Meyxana sənəti
Meyxana janrı ağız ədəbiyyatımızın
ən qədim qollarındandır
Söz, danışıq, insanlar arasında ünsiyyət
yarandığı dövrdən meyxananın bəsit, sadə
formalarının ortaya çıxması ehtimal olunur. Çox
güman ki, bu janrı yarandığı ilk dövrlərdə
başqa cür ad landırıblar. Sirr
deyildir ki, bədahətən deyilmiş meyxana şeirin bəsit
formasıdır. Bir sıra şairlər
etiraf edirlər ki, şairlik qabiliyyətlərini ilk dəfə
məhz bədahətən şeir söyləyərkən
hiss ediblər. Sonra həmin bədahətən
deyilmiş şeiri ölçüb-biçib, fəlsəfi,
düşündürücü şeir formasına
salmışlar. Deməli, meyxana janrı
şeirin qədimdə ilkin, sadə forması olub. Bu məntiqlə yanaşdıqda bədahətən,
nəzm formasında söz demək, fikir söyləmək zənnimizcə,
şeirin digər növlərinə nisbətən
çox-çox əvvəlki dövrlərdə yaranıb.
Musiqi alətşünaslığında ilk
çalğı alətlərinin məhz idiofonluların
olduğu mütəxəssislər tərəfindən müəyyən
edilib. Bu səbəbdən ilk idiofonlular
ümumilikdə çalğı alətlərinin “əlifba”sı
sayıla bilər. Meyxana janrı da hər
hansı zərb aləti ilə müşayiət
olunduğundan, orqanologiya baxımından böyük maraq
doğurur. Çalğı alətləri
icad edilməyən bir dövrdə qədim, ibtidai insanlar
uğurlu ovdan sonra sevinclərini bölüşdürmək,
paylaşdırmaq üçün
atılıb-düşmüş, çırtma və
çəpik çalıblar. Daha sonra
onlar içiboş daş və ağac
parçalarını bir-birinə döyəcləməklə
əl çalmaqdan daha güclü səslər
alındığını görüb, bu cür alətlərdən
istifadə etmişlər. Səsləndirilən
belə içiboş daş və ağac
parçalarını ilk idiofonlu çalğı alətləri
hesab etmək olar. Bədahətən,
şeir formasında söz söyləmək, müasir dillə
desək, meyxana adlandırılan janrın da həmin dövrlərdə
yaranması ehtimalı həqiqətə çox
yaxındır. Bildiyimiz kimi, meyxana sənətini
ritmsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Yəni, qədim zamanlarda da meyxana deyildikdə
mütləq çırtma çalınmış, idiofonlu zərb
alətləri səsləndirilirmiş. Bir
sözlə, meyxanaçılar sözlərini ritm çərçivəsində
söyləməli və bu zaman ritmə tabe
olmalıdırlar.
Tanınmış meyxana ustası Nizami Rəmzi
(1947-1997) ilə uzun illər müxtəlif el şənliklərində,
toyda-düyündə bərabər
çalışdığımdan, hafizəmdə bu janrla
bağlı bir sıra maraqlı hadisələr
qalmaqdadır.
N.Rəmzi bəzi anlarda – otaq şəraitində
meyxana deyərkən yanında heç bir musiqiçi
olmayıb. Belə məqamlarda o, əlinə
sini, hövsər, məcməyi və yaxud teşt kimi məişət
qabını götürüb, özünün söylədiyi
meyxananın ritminə uyğun şəkildə aləti səsləndirirdi.
Yəni, N.Rəmzi və yaxud hər hansı
meyxanaçı xanəndə deyil ki, qavaldan istifadə etsinlər.
Onlar təbləri gələndə bir sıra
belə əllərinə keçən alətlərdən
istifadə edirlər, ən pis halda dizlərinin və yaxud
stolun üstündə çalmaqla söylədikləri
meyxanalara ritm saxlayıblar. Gördüyümüz
kimi, folklor musiqisinin icrasında geniş istifadə edilən
sini, məcməyi, hövsər və teşt kimi alətlərdən
meyxana sənətində də istifadə edilib.
ATRV QSC-də
aparıcısı olduğum “Yallı” verilişinin növbəti
sayı (2002-ci il) qavaldaş alətinə
həsr olunmuşdu. Qobustanda çəkilmiş
görüntülərin fonunda tamaşaçılara
qavaldaşın yaranma tarixi, sözaçımı,
quruluşu, səslənməsi, istifadə qaydaları və
s. haqqında məlumat verilirdi. Verilişin sonunda
tamaşaçılarla “Yallı”-nın
növbəti sayında görüşmək arzusuyla
sağollaşdım. Studiyadan çıxmaq istədikdə
tanınmış meyxana ustaları Tahir Rəvan, Rəşad
Dağlı və Rövşən Yasamallının diqqətlə
baxdıqlarını gördüm. Onlar dəvət
aldıqları “Səhər” proqramında canlı
çıxışlarından sonra “Yallı”nın
çəkildiyi studiyaya gəlmişdilər. Sən
demə, el şairləri adlandırılan
meyxanaçılar bizim efir üçün
hazırladığımız çəkilişdə alət
haqqında nə danışmışdıqsa, əvvəldən
axıradək hamısını dinləmişdilər.
