Güney Azərbaycanda
son on illik ədəbi proses
Güneyli şairlərimiz
nikbinliklərini, arzu və ideallarını emosional bir dillə
şeirə çevirməyi bacarıblar
Bədii düşüncədə də, fəlsəfi
axtarış və narahatçılıqda da Səməd
Behrəngi və Şəhriyarın hüdudlarına bu
gün daha çox ehtiyac var. Cənubi Azərbaycanda dahi Şəhriyarın
sənət aləminə gəlməsi ilə estetik təfəkkürün
formalaşmasında həqiqi çevriliş oldu. Bunun isə əsas
səbəblərindən biri Şəhriyar poeziyasında bədiiliyin
həddindən artıq güclü olması ilə əlaqədardır.
Bədiilik həyatı estetik, obrazlı dərk
və əks etdirmə formalı olan incəsənətin
spesifik xüsusiyyətidir. O, həm də ədəbiyyatın
mükəməllik ölçüsüdür. Onun vasitəsi ilə insanlara emosional-estetik təsir
göstərmək mümkün olur. Bədiilik
sənət əsərlərinə xas olan mükəmməllik
səviyyəsinə qaldırılan məcmudur. Klassik sənətkarlar daim qayənin dərinliyini, təkrarolunmazlığını,
mükəmməl formaların tətbiqini, əsərin
quruluşunu, ideya və obrazın əsaslandırılmasını,
həyat həqiqətinin təcəssümünü, gözəllik
və ahəngdarlığını, ifadəliliyi və
ümumiyyətlə, şeirin yüksək bədiiliyi
üçün mühüm amillərin hamısını nəzərə
alıblar.
Güneyli şairlərimizin isə həmişə əsas
ideya və mövzu dünyasını ayrılıq nisgili, Vətənin
kədəri, azadlıq arzusu təşkil edib. Onlar öz
nikbinliklərini, arzu və ideallarını olduqca emosional bir
dillə şeirə çevirməyi bacarıblar. Son
illərdə Güney Azərbaycanda yaranan şeirlərdə
şairlərin mənəviyyat¬larını tərənnüm
yolu ilə ifadə
əsas
yer tutur.
Çağırış,
ehtiras, səfərbərlik ruhu, poeziyanı, ictimai amalı
idealogiyanı fəal ifadəsinə çevir¬mək – Mirzə
Əi Möcüzdən, Zeynalabdin Marağayidən, Mir
Əbdü¬hü¬seyn Xaznidən, Səid Səlmasidən, Mirzə
Əli Ləlidən, Bayraməli Abbaszadədən, Hacı
Mehdi Şükuhidən, Mədinə Gülgündən,
Balaş Azəroğludan, Səməd Behrəngidən, Şəhriyardan
gələn səslərə səs verir müasir Güney Azərbaycan
şeirləri...
Bunlar da öz sələfləri kimi haray salır, car
çəkir, fəryad qoparırdılar. Vətən, torpaq, millət
sevgisini, eyni zamanda düşmənə nifrətini car çəkən
bu şairlər hadisələrə münasibətlərində
öz mövqelərini də unutmurlar:
Dinlə
sözümü şöhrətli-şanlıyam mən,
Oğuz ellərindənəm, azərbaycanlıyam mən.
Əyər
açıb oxusan tariximin varağın,
O, sənə
verəcəkdir Koroğlunun sorağın.
Vüqarlı
görəcəksən Nəbinin çal papağın,
Babəklər nəslindənəm, möhkəm
imanlıyam mən.
Dağların
zirvəsindən gəlir Babəkin səsi,
Düşmənləri titrədir Bağırxanın nərəsi.
Qəlbimə
axır, dolur “Əmoğlunun”nəfəsi,
Səttar xan övladıyam, çox dəliqanlıyam mən.
Zeynəb paşadı anam, azərbaycanlıyam mən.
Tarixin hər
çağında bir çox iftixarı var,
Şairlərdən bir yerdə çoxlu yadigarı var.
Keçmişdə
Sabirim, indisə Şəhriyarım var,
Dədə
Qorquddur babam, adlıyam, sanlıyam mən,
Hicran yükünü çəkən azərbaycanlıyam
mən.
(Saplaq)
Misralar
inandırır: doğrudan da Saplağın bir çox
şeirlərində kəskinlik və mübarizlik ruhu
şairin müraciət etdiyi bədii ifadə forma və
üsullarında da özünü göstərir. Bu formaların hamısında şairin lirik “mən”i
çox fəal şəkildə təzahür edir. Lakin “Mən” bu şeirlərdə adi ifadə vasitələrindən
biri deyil. ”Mən” Saplaqda bir sistemdir. Daim “Mən”dən danışmaq Saplağın təsvir
etdiyi obyektə qarşı daha fəal olmaq, ona bu “Mən”in
qanını, hissiy¬yatını və ehtiraslarını, qəzəbini,
kədərini, eyni zamanda sevincini hopdurmaq üçün
çox lazımdır.
