elm-2004. səhifə 226-227).
Prof. Elman
Quliyevin qeyd etdiyi kimi fars milli şeiri, ərəb şeir vəzni
olan əruza nisbətən Azərbaycan milli şeir
formasına daha yaxın olduğunu, eyni zamanda xalq şeiri
şəkillərinin heca vəznində
formalaşdığını nəzərə alsaq, farslarla
bir regionda yaşayan, eyni havanı udan, eyni bulaqdan su içən
cənubi azərbaycanlıların poeziyasında xalq
yaradıcılığına, folklor motivlərinə meyl
başqa bölgələrdən daha güclü olub. Lakin bu da Cənubi Azərbaycan şeirindəki xalq
yaradıcılığına, folklor motivlərinə meyli
bütünlüklə tamamlamır, Cənubi Azərbaycan
şeirinin meyar və yaddaş rolu xalq adət-ənənələri
mövzusunda zirvəyə yüksəlir. Məlumdur
ki, mənəvi həssaslıq, əxlaqi kamillik, sədaqət,
hünər, cəngavərlik hisslərinin tərbiyəsində
poeziya böyük rol oynayır. Cənubi
Azərbaycan şeirinin xalq adət-ənənələri
mövzusu ilə bağlılığı bir neçə
formada özünü göstərir. Cənub
şeirinin böyük bir hissəsini xalq adət-ənənələrinin
motivləri əsasında yazılmış şeirlər təşkil
edir. Azərbaycan tarixinin qəhrəmanlıq məqamlarına,
böyük və qüdrətli xarakterlərə, əcdadlarımızın
mənəvi aləminin zənginliyinə poetik nəzəri cənub
şeirinin rəhni hesab etmək olar...
Vüqar Əhməd,
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 18 aprel.-
S14.