“Bolşeviklərin əsas hərbi
dayağını erməni silahlı dəstələri təşkil
edib”
Vaqif Abışov: “Şaumyan başda olmaqla BXKS hökumətinin
apardığı siyasət
türk-müsəlmanlara tamamilə
yad olub”
II yazı
Tarixçi-alim Vaqif Abışovun sözlərinə görə,
Mikoyan 1918-ci ilin iyul ayında bolşeviklər
partiyasının çətin
durumda olmasını qeyd edib, onların
bu çətin dəqiqələrdə azlıqda
qaldıqlarını və
geniş fəhlə kütləsi qəti və qorxulu dəqiqələrdə öz
avanqardalarının (öndə
gedənlər) ardınca
getmədiklərini göstərib. Onun bu fikir bir
daha sübut edir ki, bolşevik
rəhbərlərinin fəhlələr
arasında o qədər
də nüfuzu olmayıb: “Düzdür,
ilk əvvəllər bolşeviklərin
təbliğatına uymuş
geniş fəhlə kütlələri onları
müdafiə etsələr
də, sonradan, Şaumyanın başçılıq
etdiyi Bakı Sovetinin onların sosial vəziyyətlərini
yaxşılaşması üçün
elə bir ciddi iş görmədiklərini
görüb onlardan uzaqlaşmağa başladılar.
1923-cü ildə yazılmış “Keçmişdən
…” kitabına əlavə
olaraq, İSTPART-ın
xətti ilə,
1924-cü ildə nəşr
olunan “Keçmişdən.
Azərbaycanda Oktyabr inqilabı və Bakı bolşevik təşkilatının tarixi
üzrə materiallar məcmuəsi” adlı kitabın ön sözündə “Azərbaycanda
Oktyabr inqilabı və Bakı bolşevik partiya təşkilatının tarixinin
öyrənilməsi hələ
tarixi materialların toplanması mərhələsində”
olduğu və
1923-cü ildlə nəşr
olunan “Keçmişdən”
məcmuəsinin əlavəsini
və davamını təşkil” etdiyi qeyd olunub (2, s. 3). Kitabda
1917-1920-ci illərdəki inqilabi
hadisələrdə iştirak
etmiş şəxslərin
məqalə və xatirələri yer alıb. Kitabda Antonina və
Pyotr Kaçayevin birgə yazdıqları “İki nəfərin xatirələri”ndə (2, s. 42-47) 1917-1918-ci illərdə bolşeviklərin
Bakıda apardığı
siyasi mübarizədən
bəhs olunur. Antonina və Pyotr Kaçayevlər
1917-1918-ci illərdə bolşeviklərin
sıralarında fəaliyyət
göstərib və komissarların Bakıdan Həştərxana qaçarkən
onların sıralarında
olublar”.
Onun sözlərinə görə,
Kaçayevlər ordunun
köməyi ilə bolşeviklərin Tiflisdə
hakimiyyəti zorakı
yolla ələ keçirmək niyyətləri
və bu işdə Moskvadan Stepan Şaumyana xüsusi göstəriş
verildiyini qeyd etmişdilər: “Lakin həmin vaxt ordu bolşeviklərin siyasi avantürasına aldanaraq onların arxasınca getməyib. Bununla bağlı S.Şaumyan Bakı Komitəsinin yığıncağındakı məruzəsində etiraf
edib. Onun sözlərinə görə
yorulmuş ordu Rusiyaya can atırdı və hətta, əgər onu təhrik edib Tiflisə hərəkət
etdirsəydik, onsuz da bir müddətdən
sonra ordu Rusiyaya gedəcək, Tiflisdə isə menşeviklər hakimiyyəti
yenidən ələ keçirəcəkdilər.
Kaçayevlər mart hadisələrini “üsyan”
kimi qiymətləndirmiş
və bir neçə cümlə ilə kifayətlənmişdilər. Lakin mart hadisələrinin
nəticələrinin bolşeviklər
üçün böyük
olduğu və hakimiyyət tamamilə bolşeviklərin əlinə
keçdiyini göstərmişdilər.
Kaçayevlər Sovetdəki sazişçilərlə
bağlı partiya üzvləri arasında fikir ayrılığının
olduğunu, Şaumyanın
sazişçi partiya
nümayəndələrinin, yalnız fərdi qayda da, Caparidze
isə ümumiyyətlə,
eserlərin tamamilə
Sovetin sıralarına
buraxılmasının tərəfdarı
olduğunu qeyd etmişdilər. Lakin sonradan
Şaumyanın başçılıq
etdiyi qrup zorakı yolla, yəni bu məsələni
rayon partiya yığıncaqlarının
müzakirəsinə çıxararaq
çoxluq əldə
etməklə qalib gəlib.
