Məcməyi və nəlbəki dəsti çalğı aləti kimi

Məişətdə məcməyidən əsasən aş (plov), xəngəl və s. kimi xörəklərin süfrəyə gətirilməsi üçün istifadə edilir. Məcməyi məişət qabı olub, Yaxın Şərq və Qafqazın digər xalqları arasında da geniş yayılıb. Məcməyini ölçüsünə görə, sininin böyük növü saymaq olar. S.Abdullayeva “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” əsərində qədimdə məcməyidən folklor mərasimlərində həm də çalğı aləti kimi istifadə olunduğunu bildirir. Məcməyinin yaranma tarixi çox qədimdir. Məişət qabı kimi istifadə olunması üçün hazırlanan məcməyi Azərbaycanda misgərlik sənətinin inkişafı ilə əlaqədar yaradılıb. Məcməyinin yaranma tarixi çox qədimdir. Məişət qabı kimi istifadə olunması üçün hazırlanan məcməyi Azərbaycanda misgərlik sənətinin inkişafı ilə əlaqədar yaradılıb.

Azərbaycan ərazisində misdən hazırlanmış ən qədim qab nümunəsi (qazan) Əlikömək təpəsindən tapılıb. E.ə. II minilliyin II yarısına aid edilən bu qazan bürüncdən hazırlanıb. İlk məcməyinin də məhz bu dövrlərdə hazırlanılması ehtimalı özünü doğruldur. “Məcməyi” - ərəb sözü olub, dilimizdə mis və ya başqa metaldan hazırlanmış dairəvi, yastı iri qaba, iri siniyə deyilir. Ə.Xaqaninin “Amixteənd” (farscadan tərcüməsi: “Tökürlər”) adlı qəsidəsində məcməyinin adına rast gəlirik:

Məcməye-eydiyo an udo şəkər həst behəm,

Zöhəlo Zöhre ke ba qorse xovər amixteənd.

Sətri tərcüməsi:

Bayram məcməyisi yanında ud və şəkər (bayram şirinliyi)

Saturn və Zöhrə planetləri hilal şəklində qarışıblar.

Fikrimizcə, burada “bayram məcməyisi” söylənildikdə, məcməyinin içində şirniyyat olması deyil, məhz çalğı aləti kimi istifadə olunmasına işarədir. Çünki məcməyinin yanında ud çalğı alətinin olması bildirilir və udun məcməyi ilə müşayiət olunduğu vurğulanır. Məcməyini metaldan, əsasən misi qızdırıb dairəvi formada döymə üsulu ilə hazırlayırlar. Dairənin diametri bir metrdən artıq olur. Məcməyi yastı, dayaz qabdır. Qabın ağız hissəsinin kənarları yarımdairəvi kəsmələrlə, içərisi isə nəbati, çilik, cidaburnu, zəncirvari, dama, paxlava, buta, aypara və s. kimi milli ornament və naxışlarla bəzədilir. Məcməyinin alt hissəsi tamamilə saya, yəni naxışsız olur.

Azərbaycanda hazırlanmış nəfis məcməyilər xaricdə də böyük şöhrət qazanıb. Məcməyini əsasən qadın məclislərində folklor musiqisinin icrası zamanı ifa ediblər. Məcməyi qeyri-mükəmməl və qeyri-müəyyən səs yüksəkliyinə malik olduğundan, məişətdən gəlmə digər – sini, teşt, hövsər, qaşığek alətləri kimi onun da inkişafı qeyri-mümkündür və məhduddur. Adları sadalanan alətlərdən bu səbəbdən peşəkar səhnələrdə, professional musiqilərdə istifadə olunmur. Aləti ifaçılar bir növ dəf əvəzinə səsləndiriblər. Onu əllə döyəcləməklə, daha doğrusu, şapalaq vurmaqla ifa edirlər. Məcməyidə müxtəlif ritmlər – qaytağı, yallı, el dili ilə desək, “üç badam, bir qoz” və başqalarını çalmaq mümkündür. Deyildiyi kimi, məişət əşyası olan məcməyidən folklor musiqisinin icrasında, həmçinin xalq oyun və əyləncələrində çalğı aləti kimi istifadə olunur. Qədim “Fincan-fincan” el tamaşasında məcməyidən çalğı aləti kimi istifadə edildiyinin şahidi oluruq.