Mən belə fürsəti əldən verə
bilməzdim, onlara yaxınlaşıb qavaldaş haqqında
bir neçə kəlmə deməyi xahiş etdim. Meyxana janrının növbəti möcüzəsini
nümayiş etdirmək üçün verilişin redaktoru
Ağalar Mirzənin (1955-2008) də
razılığını aldıqdan sonra çəkilişə
başladıq. Meyxana ustalarının
şəxsi arxivimdə qorunan, qavaldaş haqqında bədahətən
söylədikləri poetik düşüncələri olduqca
maraqlıdır. Harada meyxana sənəti
varsa, orada mütləq zərb aləti, ritm olmalıdır.
Bu janr əsasən xalq arasında geniş
yayıldığından, deyildiyi kimi, qədimdə
meyxanaçıları müşayiət edərkən bəzən
məişətdə istifadə edilən sini, teşt,
hövsər və məcməyi kimi alətlərdən də
istifadə olunub. Deməli, meyxana
janrının icrasında və inkişafında məişətdən
musiqi mədəniyyətimizə daxil olan bir sıra belə
idiofonlu çalğı alətlərinin də rolu olub.
Sən.dr., prf. Elxan Babayev (1948-2003)
“Şifahi ənənəli Azərbaycan musiqisində intonasiya
problemləri” əsərində meyxana janrı ilə
bağlı olduqca maraqlı məqamlar açıqlayır.
O, Azərbaycan folklorunun bir qolu olan meyxana janrını “xalq
şeirinin bənzərsiz nümunəsi” adlandırır. E.Babayev bu janrın ədəbiyyatşünaslıq
baxımından deyil, musiqişünaslıq nöqteyi-nəzərindən
təhlilini verir, araşdırır, onun struktur, quruluş və
formayaradıcı xüsusiyyətlərindən söhbət
açır. E.Babayev qeyd edir: “Avazla oxunan meyxananı fərqləndirən
başlıca cəhət onun bədahətən – tam
improvizasiya edilərək deyilməsidir”.
E.Babayev avazla oxunan müasir meyxanaların segah, şur
ladintonasiyaları ilə diqqəti çəkdiyini bildirir. Lakin tanınmış
meyxanaçılar – Nizami Rəmzi, Tahir Rəvan, Namiq Məna,
Namiq Qaraçuxurlu, Rəşad Dağlı, Hacı
Ağamirzə, Vahid Qədim, Teymur Dağlı və
başqalarının audio-kaset, həmçinin disklərini
izlədikdə Bayatı-şiraz, Çahargah, Rast,
Şüştər ladlarına da rast gəlirik. Ümumilikdə Elxan Babayevin meyxana janrı ilə
bağlı araşdırmaları və fikirləri olduqca
maraqlıdır. Alətşünas alim
Fuad Əzimli də “Zərb alətləri Azərbaycanda” əsərində
meyxananın “reçitativ-deklomasiya şəklində, solistin
və iştirakçıların çırtma çalaraq”
ifa olunmasını bildirir. O, həmçinin bu
janrın “melodiya ilə mahnı kimi oxunan” növündən
də söz açır. Belə meyxanalar
müşayiət olunduqda nağara və digər musiqi alətlərinin
də vacibliyi vurğulanır. Nizami Rəmzinin
yaradıcılığından bəhs edilən əsərdə
meyxana janrı ilə bağlı qeyd olunur:
“Meyxanaçıları ulu ozanlarımızın xələfi
olan aşıqlarımıza bənzədirəm. Onlar da el aşıqları kimi müstəqil
yaradıcı peşə sahibidirlər. Ustad
meyxanaçı ətrafındakı hadisələrə
aktiv, çevik münasibət göstərməli, faktlara, olaylara
özünəməxsus interpretasiya, ekspromt reaksiya verməyi
bacarmalı, zəngin söz ehtiyatına, müstəqil
düşüncə tərzinə malik olmalıdır.
Meyxanaçıda bu keyfiyyətlərdən
hansınınsa olmaması onun zəifliyinin göstəricisi
hesab edilir”.
Bir neçə kəlmə meyxana sözünün
etimologiyası haqqında subyektiv fikirlərimizi bildirmək
istəyirik.
