Cənubi Azərbaycan şairlərinin
dilindəki xəlqilik, təbiilik və ifadəlilik...
Azərbaycan xalqının gündəlik həyatında,
yazılı və şifahi ədəbiyyatında şair
sözü həmişə yüksək məna ifadə
edib. İstər şifahi xalq poeziyası, istərsə
də klassik poeziya daim xalqımızın həyatnda müstəsna
rol oynayıb. Şübhəsiz,
poeziyanın həm şərəfli, həm də
ağır yükünü minillər boyu
daşımışlar və daşımaqdadılar. Əsas isə odur ki, Azərbaycan mühitində
poeziya daim zəhmətkeş təbəqələrə, əməksevər
insanlara, xalqın adət-ənənələrini, milli dəyərlərini
öz həyatlarında yaşayanlara xidmət edib. Əsl poeziya heç zaman sifarişlə
yazılmayıb, qan püskürən hökmdarları,
xalqın qanını soran xaqanları mədh etməyib.
Əsl poeziya xalqın bədii təfəkkürünün,
bədii dühasının məhsulu olduğu
üçün xalqın özünə xidmət göstərib.
Realizm (Sovetlər dönəmində uydurulduğu kimi
materializm əsasında formalaşan realizm yox, həqiqi
gerçəkliyi əks etdirn realizm) poeziyanın həm
mündəricatının həyatiliyində, xalqın
mübarizəsini, gündəlik həyatını,
arzularını əks etməsində, həm də lirik qəhrəmanın
real psixoloji cizgilərlə təsvirində özünü
göstərib. Realist ədəbiyyatda mündəricə
ilə forma vəhdəti daha parlaq şəkildə gözə
dəyir və həqiqi realist əsərlər yalnız
mündəricəsi, materialı ilə yox, formasının
da xəlqiliyi, xalq danışıq dilinə, təfəkkürünə
yaxınlığı, sadəliyi və təbiiliyi ilə
başqa əsərlərdən seçilir.
Həqiqi realist poeziyanın məziyyətlərindən
biri oxucuda yarandığı dövr barədə təsəvvür
oyatmaqdır, bir sözlə, əsl sənət əsəri
parlaq bir güzgü kimi dövrünü, zəmanəsini
bizə göstərir, eyni zamanda bu günü yaxşıca
dərk etməyə, gələcəyə baxmağa kömək
edir. Bədii əsər məhz ona görə bədii əsərdir
ki, tarixin konkret dövrünü, konkret xalqı və mənliyə,
orijinal simaya malik olan insanları bədii şəkildə,
obrazlar vasitəsilə göstərə bilir. Sənəti, idrakın başqa vasitələrindən
ayıran budur. Tarix elmi bizə olub
keçmiş əhvalatlardan və ya hazırki vəziyyətdən
danışır, faktlara əsaslanırsa, bədii əsər
əxlaqların mənzərəsini yaradır. Sənət
əsərində zəmanəni görmək hər şeydən
əvvəl o dövrdəki insan ehtirasları və fikirləri
ilə tanış olmaq, cəmiyyətin mənəvi-psixoloji
həyatı barədə aydın təsəvvür hasil etməkdir.
Biz müasirlik ruhunu bədii əsər
üçün böyük keyfiyyət sayırıq. Həm də bu, yalnız idraki cəhətdən
deyil, estetik cəhətdən də böyük keyfiyyətdir.
Bu cür əsərlər istidir, hərarətlidir,
işıq verir. Onları yaratmaq ancaq dərin
vətəndaşlıq duyğularına, iti
düşüncəyə, humanist qəlbə, hərarətli
könülə və yüksək fəlsəfi
şüura malik olan həqiqi istedadlara qismət olur. Axı zəmanəni, əsri əks etdirmək-onun
qabaqcıl meyllərini göstərmək, onları müdafiə
etmək deməkdir.
Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq bir səhifəsi
1950-1980-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda yazıb-yaradan
şairlərlə, onların meydana gətirdikləri
bir-birindən dəyərli əsərlərlə
bağlıdır. Onların yaratdıqları əsərlər
özlərindən əvvəlki sələflərinin
heç birini nəinki təkrar etmir, fikri-fəlsəfi
mündəricəsi və bədii-estetik keyfiyyətləri
ilə tamamilə onlardan fərqlənir, parlaq orijinal
xüsusiyyətlərə malikdir. Xaqani, Nizami, Məhsəti,
Nəsimi, Füzuli, Xətayi, Qətran Təbrizi, Saib Təbrizi,
Seyid Əzim Şirvani kimi ölməz dühaların
yaratdığı şeir xəzinəsini yeni incilərlə
zənginləşdirmək əlbəttə, adi
istedadların işi deyil, ancaq böyük istedada nəsib
olan sənətkarlara bu nəsib ola bilər. Böyük
istedadlar üçünsə klassik irs hər
şeydən əvvəl böyük məktəbdir, ölməz
nümunədir. Onlar bu irsə nəhayətsiz
həyəcanla yaxınlaşır, məsuliyyətin
ağırlığını duyaraq ona çox ciddi
münasibət bəsləyir, dədə-babanın
açdığı cığırla ləyaqətlə irəliləyirlər.