“Keçmişdən…” kitabında
yer almış Arm. Saracyevin “Bakı Oktyabr inqilabı günündə” adlı
məqaləsində fevral-noyabr
aylarında bolşeviklərin
Bakı Sovetində hakimiyyəti ələ alması uğrunda apardıqları mübarizədən,
eləcə də Bakıdakı siyasi hadisələrdən bəhs
olunur. Bu məqalə
də, “Bakı Xalq Komissarları Sovetinin qurulmasının tarixi” məsələsinə
yanaşma baxımından,
əvvəlki məqalələrdən
prinsipcə heç nə ilə fərqlənmir. Məqalədə
1917-ci il fevral inqilabından sonra bolşeviklərin Bakı
Sovetində hakimiyyəti
ələ keçirmək
üçün eser,
menşevik, daşnak və müsavatçılara
qarşı apardığı
“mübarizə” öz
əksini tapıb.
Tarixçi-alimin sözlərinə görə,
A.Qaber-Korn mart hadisələrinə
toxunaraq yazırdı:
“Mübarizə üç
gün davam etdi, lakin artıq
hadisələrin ikinci
günü sinfi xarakter surətlə milli çalarlar aldı. Bakı Sovetinin qüvvələrinin
zəif olması nəticəsində müsavat-əksinqilabçılarına
qarşı daşnak
partizalarının iştirakına
icazə verildi. Lakin mart qələbəsindən sonra,
biz kifayət qədər
əks-inqilabçı elementlərdən
(müəllif burada daşnakları nəzərdə
tutur–V.A.) aktiv aralanmadıq. Müsavatçılardan
“vəhşi diviziya”nın tərksilah olunmasını tələb
etdik, onları Sovetdən qovduq, daşnakların tərksilah
olunmasına zəif təzyiq etdik. Onları Sovetdə saxladıq; bu ətrafdakılara, ən başlıcası isə, türk əhalisi içərisində
dərin zərərli
təəssürat yaratmış
oldu”. Müəllif onların, yəni
bolşeviklərin hakimiyyətdə
olduqları müddətdə
Bakı proletariatı,
ümumiyyətlə, bütün
zəhmətkeş kütlələr
Sovet hakimiyyətini, nailiyyətlərini hiss etmədilər.
Daha sonra müəllif qeyd edir ki,
bizim partiya tərəfindən bütün
rayonlarda çağırılan
1918-ci ilin iyul mitinqlərində fəhlə
kütlələri bizi
düşməncəsinə qarşılayırdılar. Hətta, bizim sevimli rəhbərlərimiz
Stepan və Alyoşaya danışmağa
imkan vermədilər.
Həmin dövrün reallıqlarının bu cür təsvir olunmasına, sovet tarixçilərinin əsərlərində, demək olar ki, rast gəlmək mümkün deyil. Korn Bakıda bolşevik Sovet hakimiyyətinin apardığı işi tənqid edib və “Sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu 4 ay ərzində neft sənayesinin milliləşdirilməsini çıxmaq şərti ilə, elə bir sosial-iqtisadi tədbir həyata keçirilmədiyini vurğulayıb. Kitabda bolşevik drujinaçısı olmuş Baranovun xatirəsində mart hadisələrindən sonra Bakıda hakimiyyət bütövlükdə və tamamilə fəhlə deputatları Sovetinə məxsus olduğu qeyd olunur. Baranov azərbaycanlılara qarşı kütləvi qətliamlar törədən, xalqımıza tamamilə yad olan, yalnız Sovet Rusiyasının direktivlərini həyata keçirən Bakı Xalq Komissaralrı Sovetini “azərbaycan hökuməti” adlandırmışdı. Halbuki, bu hökumət həm tərkibinə görə, həm də yeritdiyi siyasətinə görə Azərbaycan xalqına tamamilə yad və düşmən idi. Daha sonra, müəllif Bakı Xalq Komissarları Sovetinin əsas vəzifələrindən biri Həştərxana, oradan da Volqa vasitəsilə Sovet Rusiyasının mərkəzinə mümkün qədər çox neft yola salmaq” olduğunu qeyd etmişdir. Müəllif bu faktı düzgün qeyd edirdi. Çünki vətəndaş müharibəsi və hərbi müdaxilə nəticəsində dağıdılmış Rusiya sənayesinin dirçəldilməsinin kökündə, əsasən, neft dururdu. Digər bir vəzifə isə keçmiş çar Rusiyasının əsarəti altında olan ərazilərin yenidən imperiya tabeçiliyinə qaytarmaqdan ibarət idi. Ona görə də Sovet Rusiyası Bakı Xalk Komissarları Sovetinə maddi və hərbi yardım göstərir, nəyin bahasına olursa-olsun Bakını öz təsiri altında saxlamağa çalışırdı. Kitabda, digər bir bolşevik A.İvanovun “Bakı Kommunasının Komissarları” adlı məqaləsi yer alıb”.
