“Bayatı” sözü ilə başlanan muğamlar

Onların yaranma məkanı Azərbaycan hesab olunmalıdır

Zəngi-şütür aləti. Zəngi-şütür keçmişdə karvan yollarında səsləndirilib. Lakin zəngi-şütürdən gur səsli nəfəs alətləri ilə birgə meydan tamaşalarında, folklor tədbirlərdə istifadə edildiyi də istisna olunmur. Bu alət digər zənglərdən quruluşuna görə fərqlənir. Kəsik konus şəklində mis, tunc və ya bürüncdən hazırlanan zəngi-şütürün gövdəsinin içərisində asılmış vəziyyətdə kiçik, uzunsov ikinci zəng yerləşdirilir. Zəngi-şütür çalğı aləti kimi muğam ifaçılığında istifadə olunmasa da, bu istilahla orta əsrlərdə yaşamış musiqiçilər tez-tez rastlaşıblar. Yəni bəzi muğamlarda “Zəngi-şütür” adlı guşə də var ki, bu, müasir xanəndələr tərəfindən oxunmur, yalnız instrumental şəkildə, ritmik çalarlarla ifa edilir. Elmi-nəzəri və praktiki müşahidələrdən aydın olur ki, “Zəngi-şütür” guşəsini bir vaxtlar sənətkarlarımız “Bayatı-Qacar”, “Rast”, “Şur”, “Mahur”, “Rəhavi”, “Çahargah”, “Nəva” və “Dügah” muğamlarının tərkibində səsləndiriblər. Sən.dr., prof. Zemfira Səfərova “Azərbaycanın musiqi elmi (XIII-XX əsrlər)” əsərində (S.Urməvinin, Ə.Marağalının və M.M.Nəvvabın risalələri əsasında tərtib etdiyi) qədim musiqi terminləri lüğəti bölməsində “Zəngi-şütür”ün “Mahur” da “Dügah” ilə “Hicaz”, “Rəhavi”də “Əşiran” ilə “Osmani”, “Çahargah”da, “Nəva”da “Əşiran” ilə “Kərkuki” arasında bir şöbə olduğunu qeyd edir.

Deməli, Orta əsrlərdə şöbə kimi çalınan “Zəngi-şütür” sonrakı mərhələlərdə tədricən guşəyə çevrilib, müasir dövrdə isə tədris proqramlarından demək olar, çıxarılıb. Doğrudur, əməkdar mədəniyyət işçisi, sən. üzrə f.d. Rafiq Musazadə AMK-nın magistr pilləsi üçün tar, kamança və qanun ixtisasları üzrə tərtib etdiyi tədris proqramına “Dügah”ı instrumental muğam dəsgahı kimi daxil edib. Bu muğam dəsgahının tərkibində “Zəngi-şütür” guşəsi də göstərilir. Qeyd edək ki, R.Musazadə əsərində ümumilikdə “Zəngi-şütür”dən söhbət açarkən Mirzə Mənsur Məşədi Məlikməmməd oğlu Mənsurovun (1887-1967) ifaçılıq məktəbinə istinad edir. O, “Zəngi-şütür”ü “Əraq”la “Rak” arasında çalındığını göstərərək yazır: “Adından da bəllidir ki, “Zəngi-şütür” guşəsi dəvə zənglərinin səslərini imitasiya edən melodik frazalar toplusudur. Bu melodik frazalar sekvensiya xarakterli olub, demək olar ki, “Əraq” şöbəsində ifa edilən maraqlı gəzişmələrdən biridir”. “Zəngi-şütür” digər çalğı alətləri ilə müqayisədə tarda daha effektli alınır. Xüsusən də tarın zəng tellərindən istifadə olunduqda əsl “səhra musiqisi” ətrafı bürüyür. Tanınmış filoloq, muğam bilicisi Ramiz Faseh “Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi” adlı əsərində “Zəngi-şütür”lə bağlı maraqlı məqamlara toxunur: “...Ərəblər qədim zamanlarda dəvələrin üstünə minib, uzaq yol gedərkən, dəvələrin boyunlarından zəng asardılar. Eyni zamanda da dəvələr üçün xüsusi bir nəğmə oxuyardılar ki, buna da “hədi” deyirlər. Dəvə yol gedərkən, həmin zəngin səsindən və oxunan “hədi”nin, buna hədixanlıq – yəni, hədi oxumaqlıq deyirlər, ləzzət alıb xoşlandığı üçün yolu daha rahat getmiş olurdu”.