Böyük sənətkarlar və sənət
əsərləri min bir tellərlə əsrin, zəmanənin
psixoloji, fikri həyatı ilə, ideoloji meylləri,
siyasi-ictimai, mənəvi-əxlaqi xüsusiyyətləri, tələbləri
ilə bağlı olur. Bu əlaqənin
mürəkkəb və çoxcəhətli olduğunu, hər
sənətkarın fərdi xüsusiyyətləri,
zövqü və görüşləri ilə şərtləndiyi
də məlumdur. Poeziyanın ən əsas
tələbi isə xalqın zövqünə, arzularına,
həyatına müvafiq gələn xəlqilik üzərində
köklənməsidir.
Xəlqilik-1950-1980-ci illər cənublu şairlərin
bütün ünsürlərinə, dilinə, obrazlar silsiləsinə,
təşbehlərinə, bütün tellərinə və
ilmələrinə hopub. Şübhəsiz,
bunların hamısı bu şairlərin əsərlərinin
milli zəminlə, milli qaynaqlarla, xalqın həyatı, ruhi
aləmi, adət və ənənələri, folkloru ilə
bağlılıqlarından irəli gəlir. Bir şey
tamamilə mübahisəsizdir ki, bu şairlərin lirikası
həyata sağlam fəlsəfi baxışı, forma sadəliyi,
məzmun aydınlığı, sadə və çox ifadəli
dil etibarilə, yəni bütün mündəricə və
bədii formasının anlaşıqlığı, tez
qavranılması və təsirliliyi ilə xalqa
yaxındır, onların zövqünə və estetik tələblərinə
uyğundur.
Bu dövrdə yazıb-yaradan şairlərin realizminin
formalaşmasında və xəlqiliyində xalq
yaradıcılığının, folklorunun böyük təsiri
olub. İstər Təbrizdə, istər Ərdəbildə,
istər Urmiyada, istərsə də Cənubi Azərbaycanın
başqa bölgələrində folklor və aşıq
poeziyası çox inkişaf edib. Saz
çalıb söz demək buralarda çox qədim tarixə
malikdir. Təbriz aşıqlarının
Qazax və yaxud Borçalı aşıqlarından demək
olar, heç bir yönü ilə fərqlənmədiyini də
çoxları bilir. Sadaladığımız bölgələrdə
uşaq gözünü açandan saz-söz məclislərinə
düşür, ata-anasından, baba-nənəsindən,
el-obadan şirin nağıllar eşidir, el şənliklərində
aşıqların söylədikləri dastanlara qulaq
asır, bu da onun təxəyyülünün inkişaf etməsində,
eyni zamanda gəraylılara, təcnislərə, müxəmməslərə,
bayatılara bələd olmasında olduqca əhəmiyyətli
rol oynayır.
Cənubi Azərbaycan şairlərinin təfəkküründəki,
dilindəki xəlqilik, təbiilik və ifadəlilik heç
şübhəsiz ki, bununla bağlıdır. 1950-1980-ci il
cənublu şairlərin başda Seyid Məhəmmədhüseyn
Şəhriyar olmaqla gözəl xüsusiyyətləri,
novatorluqları, Azərbaycan ədəbiyyatına göstərdikləri
xidmət onların sadə, təmiz, bədii dildə əsərlər
yaratmasıdır. Bəlkə də bu heyrətamizdir.
Dövlət dili fars dili olan, fars dilində təhsil alan
İranda bu şairlər Azərbaycan dilinin sadə, adi
danışıq dilində elə ifadələr, tərkiblər,
obrazlar silsiləsi, təşbehlər, istiarələr, təkrirlər,
idiomlar, hətta cinaslar yaradıblar ki, onlar məna
dolğunluğu və gözəlliyi ilə adamı heyran
edir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər
ki, Azərbaycan ədəbiyyatı hər zaman, hər
dövrdə aktual yaradıcılıq problemi sayılan ənənə
və novatorluq prinsiplərinə əsaslanıb. Novatorluq isə yeni üslubla, daha geniş, daha bəşəri,
eyni zamanda, səmərəli axtarışlar yolu ilə
inkişaf edir. Novatorluq yeni dövrün
ab-havasını, mürəkkəb ictimai və intelektual təcrübəsini
əks etdirə bilən forma və janrlardan faydalanmaq yolu ilə
əks olunmaqdadır.