Hər şeyin adından çıxış etməyi,
hər şeyi “Birinci şəxsin dilinə” çevirmə
haqqını şairlərə verən də məhz bu hisslər,
bu duyğlardır. Elə ona görədir ki, “Mən”in tərənnümü
qeyri-təbii səslənmir, “öz-özünü”, fərdiyyətçilik
təsiri buraxmır.
Bütün bu müsbət keyfiyyətlər şeirlərin
leksikasında, ifadə və söz sırasında, bədii
sintaksisində də özünü göstərir. Bu şeirlə
feilin ən çox inkarlı, yaxud təsdiqli muzare zaman
formasına müaciət edir. Bütün
bunlar isə şeirdə emosional vüsətə, bədii təsir
və nüfuz məqsədinə xidmət edir. Bu şeirlərdəki misralar –hayqırtıar, haraylardır.
Duyğsuz, hissiz söz, ürəkdə odda
yanmayan misralar Güneyli şairlərin üslubuna yaddır.
Güneyli şairlər öz qabaqcıl
ideyalarının ən yaxşı tərənnümü
üsulunu tapmaq üçün bütün mümkün
vasitələrdən, xüsusən klassik şeirin müxtəlif
bədii formalarından istifadə edir, qəzəli və
qoşmanı da müasir şeirin ən kəskin növləri
səviyyəsinə qaldırırlar.
Tutarlı
rədif və təkrirlər, qafiyəyə bu şeirlərdə
xüsusi bədii qüvvətlə səslənir:
Dayanan
dayansın, biz dayanmırıq,
Bizi ucalmağa səsləyir göylər.
Alışıb
kül olmaq üçün yanmırıq,
Bizi od olmağa səsləyir göylər.
Lalə
Cavanşir
Qəzəl və qoşma novatorluğu açıq
formal əlamətlərdə, texniki elementlərdə əks
olunmasa da, şeirlərin ruhunda və mənasında
özünü qabarıq şəkildə göstərir və
müasir şeirimizdə bədii yeniliyin müxtəif
formalarından birini təşkil edir. Son on il əzində
Güney Azəbaycanda qələmə alınan şeirlərin
əksəriyyəti “daxili nitq” və avtobioqrafik monoloq
formasındadır. Güneyli şairlərimiz
şeirdə estetik ölçüləri itirməməyə
çalışırlar, nitqin hərfi təsirində yox, bu
nitqdə yaranan emosional iqlimdə yazıb yaradırlar.
Şübhəsiz ki, bu poeziya məktəbi klassiklər
tərəfindən yalnız ideyaca
silahlandırılmamışdı. Bu, klassiklərimizin
timsalında bədii fəhm arsenalının bütün
spesifik forma - üslub, janr, poetika, sənətkarlıq
imkanları ilə də bəhrələnərək zəginləşib.
Güney Azərbaycan poeziyasında hər şeydən əvvəl
milli – ictimai həyatı, konkret – tarixi inkişaf və hərəkətin,
real gerçək¬liyin öz fəlsəfəsi,
qanunauyğunluğu dərindən hiss olunur. Klassik poe¬ziya
ilə müasir poeziyanı da məhz bu istiqamətdə fəth
olunan ide¬ya-bədii zirvələin eyni möhtəşəmlik
ölçüləri birləşdirir. Lakin
bu eynilik həm də həmin zirvələrin formasına və
janr xüsusiy¬yətlərinə aid deyil. Əgər
elə olsaydı, müasir poeziya klassik poeziyanı təkrarı
kimi görünə bilərdi.
Güney Azərbaycan poeziyasında lirika
anlayışına biz bir neçə mənada rast gəlirik. Lirika
istilahı Güney Azərbaycan poeziya¬sında hər şeydən
əvvəl ideya-estetik və emosional münasibətin müəyyən
tipi mənasında işlədilir. Güney
Azərbaycan şairləri buna bədii təəfəkkürün
fitri xüusiyyəti, konkret tarixi metod və cərəyan
hüdudlarından azad bir keyfiyyət kimi baxırlar. Məlum məsələdir ki, lirika həyata
emosional və estetik münasibətin spesifik tipidir.
Füzuli, Hafiz, Seyid Əzim, Müşfiq, Vahid, eyni zamanda
Şəhriyar gözəl lirikdirlər. Lirika
realizmin, romantizmin, orta əsrlərdə yaranan Şərq ədəbiyyatının
və Avropa antik dövrünün ülvi xüsusiyyətidir.