“Meyxana” sözünə farsca yanaşdıqda: “mey” – şərab,
çaxır, “xana” (xanə) isə ev,
otaq mənalarını bildirir. Nəticə
olaraq “meyxana” sözü ilk baxışda içki, şərab
içilən yer kimi başa düşülür. Lakin bu, heç də belə deyil. Bəzi türk ölkələrində balaban alətinə
də mey deyirlər. Burada
çalğı alətinin adında “mey” sözü məcazi
mənada işlənib. Yəni bu söz –
mey dinləyiciyə xoş anlar bəxş edən, ona kef, nəşə
verən çalğı aləti fikrini ifadə edir. Fikrimizcə, meyxana sözünün I hissəsi
“mey” yuxarıdakı mənanı bildirir. Daha
doğrusu, burada “mey” deyimi meyxanaçının
qarşısındakını söz ilə məst etməsi
mənasında işlədilib. Həqiqətən
20-30 saniyə ərzində ustad meyxanaçının fikirləşmədən,
ətrafda baş verən hadisələrə uyğun olaraq bədahətən
şeir formasında meyxanalar söyləməsi çox dinləyiciləri
şoka salır, uyudur.
“Meyxana”
sözünün II hissəsi “xana” isə “xani”nin
təhrif olunmuş deyimidir. Bu söz farscadan
dilimizə “oxuyan”, “söyləyən” kimi tərcümə
olunur. Meyxana adi şeir deyil, o mütləq
bədahətən, çırtma vuraraq və ya zərb alətlərindən
hər hansı birisinin müşayiəti ilə
oxunmalıdır. Deməli, meyxana (meyxani)
sözü təblə oxuma, dinləyicini cuşa gətirən,
ona xoş anlar bəxş edən mənalarını bildirir.
Xatırladaq ki, “xani” xanəndə
sözünün köküdür. “Xan”
sözündən Azərbaycan oxuma-vokal sənətində
çox istifadə edilir. Məsələn,
“zilxan” – zil səsi olan və zildə oxumağı sevən
xanəndə; “miyanəxan” – orta registrdə oxuyan xanəndə;
“pəstxan” – bəm səsli və bəmdə oxumağı xoşlayan
xanəndə. Bu ter minlər
ifaçının (xanəndənin) səs
tessiturasını təyin edir. Dahi Ü.Hacıbəyli
“Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər” məqaləsində
yazır: “Xanəndə üçün dəsgah
oxumağın yaxşılığı ondadır ki, müəyyən
bir hava və bir bəhr qeydi altında olmayıb, öz
“fantaziya”sına geniş bir meydan açır və səsini
“bəm”, “zil”, “meyxana” kimi müxtəlif “tessitura”larla işlədir”.
Həqiqətən meyxanalar nə bəmdə, nə də
zildə söylənilir. Bir qayda olaraq sözlərin
daha aydın tələffüzü üçün orta
registr seçilir ki, bu səs tessuturasını da
Ü.Hacıbəyli “meyxanə” adlandırır. Bəlkə
də “meyxana”nın
sözaçımını belə məqamlarda
araşdırmalıyıq. Xatırladaq ki,
Ü.Hacıbəyli “Koroğlu” operasında (II pərdə,
“Təlxəyin mahnısı”) meyxana kupletlərindən
istifadə edib. Meyxanaşünaslıqda
ilk cəsarətli addım atan gənc alim, sən.nam.
Aytac Rəhimovanın “Azərbaycan musiqisində meyxana
janrı” əsərində də bu sənətlə
bağlı maraqlı məqamlarla rastlaşırıq:
“Metrikləşdirilmiş poetik janrlarda, o cümlədən,
meyxanada şeirin əsasını təşkil edən bəhri
və onu əmələ gətirən təfiləni
(şeirdə vəzn bölgüsü deməkdir – A.N.) daha
bir vəzn – zərb alətinin ostinat formulları
müşayiət edir”.
R.Həsənova sanki “Meyxanasayağı” əsəri ilə
bu janrın xalqımıza daha doğma olduğunu
nümayiş etdirmək istəyir. Həmin əsəri
A.Rəhimova təhlil edərkən olduqca maraqlı nəticələr
əldə edir. Deyilən faktlar müasir
meyxana janrının aşıq yaradıcılığı
kimi, sinkretik sənət növlərindən biri olduğunu təsdiqləyir.
O cümlədən müasir meyxana sənəti musiqi ilə
sıx bağlıdır. Bu janrın
icrasında bir sıra idiofonlu çalğı alətlərindən
də istifadə edildiyinin şahidi oluruq. Sən.nam.,
prf. C.Həsənovanın təbirincə desək: “XX əsrin
II yarısında Azərbaycan musiqi elmində
etnomusiqişünaslığın ayrıayrı sahələri
– folklorşünaslıq, aşıqşünaslıq,
muğamşünaslıq, alətşünaslıq kimi elm
sahələri formalaşır”. Fikrimizcə, bu
siyahıya meyxanaşünaslığı da əlavə etmək
olar. Çünki meyxana janrı da digər
sahələr kimi, Azərbaycan xalqının qəlbinin və
zəkasının məhsuludur. Adları
sadalanan alimlərin əsərlərindən artıq meyxana
janrının elmi istiqamətə yönəldiyi bəlli
olur.
Abbasqulu Nəcəfzadə
sənətşünaslıq
üzrə elmlər doktoru
Xalq cəbhəsi.-2015.-
6 avqust.- S.14.