Oyunçular dövrə vurub oturur və qənşərlərinə ağzıüstə çevrilmiş bir neçə fincan qoyurlar. İştirakçılar oyunçulardan birinin otağı tərk etməsini xahiş edirlər. Daha sonra oyunçuların əvvəlcədən şərikli aldıqları qızıl üzük və ya sırğa kimi bir sıra həcmcə kiçik, lakin dəyərcə çox qiymətli belə əşyanı fincanlardan birinin altına qoyurlar. Bundan sonra bayıra çıxarılmış oyunçu otağa dəvət olunur. O, üzüyün hansı fincanın altında olduğunu müəyyənləşdirməlidir. Əgər düzgün tapsa, üzüyü udmuş olur. Yox, tapa bilməsə, onda cərimə əvəzi məcməyidə çalınan ritmə uyğun rəqs etməlidir. Digər oyunçular isə onu ruhlandırmaq üçün ritmə uyğun əl çalmalıdırlar. Beləcə, üzük tapılana kimi “Fincanfincan” oyunu davam edir.

Lənkəranda fəaliyyət göstərən “Nənələr” folklor ansamblının üzvləri ara-sıra etnoqrafik tədbirlərdə və folklor musiqilərinin icrasında məcməyidən çalğı aləti kimi istifadə edirlər. Azərbaycan musiqi mədəniyyətinə məişətdən gəlmə alətlərdən biri də nəlbəki dəstidir. Nəlbəki məişət qabı kimi, dulusçuluq sənətinin ortaya çıxması ilə əlaqədar yaradılıb. Dulusçuluq - gil məmulatının hazırlanması və bişirilməsi ilə məşğul olan sənət sahəsidir. Nəlbəki – stəkanın, fincanın altına qoyulan, müxtəlif ölçüdə çinidən və ya kaşıdan hazırlanan qabdır. Kaşı – üzərinə parlaq şirdən naxış çəkilmiş gil çini qabdır. Bu söz, yəni kaşı İranda Kaşan şəhərinin adından götürülüb. “Nəlbəki dəsti” dedikdə isə bir neçə seçilmiş (səsli) nəlbəki nəzərdə tutulur. Qədim mənbələrdə nəlbəki adlı çalğı alətinə rast gəlməsək də, orta əsrlərdə müxtəlif yüksəkli (tonlu) səs verən kasa və kuzələrdən çalğı aləti kimi istifadə olunduğu məxəzlərdə təsdiqini tapır.

Arxeoloji materiallar göstərir ki, Azərbaycanda dulus qabları – kuzə, kasa, fincan, nəlbəki və s. dulus çarxında hazırlanıb və xüsusi kürələrdə bişirilib. XX əsrin 70-ci illərindən etibarən virtuoz sənətkar, müxtəlif növlü çalğı alətlərinin mahir ifaçısı, əməkdar artist Həsənağa Sadıqov bir neçə nəlbəkini düzərək ardıcıl səsdüzümü yaradıb. O, iki nazik çubuqla nəlbəkiləri döyəcləyib (ksilofonda olduğu kimi), istənilən melodiyanı və həmçinin muğamları böyük məharətlə səsləndirir. Xatırladaq ki, H.Sadıqov sazlı-sözlü bir ocaqda dünyaya gəlib. O, tanınmış el sənətkarı Aşıq Qurbanın (1905-1977) nəvəsidir. H.Sadıqovun istifadə etdiyi nəlbəki dəstinin dəqiq diapazonu bəlli deyil. Qardaşım Məhərrəm Nəcəfzadə də belə alətdən istifadə edir. İstər H.Sadıqov və istərsə də M.Nəcəfzadə müxtəlif musiqi alətlərində solo ifa edərkən, arada dəyişik sayda nəlbəkilərdə də çalırlar. Bu səbəbdən nəlbəkilərin sayından asılı olaraq, alətin diapazonu tez-tez dəyişir. Hər halda nəlbəki dəsti əksər hallarda bir oktava diapazonunda səsləndirilir. Son illər bir sıra müxtəlif çalğı alətləri ifaçıları – xalq artisti Sadıq Zərbəliyev, əməkdar artist Həsənağa Sadıqov, Məhərrəm Nəcəfzadə ara-sıra konsertlərdə, toy şənliklərində, tele-verilişlərdə nəlbəki dəstində xalq mahnıları, rəqslər və muğamlardan müəyyən nümunələr ifa edirlər.

Abbasqulu Nəcəfzadə

sənətşünas

Xalq cəbhəsi.-2015.- 1 avqust.- S. 14.