Firdovsi, Sədi, Nizami kimi böyük sənətkarların
yaradıcılığında realist və romantik
başlanğıclar həmişə sənətdə həyatı
və həqiqəti əks etdirməyin iki müxtəif
üsulu, iki eyni hüquqda forması olub. “Əgər
biz uzaq keçmişdəki sələflərimizin
yaradıcılığına müraciət etsək, yenə
də görərik ki, poeziyada romantik forma həyat həqiqətinin
və insanı realistcə¬sinə göstərməyin
xüsusi bir rolu olub” (S.Vurğun).
Güney
Azərbaycan şairlərinin romantik konsepsiyasında bu gün
bizim üçün daha maraqlı və prinsipial
görünən, konstruktiv əhəmiyyətli məqam odur
ki, şairlər romantikanı bütünlüklə
müasir realizmin tərkib komponenti elan etməklə kifayətlən¬mirlər:
öz fikirlərini məntiqi ardıcıllıqla sona
çatdıraraq, müasir estetikada yeni söz deyirlər:
romantikanın ayrıca, xüsusi bədii forma, müstəqil
ədəbi üslub səviyyəsində estetik əhəmiyyətini
yaşamaq, var olmaq ruhunu son illərin ictimai nəzəri
fikrində ilk dəfə olaraq belə geniş prespektivli
şəkildə irəli sürürlər. Romantik
təmayül müasir, yetkin ədəbi prosesə məxsus
bədii üslublar əlvanlığının və zənginliyinin
təzahürü kimi özünü biruzə verir.
Estetik aləmin həyatımıza daha dərindən
nüfuzu şəxsiyyətin daxili aləminə ideya və
arzularına, düşüncəsinə, əxlaqi və mənəvi
cəhətdən kamilləşməsinə daim təkan
verib. Bunun da başlıca səbəbi yazılı ədəbiyyatdır.
Yazılı ədəbiyyat tarix boyu fasiləsiz
inkişaf edərək məzmun və formasını, bədii
təsvir və ifadə üsullarını zaman-zaman dəyişib,
şəkildən-şəklə düşüb, ədəbi
inkişafın bütün mərhələlərində
yeni janrlar yaradıb. Öz kökünü ərəb
poeziyasında tapan qəzəl janrı məlum olduğu kimi
bütün Şərqdə, o cümlədən Azərbaycan
məkanında çox sevilən poetik janrlardan birinə
çevrilib, daim bütün Şərq poeziyasıda
olduğu kimi, Azəbaycan poeziyasında da ön sıralarda
gedən janrlardan biri olub.
Güney
Azərbaycanda Muxtari, Sənan Əttar, Ənvar, Zahir, Xacu,
Xosrov, Məlik, Ünvan, Növi, Cami, Şəfan, Məğribi,
Səhabi, Arifi, Urfi, Fani, Fəqani, Faizi, Feyzi, Tənha, Vahid, Fəqir,
Qədi, Zühuri, Nəziri, Mir Fəsihi, Mir Şövqi, Mir
Heydər, Mir Hüseyn, Mir Məsum, Əhli, Valehi, Misal, Cəlal,
Muti, Məsih, Raqim, Kəlim, Talib, Fərəc, Nüsrət,
Səncər, Şapur, Şeyda, Əhsən, Ədhəm,
Qafil, Həqd Heydər, Saib Təbrizi və başqaları
kimi qüdrətli qəzəl ustaları olub. Müasir
Güney Azərbaycan poeziyasında da qəzəl klassik ənənələri
davam etdirən ən çox yayılan janrlardan biridir. Vətən
təəssübü, ictimai problemlər, xalqımıza
qarşı haqsızlıqlar əsərlərinin leytmotivini,
əsas ana xəttini təşkil edən İbrahim Zahid
öz Sələflərinin yolunu ləyaqətlə davam etdirərək
qəzəl janrında olduqca mükəmməl əsərlər
yaradır:
Can nə
lazımdır mənə, ey sərv, canımsan mənim,
Sən həyatımsan, gülümsən, isti
qanımsan mənim.
Olmasın
heç bir dəqiqəm dəhrdə səndən kənar,
Aşiqi sərgərdənəm, yalnız
gümanımsan mənim.
Sanki
yaxşı yox, dilim yox, gözəlim, ey sərvi naz,
Həm dilimsən, həm də nuri-didəganımsan mənim.
Çox
dolandım mən sənin ardınca sən əyğar ilə,
Zalıma sən baisi ahu-fəğanımsan mənim.
Zahidəm
mən, ey qəzəl yazdım sənə bu əsridə,
Sanki əsr üçün qalan məndə
nişanımsan mənim.
Vüqar Əhməd
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 14 avqust.-
S.13.