“Zəngi-şütür” guşəsi haqqında fikirlərimizi R.Musazadənin haqlı gileylərilə tamamlayırıq: “...Əfsuslar olsun ki, müasir muğam tədris proqramlarında bu guşəyə “Dügah” dəsgahından başqa heç bir muğamlarda yer ayrılmayıb. Burada qeyd etməyə dəyər ki, “Zəngi-şütür”ü xanəndələr də repertuarlarına daxil edə bilərlər. Yəni bir vaxtlar “Bayatı-Şiraz” dəsgahındakı “Dilruba” da unudulmuşdu. Yaxın keçmişdə bu guşə əvvəlcə instrumental şəkildə, sonralar isə xanəndələr tərəfindən ifa olundu. “Zəngi-şütür”ü də xanəndələr ifa etsələr, unudulmuş daha bir guşə həyata vəsiqə ala bilər. Ə.Dağlı “Əbu Əli ibn Sinayi Bəlxi” başlıqlı məqaləsində qədim dövrlərdə “Şur”da oxunan “Zəngi-şütür” guşəsinin yaradıcısının Əbu Əli Hüseyn ibn Əbdullah ibn Sinayi Bəlxinin (980-1037) olduğunu qeyd edir.

Xatırladaq ki, Ə.Dağlının verdiyi məlumata görə, İbn Sina (latınlaşdırılmış adı Avisenna) XI əsrin əvvəllərində (İranda yaşayarkən) Azərbaycanda olub, Suraxanıda “Atəşgədə”ni ziyarət edib. Yerli əhali “İskəncəbi”, “Xışqəncir”, “Pustkəndə”, “Zincilfərəc” kimi (əncirdən hazırlanan) həkimanə yemək-içməyin reseptinin İbn Sinaya məxsus olduğunu deyirlər. O, Bakının Balaxanı və Nardaran kəndlərində olub, burada muğam biliciləri ilə görüşüb. Ə.Dağlı əsərində bu məqamlara toxunur, İbn Sina ilə bağlı yaddaşlarda qalan rəvayətləri təqdim edir. Zınqırov aləti. Ə.Dağlı zınqırovla bağlı maraqlı açıqlamalar verir. Onun fikirlərinə görə, “zınqırov” “zəngulə” sözündən yaranıb: “zəngulə”-“zəngulirov”-“zınqırov”. Xatırladaq ki, Orta əsrlərdə Yaxın Şərqdə geniş yayılmış “Zəngulə” adlı muğam da olub. Təəssüf ki, o dövrlərdə 12 əsas muğamdan biri olan “Zəngulə” unudulub, dövrümüzə gəlib çıxmayıb.

Hər hansı alətin yaranma tarixi nə qədər qədim olursa, o alət haqqında bir sıra rəvayət, əfsanə və nağıllar yaranır. Zınqırov da belə alətlərdəndir. Bu alətdə muğam ifası mümkün olmasa da, adı “Çahargah”ın yaranması ilə bağlı əfsanələrdə dolaşmaqdadır. S.Abdullayeva “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” əsərində “Çahargah” adlı əfsanəni təqdim edir. Əfsanədə xalq arasında böyük hörməti olan alimin hökmdar tərəfindən başına gətirilən macəralardan söhbət açılır...

Burada musiqişünaslıq baxımından maraqlı məqamlar var. Alim saribandan dəvə karvanının boynundan asılan zınqırovların yerini dəyişməyi xahiş edir. O, razılıq aldıqdan sonra zınqırovları elə asır ki, dəvələr yeriyəndə sanki mizrab bir neçə telə toxunur. Səslənmədən yaranan musiqi “Çahargah” adlanır. Biz o fikirdəyik ki, burada söhbət adi musiqidən deyil, “Çahargah” adlı möhtəşəm muğamdan gedir. Bildiyimiz kimi, fars sözü olan “çahar” dilimizdə dörd deməkdir. “Gah” isə dilimizdə bir neçə mənada işlədilir, burada “səs” sözünü ifadə edir. Nəticə olaraq, “Çahargah” sözü alimin yaratdığı “dörd səs” deməkdir. Elə “Çahargah” əfsanəsi özü də dörd duyğu, dörd səhnə üzərində qurulub.

1. Zınqırovlardan dalğalanıb ətrafa yayılan ecazkar səsli musiqi. Bunu şərti olaraq “Çahargah” muğamının ilk şöbəsi “Bərdaşt” da adlandırmaq olar;

2. Həmin musiqi sayəsində quşların, göyərçinlərin vəcdə gəlib karvanın üstü ilə uçub, onu müşayiət etməsi. Xatırladaq ki, “Çahargah” muğamında belə səhnəni xatırladan məqamlar var. Yəni “Mayə” şöbəsində çalınan “Bali-kəbutər” adlı guşə dinləyicidə bu ovqatları yaradır. Farscadan tərcümədə “Göyərçin qanadı” adlanan “Bali-kəbutər” ifa olunarkən həqiqətən quşların uçuşunu xatırladır və bütün guşə yüksək templi ritmik intonasiyalarla, gəzişmələrlə instrumental şəkildə ifa olunur;

