İşgəncəsiz cəmiyyət
Avropa ölkələrindən ən gec İsvecrə
işgəncəni ləğv
edib
I yazı
İnsanların azad, rahat, təhlükəsiz
yaşamaq haqqı
var. İndi dünyada
əsas müzakirə
mövzularından biri
də “İşgəncəsiz
cəmiyyət” məsələsidir. Bu mövzuda ardıcıl olaraq müzakirələr
aparılır, müxtəlif
fikirlər irəli sürülür. AMEA İnsan Hüquqları və Konfliktologiya İnstitutunun əməkdaşı
İlhamə Hüseynova
sözügedən mövzunu
araşdırıb. Onun fikrincə,
bu gun cəmiyyətdə
diqqət mərkəzində
olan aktual problemlərdən biri də insan hüquq
və azadlıqlarıdır.
Bu problem siyasi-hüquqi problemlər sırasında
mühüm yer tutur. İnsan hüquq və azadlıqları elmi-tədqiqat
araşdırmalarının əsas predmetidir: “İnsan hüquqlarının
müdafiəsi dövlətin
ən ali
vəzifəsidir. Milli inkişafın
ən vacib şərti insan haqlarının qorunması
və müdafiəsidir.
Hüquqi dövlət dedikdə,
insan hüquq və azadlıqları, onların yüksək səviyyədə müdafiəsi
başa düşülür.
Vətəndaşların hüquqlarını təmin etmək və qorumaq dövlətin başlıca
funksiyasıdır.
İnsan hüquqları baza və pozitiv hüquqlara ayrılır. Heç kəs
insanı təbii hüquqlarından heç
bir şəkildə məhrum edə bilməz. Bura yaşamaq, şəxsi
toxunulmazlıq, həyat
fəaliyyətini azad
seçmək, vicdan,
fikir, əqidə azadlığı və
s. aiddir. Bütün bunlar
insan hüquqlarının
əsasını təşkil
edir. Müasir cəmiyyəti azadlıq,
sərbəst yaşamaq,
bərabərlik, ədalət
prinsiplərinə əsaslanan,
universal xarakterli insan hüquqları olmadan təsəvvur etmək mümkün deyil. Çünki bir dövlətin
hüquqi dövlət
kimi var olması və inkişafı, bir cəmiyyətin azad cəmiyyətə çevrilməsi
məhz insan hüquqlarının vəziyyətindən,
bu hüquqların həcmindən, necə həyata keçirilməsindən
asılıdır”.
Araşdırmaçı “işgəncə”
anlayışına aydınlıq
gətirir: “İşgəncə
- latinca “bükmək”,
“burmaq” mənasını
daşıyan “toture”
(“işgəncə, əzab
vermə”) insanlıq tarixi qədər yaşı olan bir cəzalandırma üsuludur. Qədim zamanlardan bəri
işgəncənin cəza,
qorxutma, etiraf üçün tətbiq
edildiyi məlumdur.
Tarix boyunca daha çox
dinə qarşı çıxanlara, homoseksualistlərə,
cadugərliklə məşğul
olanlara, vətənə
xəyanət edənlərə,
zina edənlərə
qarşı müxtəlif
işgəncələr həyata
keçirilib. İşgəncə ilə bağlı ən qədim məlumata bir misirli şairin yazısında rast gəlinir. Şair II Ramsesin 1300-cü ildə kölələrə,
istilaçılara tətbiq
etdiyi işgəncələrdən
bəhs edib. Tarixdən də bəllidir ki, işgəncələr
bir çox dövlətlər tərəfindən
həyata keçirilib.
Xüsusilə qədim Misir,
Assuriya, Yunanıstan,
Roma və digər qədim dövlətlərdə
müxtəlif işgəncə
növləri tətbiq
edilib. Romalılrın ədalət sistemində
Talion prinsipini - “həyata görə həyat, gözə-göz,
dişə-diş” rəhbər
tutması bir çox ölkələrin
ədalət sistemində
önəmli faktora çevrilib. Roma imperatorluğunda bir qulun ifadəsi yalnız işgəncə
altında alınarsa qəbul edilirdi. Çünki bir qulun öz iradəsi, öz istəyi ilə həqiqəti söyləyəcəyi mümkün
sayılmırdı. Avropa ölkələrinin
bir çoxunda orta əsr məhkəmələri
müttəhimin günahlılıq
dərəcəsinə və
sosial statusuna görə işgəncə
vermə qərarları
çıxarıblar. O zaman işgəncə ədalət sistemində mühüm yer tuturdu. İşgəncənin tətbiqi cinayət
prossesinin istintaq forması ilə bağlı idi. Etiraf, cinayət törədən
şəxslərin adlarının
açıqlanması məqsədilə
istifadə olunurdu.
İnkvizisiya məhkəmələrində işgəncədən istifadə
1252-ci ildən başlayıb
və yalnız
1816-cı ildə Roma Katolik
kilsəsi tərəfindən
qadağan olunub.