Onun sözlərinə görə, Aleksandr Alekseyeviç İvanov öz xatirəsində “Peterburq Universitetini bitirdikdən sonra 1916-cı ildə Bakıdakı “neft-qaz” zavoduna təyinat almış və 1917-ci ildə Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Sovetinin tərkibinə daxil olub: “Bakı şəhərini Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyətinin yeganə dayağı olduğunu” vurğulayan müəllif, azərbaycanlıların milli mübarizəsini nifrətlə qarşılamış, onların hərəkətini əksinqilabi adlandırmışdı. O, yazırdı: “Müsavatın təsiri altında olan müsəlmanların (görəsən müsəlmanlar kimin təsiri altında olmalıymış – A.V.) müəyyən hissəsi əksinqilabi ruhda köklənmişdir.
“Keşmişdən…” kitabında Sarkisin “Bakı kommunası dövründə partiya işi haqqında qısa qeydlər” məqaləsi yer alıb. Sarkisin məqaləsində proletariatın inqilabi mübarizə təcrübəsini öyrənmək üçün Bakı təşkilatının və Bakıda fəhlə hərəkatının tarixi mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini və bolşeviklər partiyasının 1917-1918-ci illərdə buraxdığı səhvləri haqqında tənqidi fikirləri yer almışdır. Müəllif bolşeviklərin apadığı işin zəif olduğunu vurğulamış, “mədən və zavodlarda partiya özəkləri”nin olmadığını, “sistemli, razılaşdırılmış partiya işinin aparılmadı”ğını göstərib.
Sarkis yazırdı ki, uğurlu vətəndaş müharibəsindən (Sarkis də, başqa sovet yazarları kimi, mart qırğınını “uğurlu vətəndaş müharibəsi” adlandırmışdı– V.A.) sonrakı gün və Bakı Sovetinin hakimiyyətinin mövcud olduğu bütün dövr ərzində partiyanın təşkilati işi yaxşılaşmağa doğru hiss olunmadığını, Bakı Xalq Komissarları Soveti qurulandan sonra onların partiya işi zəiflədiyini, kütlələr arasında nüfuzunu tədricən itirməyə başladığını bildirmişdi. Sarkis kütlələrin onlardan uzaqlaşmasının digər bir səbəbini “kütlələr arasında partiya işinin aparılmamasında” görürdü.
Beləliklə, XX əsrin 20-ci illərində yazılmış əsərlər baş vermiş siyasi hadisələri tam və obyektiv şərh etməsələr də, hər halda Bakıda sovet hakimiyyətinin qurulmasının (1917-1918-ci illər), eyni zamanda həmin dövrün ictimai-siyasi vəziyyəti və siyasi qüvvələr arasında gedən mübarizənin mahiyyətini öyrənməkdə müəyyəm kömək emiş olur.
Bakı Xalq Komissarları Sovetinin qurulmasının tarixinə aydınlıq gətirmək üçün 1917-1918-ci illərin siyasi hadisələrilə əlaqədar yazılan məqalələri təhlil edərkən gəlinən nəticələr:
1. Bakı Sovetinin rəhbərliyi bolşeviklərin əlində olsada fəhlə, kəndli və əsgərlər tərəfindən müdafiə olunmamışdır.
2. “Mart qələbəsi” bolşevikləri Bakıda müvəqqəti möhkəmləndirə bilsə də, lakin onlar Azərbaycana tam sahibi ola bilməmişdilər.
3. Bolşeviklərin hakimiyyətdə olduqları dörd ay ərzində əsas hərbi dayağını erməni silahlı dəstələri təşkil etmiş və bu dəstələrin köməyi ilə onlar mart “qələbəsi” təşkil etmiş və bundan Azərbaycanda ən çox ziyan çəkən türk-müsəlmanlar olmuşdur.
4. Bakıda qurulan “Sovet hökuməti” yalnız Moskvanın direktivlərilə idarə olunaraq, onun maliyyə və hərbi yardımı hesabına müvəqqəti mövcud olmuşdur.
5. Şaumyan başda olmaqla BXKS hökumətinin apardığı siyasət türk-müsəlmanlara tamamilə yad olub və ona görə də yerli əhali tərəfindən müdafiə olunmayıb”.
Əli
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 23 aprel.- S.13.