3. Musiqi sayəsində yol qırağı ağacların yarpaqlarının rəqs etməsi.

Bu səhnəni isə şərti olaraq “Bəstə-Nigar” adlandırmaq olar. “Bəstə-Nigar” şöbəsi səslənəndə sanki təbiət cana gəlir. Hətta, mütəxəssislər müəyyən ediblər ki, lirik xarakterli musiqinin gül-çiçəklərin inkişafında böyük rolu var. Onlar eksperiment apararaq dibçəkdə yetişdirilən iki eyni gülün birinin musiqi sədalarını əskik etməyiblər. Nəticədə musiqi sədaları gülün daha təravətli olmasına və tez inkişaf etməsinə səbəb olub. Digər gül isə musiqisiz yetişdirilib, nəticədə birinciyə nisbətən zəif inkişaf edib və tez də solub. “Bəstə-Nigar” şöbəsinin lirik xarakterli olduğunu nəzərə alsaq, ağac yarpaqlarının da bu ruhda rəqs etməsi heç də təəccüblü deyil;

4. Musiqinin qüdrətindən ətrafa gül-çiçəklərin ətrinin yayılması.

Muğamlardan söz düşmüşkən bir məqama da münasibət bildirmək istəyirik. Bəzən bir sıra muğamların adlarının etimologiyasına görə, guya “Azərbaycanda deyil, başqa ölkələrdə yaranıb, sonradan musiqiçilərimiz bu muğamlardan istifadə etmişlər” fikri söylənilir. Əslində bu, heç də belə deyil. Sirr deyil ki, orta əsrlərdə fars dili hakim, dövlət dili olduğundan, klassik şairlərimiz də ən gözəl şeirlərini bu dildə yazıblar. Muğamların da əksəriyyətinin adları bu səbəbdən fars-ərəb mənşəli sözlərdən ibarətdir. Habelə bir sıra çalğı alətlərinin adlarında da əcnəbi sözlərlə rastlaşırıq. Məsələn, nağaranı icad edən, adı bəlli olmayan qədim sənətkarımız aləti ərəbcə adlandırıb. Muğam adlarında da belə fars-ərəb mənşəli sözlərlə rastlaşırıq. Zərbi muğam kimi çalınan bütün şikəstələr öz adlarında Azərbaycandakı bir sıra ərazilərin toponimlərini əks etdirirlər: “Qarabağ şikəstəsi”, “Şirvan şikəstəsi”, “Bakı şikəstəsi” (bu, kəsik-kəsik çalındığından sonrakı mərhələlərdə “Kəsmə şikəstə” adlandırılıb), “Sarı torpaq şikəstəsi” və s. Digər bir sıra zərbi muğamların adlarına da nəzər saldıqda azər-türk kəlmələri ilə rastlaşırıq: “Osmanlı”, “Arazbarı”, “Ovşarı” və s.

“Bayatı” sözü işlədilən muğamların adlarına diqqət yetirək: “Çoban-bayatı”, “Bayatı-Qacar”, “Bayatı-Türk”, “Bayatı-Şiraz”, “Bayatı-İsfahan”, “Bayatı-Kürd”, “Bayatı-əcəm”. Öncə qeyd edək ki, “bayatı” təmiz azər-türk, daha doğrusu, Oğuz türklərinə məxsus sözdür. Bu söz 24 Oğuz elindən biri olan Bayat adından alınıb. “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının “Bismillah-ir-rəhman ir-rəhim”dən sonrakı cümləsindən məlumdur ki, Dədə Qorqud Bayat adlı eldən çıxıb: “Rəsul əleyhissalam zəmanına yaqın Bayat boyundan, Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğuzın ol kişi təmam bilicisiydi, – nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi...”.

Bayatı sözü demək olar ki, ancaq Azərbaycanda səsləndirilən, ifa edilən muğamların adlarında öz əksini tapıb. Biz o fikirdəyik ki, “bayatı” sözü ilə başlayan muğamların yaradıcısı da məhz Azərbaycan xalqıdır. “Bayatı” kəlməsi istər etnonim, istər toponim, istərsə də qövm isimləri ilə birləşərək məlum muğam adlarını əmələ gətirib. Fikrimizcə, bugünkü inzibati-ərazi bölgüsünə görə, Azərbaycan sərhədlərindən kənarda qalan, lakin “bayatı” sözü ilə başlanan muğamların yaranma məkanı da məhz Azərbaycan hesab olunmalıdır. Yəni hər hansı muğam, yaxud şöbə və guşələrin adlarında “bayatı” sözü əksini tapırsa, bu muğamlar birmənalı şəkildə Azərbaycana aid edilməlidir.

Abbasqulu Nəcəfzadə,

sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru

Xalq cəbhəsi.-2015.- 5 avqust.- S.14.