İşgəncələr həmçinin protestantlığın
radikal cərəyanları
arasında da yayılıb. Orta əsrlərdən
XVIII əsrədək işgəncələrdən
qanuni soruşdurma, məhkəmələrdə etiraf
və ifadə almaq məqsədilə istifadə olunurdu. İnsan hüquqlarının rəsmiləşdirilməsi
sahəsində ilk cəhdlərə
XIII əsrdə rast gəlmək mümkündür.
Məsələn, İngiltərənin
1215-ci il “Böyük
Azadlıqlar Xartiyası”nda,
1689-cu il “Hüquqlar haqqında Bill”də,
ABŞ-da qəbul edilmiş 1776-cı il “İstiqlaliyyət bəyyannaməsi”ndə,
1791-ci il “Hüquqlar haqqında Bill”də
1789-cu il Fransada elan olunmuş “İnsan və vətəndaş hüquqları
haqqında Bəyyannamə
“də insan hüquqları rəsmi ifadəsini tapıb”.
Araşdırmaçının fikrincə, Avropada işgəncələrin
tətbiqinin məhdudlaşdırılması
yalnız XVII əsrin
sonlarında müşahidə
edilir ki, bu da humanist maarifləndirmə ideyalarının
yayılması iıə
bağlıdır: “Məhkəmə
icraatı zamanı işgəncənin bütün
növlərinin ləğv
edildiyi birinci ölkə Prussiya olub. Orada işgəncələr faktiki olaraq 1754-cü ildən ləğv edilib (formal olaraq 1805).
İşgəncələr Daniyada 1770, Rusiyada IIYekatrinanın gizli fərmanı ilə 8 noyabr 1774-cü ildə, (rəsmi olaraq I Aleksandrın 27 sentyabr
1801-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmişdir) Avstriyada 1776, (bəzi məlumatlara görə
1787) Fransada 1780 (inqilabçı
Milli Assambleya tərəfindən 1789-cu ildə
təsdiq edilib), Niderlandda 1789, Siciliya Krallığında 1789, Avstriya
Niderlandında 1794, Venetsiyada
1800, Bavariyada 1806, Papa Vilayətində
1815, Norvegiyada 1819, Hannoverdə
1822, Portuqaliyada 1826, Yunanıstanda
1827-ci ildə ləğv
olunub. Avropa ölkələrindən ən gec İsvecrə
işgəncəni ləğv
edib. Sürix kantonu 1831, Friburq
kantonu 1848, Bazel kantonu 1850, Qlarus kantonu isə 1851-ci ildə işgəncələri
ləğv edib.
İngiltərədə isə işgəncələrin
bəzi növlərinin
qadağan edilməsi məlumdur. Məsələn, 1772-ci ildə İngiltərədə
“peine forte et dure” (fr. “güclü və davamlı əzab”) qadağan edilib. Bu anqlo-sakson
hüquq sistemində məhkəmə qarşısında
çıxış etməkdən
imtina edən şübhəli şəxsə
tətbiq edilən işgəncə növüdür.
İnsanın sinəsinə lövhə
qoyulur, onun üzərinə daşlar
yığılırdı və tədricən təzyiq artırılırdı
və nəticədə
bu işgəncə ölümə gətirib
çıxara bilirdi.
Məhkəməyə çıxarılması üçün şübhəli
şəxs öz günahını etiraf etməli idi. Əgər
o, səssiz qalıb susmağa davam edərək bu işgəncə altında
ölərdisə, formal olaraq
günahsız sayılırdı.
Ölüm cəzasının tətbiq olunması nəzərdə tutulan bəzi cinayətkarlar “peine forte et dure” ilə ölməyi üstün tutrdular ki, bu halda
da onların əmlakı müsadirə
olunmurdu və vərəsələrinə keçirdi.
XIX əsrdən insan
hüquqları dövlətlərin
kontitusiyalarında təsbit
edilməyə başlandı
və indi demək olar ki, bütün dövlətlərin konstitusiyaları
insan hüquqları və onların təminatlarını nəzərdə
tutur. XX əsrdə işgəncələr faşist
Almaniyası, Çin,
Latın Amerikası, Afrika və Asiya diktaturalarında, totalitar, diktator və repressiya rejimləri olan digər ölkələrdə
yenidən geniş tətbiq olunmağa başladı”.