Şairləri
bir neçə növə bölmüşlər: aşiqanə
əsərlər yaradan şairlər, təbiət şairləri,
vətənpərvərlik mövzusunda qələm işlədən
şairlər və b. Ən əsası isə odur ki,
şair hansı mövzuda yazırsa-yazsın, hansı problemləri
çözürsə-çözsün, hansı
ümmanlarda üzürsə -üzsün, hansı ənginliklərdə
süzürsə-süzsün, fərqi yoxdur, şair
aşiqdir. Şairin qəlbi, ürəyi, ruhu,
könlü və bütün varlığı sevgi ilə
doludur. Haqq aşiqidir şair. Bu amildir onu şair edən, ona qələm tutub gecəsini-gündüzünə
qatıb bir-birindən gözəl nümunələr meydana gətir¬məyə
vadar edən. Şairi sülh
carçısı, azadlıq harayçısı, əmin-amanlıq
nümayişçisi, haqq və ədalət səsləyicisi,
bərabərlik müdafiəçisi edən də budur.
Şairin sevda ilə dolu qəlbi daim
insanların, bəşər övladının xoşbəxtliyini,
firavanlığını istər. Hafiz, Nizami, Şəms
Təbrizi, Mövlanə Cəlaləddin Rumi, Xəyyam, Sədi,
Yunus Əmrə, Rudəki, Nəsimi, Füzuli, Xətayi,
Seyyid Əzim, M.Ə.Sabir, Mehmet Akif Ərsoy, Məhəmməd
Hadi, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq və bir çox
şairlərin istəyi, amalı, arzusu yalnız və
yalnız bu idi. Bəşər övladı
sülh-əmin amanlıq, haqq-ədalət içində
ömür sürsün. Kimsə kimsəni
incitməsin, hamı bir-birinə rəğbət, hörmət,
məhəbbət bəsləsin. İmkanlılar
imkansızlara kömək etsin, güclülər
gücsüzləri incitməsin, zənginlər, yoxsullara
yardım etsinlər, hər əli iş tutan, hər pul
qazanmağı bacaran, əlillərə, zəlillərə,
şikəstlərə kömək etsin. Həssas
insanların ruhunun peşəsi olan şairlik bəlkə də
dünyanın ən sülhsevər xalqlarından biri olan azərbaycanlılar
arasında yəqin ki, bütün başqa xalqlara nisbətən
daha çox yayılıb.
20-ci əsrin
ikinci yarısında yazıb-yaradan şairlər; Əmir
Xosrov Darai, Məmmədəli Məhzun, Səhənd, Şəhriyar,
Sahir, Mirmehdi Çavuşi, Sönməz, Savalan və b.
şairlər də məhz bu qəbildəndirlər. Bu sənətkarlar da cahan sərgisinə solmaz
çiçəklər bəxş etmişlər.
1950-1980-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda
yazıb-yaradan şairlər şübhəsiz ki, cürbəcür
nəsillərə məxsus sənətkarlar idi. Məsələn
Həbib Sahir də bu illər ərzində yüksək bir
coşqu ilə yazıb yaradırdı. Eyni
zamanda ondan 39 yaş kiçik olan Əziz Cabbarlı
(Sazlı) da 1970-ci ildən ədəbi fəaliyyətə
başlamışdı. Belə misallardan
kifayət qədər gətirmək olar. Bu da onu subut
edir ki, bu 30 ilin ümumi mənzərəsi heç də
solğun, yekrəng deyil və bu mənzərə belə bir
nəticə üçün əsas verir ki, 1950-1980-ci illərin
şeiri, bu illər ərzində fəaliyyət göstərmiş
müxtəlif nəsillərin birgə yaradıcılıq əməkdaşlığı,
qarşılıqlı təsir, ünsiyyət və təmas
şəraitində inkişaf edib.
Bu
şairlər müxtəlif mövzulu, müxtəlif
janrlı, müxtəlif ölçülü əsərlər
yaratsalar da, bu əsərlərin oxunuşundan, təhlilindən
anlaşılır ki, xalqa bağlılıq, xalq
yaradıcılığından bəhrələnmək, xalq
adət-ənənələrinə dərin hörmət və
ehtiram, olduqca həssas və incəliklə yanaşmaq, milli dəyərləri
ön plana çəkmək, xalqın məişətini, həyatını
əsas xətt kimi aparmaq onların əsas meyarı olub,
yüksək vətənpərvərlik və vətəndaşlıq
hissi onların poetik qüdrətlərini mənsub olduqları
xalqa tərəf istiqamətləndirməyə xidmət
göstərib. Bütün bunlar ümumazərbaycan
şeirinin xalqa bağlılıq ənənələrinin
heç zaman köhnəlmədiyini açıq-aşkar bəyan
edir.
Vüqar Əhməd,
Professor
Xalq cəbhəsi.-2015.-
4 avqust.- S. 14.