XXI əsrdə yaşamağımıza baxmayaraq hələ də müasir dünyamızda işgəncələr var: “Azərbaycan xalqı artıq iki əsrə yaxındır ki, erməni şovinistləri tərəfindən vaxtaşırı beynəlxalq hüququn ümum tanınmış norma və prinsiplərinin, həmçinin əsas insan hüquq və azadlıqlarının kütləvi şəkildə kobud pozulması, işgəncələr və digər qeyri-insani və insan ləyaqətini alçaldan rəftarla müşayət olunan etnik təmizləməyə və təcavüzə məruz qalmaqdadır. Əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyasında olan materiallar sübüt edir ki, Ermənistan tərəfi əsir və girov götürülmüş Azərbaycan vətəndaşlarına qarşı məqsədli soyqırım siyasəti yeridir. Yüzlərlə Azərbaycan vətəndaşı, o cümlədən uşaq, qadın, qocalar erməni əsir və girovluğunda dözülməz işgəncələrin qurbanı olub. Çoxsaylı faktlar göstərir ki, əsir və girovlara müxtəlif dəhşətli işgəncələr verilib - onlar vəhşicəsinə döyülüb, qəsdən şikəst vəziyyətinə salınıb, sinələrinə qızdırılmış xaç nişanları ilə damğa basılıb, dırnaqları və dişləri çıxarılıb, yaralarına duz basılıb, ölənə qədər rezin və dəmir dəyənəklərlə döyülüb, damarlarına benzin yeridilib. Təəsüflər olsun ki, hələ də dünya ictimaiyyəti bütün bu olanlara göz yumur.
İşgəncə müəyyən zorakı yollarla, hər hansı bir məqsədə çatmaq üçün bir nəfərən (bir qrupun) digərinə (başqa bir nəfərə və ya bir qrupa) ləyaqəti alçaldan, şəxsiyyətə toxunan, ağrı və əzablarla müşahidə olunan hərəkəti, qəddar rəftarı kimi başa düşülə bilər. Heç kim işgəncəyə və ya qəddar, qeyri-insani və ya onun ləyaqətini alçaldan münasibətə və cəzaya məruz qalmamalıdır. Bu müddəalar İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannəmənin 5-ci, Mülki və siyasi hüquqlar haqqında Beynəlxalq Paktın 7-ci, “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Avropa Konvensiyasının 3-cü maddəsində öz əksini tapıb.
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 46-cı maddəsində də göstərilir ki, hər kəsin öz şərəf və ləyaqətini müdafiə etmək hüququ var. Şəxsiyyətin ləyaqəti dövlət tərəfindən qorunur və heç bir hal şəxsiyyətin ləyaqətinin alçaldılmasına əsas verə bilməz. Heç kəsə işgəncə və əzab verilə bilməz və heç kəs insan ləyaqətini alçaldan rəftara və cəzaya məruz qala bilməz. İstər milli qanunvericilik, istərsə də beynəlxalq hüquq normaları şəxsin şərəf və ləyaqətinin alçaldılmasının qadağan edilməsini müəyyən edərkən, həm dövləti şəxsin şərəf və ləyaqətinə qəsd etməkdən çəkindirir, həm də insanların kənardan olan belə qəsdlərdən müdafiəsinin təşkil edilməsini dövlətin vəzifəsi kimi təsbit edir. İşgəncələrə və digər qəddar, pis, yaxud ləyaqəti alçaldan davranış və cəza növlərinə qarşı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Konvensiyasının 1-ci maddəsində işgəncəyə belə bir anlayış verilib:
İşgəncə - hər hansı bir şəxsə ondan və ya başqa şəxsin məlumat almaq, yaxud onun etirafına nail olmaq, onu və ya başqa şəxsi törətdiyi, yaxud törədilməsində şübhələnilən hərəkətə görə cəzalandırmaq, həmçinin onu və ya başqa şəxsi qorxutmaq və ya məcbur etmək, yaxud dövlətin vəzifəli şəxsi və ya rəsmi şəxs kimi çıxış edən başqa bir şəxs tərəfindən, yaxud da onların təhriki və ya onların bixəbərliyi, yaxud göz yumması ilə hər hansı xarakterli ayrı-seçkiliyə əsaslanan istənilən səbəbə görə qəsdən güclü fiziki, yaxud mənəvi ağrı və əzab yetirən hərəkətlər deməkdir.
İşgəncə anlayışında 3 element əhatə olunur:
1. Qəsdən fiziki və ya psixi cəhətdən iztirab vermə;
2. Bilavasitə və ya dolayısı ilə iştirak edən şəxs tərəfindən iztirab vermə;
3. Müəyyən məqsədlə iztirab vermə.
BMT-nin İşgəncə əleyhinə konvensiyasının 1-ci maddəsində verilmiş “işgəncə” tərifi üç müştərək elementi ehtiva edir:
- işgəncə beynəlxalq hüquqa əsasən qadagan edilir və heç vaxt ona bəraət qazandırıla bilməz;
- işgəncənin qadağan edilməsi mütləqdir və qeyd-şərtsizdir;
- qəddar, qeyri-insani yaxud ləyaqəti alçaldan rəftar və cəzaların da qadağası mütləqdir və qeyd-şərtsizdir”.
Uğur
Xalq cəbhəsi.-2015.- 6 avqust.- S.13.