Türk xalqlarının ədəbiyyatı
Uyğur ədəbiyyatında
yeniləşmə dönəmi
I yazı
Uyğurların tarixi, ədəbiyyatı,
mədəniyyəti bu
gün daha ciddi araşdırma mövzusudur. Ümumiyətlə,
türk xalqlarının
mədəniyyətinin, ədəbiyyatının
öyrənilməsi əlaqələrin,
mənəvi bağların
daha da güclənməsinə
ciddi təkan ola bilər.
Əli Şamil uyğurlarla bağlı araşdırmasında bildirir
ki, qədim dövr türk dili və ədəbiyyatı
tarixindən yazan elə bir araşdırıcı
yoxdur ki, bu və ya
başqa şəkildə
Orxon-Yenisey abidələrindən,
Yusif Balasaqunlunun (Yusuf
Xas Hacib) “Qu¬tadğu bilig”, Kaşqarlı Mahmudun “Divanü lüğat-it-Türk”, Əhməd Yüknəginin “Hibət əl-həqaiq” əsərlərindən
bəhs etmə¬sin. Özbək də, qazax da, qırğız da, tatar da,
qaqauz da, başqa¬ları da türk kökənli olduqları ilə qürur duysalar da, bu gün
hər biri özünü ayrı bir millət sayır. Amma hamısı ədəbiyyat
tarix¬lərini yazanda ümumtürk qaynaqlarına
söykənir: “Uyğur
ədəbiyyatının araşdırıcıları
miladi 8-ci yüzillikdən
baş¬¬layaraq yaranan dini mətnləri
də ədəbi nümunələr kimi öy¬rənirlər. Bu dua mətnləri ilk poetik nümunələrdir.
Sonralar uy¬ğurlar islam dinini
qəbul etsələr
də, ondan əvvəlki inanclar za¬ma¬nı istifadə etdikləri dua mətnlərini də qoruyub saxlaya bil¬dilər.
Kaşqarlı Mahmud zamanında türklər yaşayan bölgənin gün¬çı¬xanından günbatanına
atla doqquz aylıq bir yol idi. İnsanların əksəriyyəti ölənədək
doğulduqları kənddə
və ya şəhərdə ya¬şa¬yırdı.
Çox az
insan ticarət və döyüşlərlə
əlaqədar başqa
ölkələrə gedərdi.
Yəni indiki kimi əlaqələr
qurmağa və davam etdirməyə şərait yox idi. Ancaq bununla belə
türklər öz dahi şəxsiy¬yətlərinin
yaratdıqları əsərlərə
yiyə durur və onu yayırdılar.
Bu gün isə
bilgisayar arxasında əyləşməklə dünyanın
hər hansı bir guşəsi ilə bağlantı qura bildiyimiz bir zamanda Mah¬mud
Kaşqarlının yerliləri
ilə normal əlaqələr
yarada bilmirik. Yalnız
Mahmud Kaşqarlının nəvələri
uyğurlarlamı? Xeyr!
Colan türkləri ilə də, Mosul - Kərkük - Ərbil türkləri ilə də, Balkan türkləri
ilə də... Az qala Əlcəzairdə yaşayan
oğuzları tamam unutmuşuq. Onlar haqqında tarix
kimi danışırıq.
Bu gün onların
varlığından, yoxluğundan
xəbərsizik.
Əslində Orxon-Yenisey abidələrini,
Mahmud Kaşqarlının “Divanü lüğat-it-Türk” əsərini ədəbiyyat tariximizə
daxil edi¬riksə, həmin bölgədə
bu gün də yaşayan soydaşlarımızın ədə¬biyyatını
öyrənib təbliğ
etməliyik. Bununla uyğur ədəbiyya¬tının
araşdırıcısı kimi görünmək iddiasında deyiləm.
Sadəcə olaraq nüfuzlu
araşdırıcılarımızın
diqqətini Çindən
Balkanadək uzanan məkandakı türk ədəbiyyatına yönəltmək
istəyindəyəm”.
Araşdırmaçı vurğulayır ki, uyğurların 19-cu yüzilədək
olan ədəbiyyatları
ümumtürk ədəbiyyatı,
cığatay ədəbiyyatıdır. Buna görə
bu gün də bəzi şairləri uyğurlar da, özbəklər də öz klassikləri sayır, ədəbiyyat tarixlərinə
daxil edir, öyrənirlər: “Qəribə
burasıdır ki, son
illər Azərbaycan,
özbək, qazax, qır¬ğız, türkmən
tarixçiləri ah-vayla
Rusiya işğalından
danışırlar. Balkan türklərinin, uyğur
tarixçilərinin həmin
dövrə dair əsər¬lərində də
eyni sözlərlə
rastlaşırıq. Sadəcə
Rusiya sözü Çin, serb, bolqar, yunan,
ərəb, fars və s. sözləri ilə əvəzlənir.
Əs¬lin¬də isə miladi 18-ci yüzillikdən
türklərin bir millət kimi sürətlə
qocaldığının, çökdüyünün, tarix
səhnəsindən geri çəkil¬diyinin şahidi oluruq.
Təfəkkür tərzimiz eyni olduğundan,
eyni taleyi yaşamış, ey¬ni cür düşünmüş,
oxşar ədəbiyyat yaratmışıq. Türk dünya¬sının ay¬rı-ayrı bölgələrində
baş verənləri bütövlükdə
qarşılaş¬dırmaq geniş araşdırma istəyir.
Burada yalnız Azərbaycanla ondan az qala 4
min kilometr uzaqda olan Doğu Türküstanı müqayisə
edə¬cəyik. 19-cu yüzillikdə Azərbaycanda
A.Bakıxa¬nov, M.F.Axun¬dov, H.B.Zərdabi və başqaları
Azərbaycan ədə¬biyyatını, mədəniy¬yə¬tini
avropasayaq tərzdə inkişaf etdirməyə
çalışırdılar. “Gülüstani-İrəm”,
“Dərbəndnamə”, “Qarabağna¬mə”¬lər, Şəki
xanlığının, Quba xanlığının tarixləri
kimi əsərlər yaranırdı. Kaşqarda isə
Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, No¬ruz Axun Ziyai, Bilal
Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şakir və b. ədəbiyyatda
yeniləşdirmə işləri aparırdılar. Onlardan biri, şair Muhəmmət Sadıq
Kaşqarlı “Zübdətül-məsail”, “Təzkireyi-əs¬habi-Kəhf”
adlı tarixi əsərləri yazır və ərəb
tarixçisi Təbərinin əsərini uyğur türkcəsinə
çevirir. 1830-cu ildə Molla Xocamni¬yaz
Muhəmmətniyaz Kaşqarlı Fəxrəddin Əttar
Nişapurlunun “Təzkireyi-övliya” əsərinin
üzünü köçürüb çoxaldır.
Muhəm¬mət Abduləli Kaşqarlı “Təzkireyi-Mevlana
Fakie imam Zey¬nalabidin Kağiraki”, İsmail bəy Binişan “Pəndnamə”
adlı tə¬səvvüfə aid on min misralıq didaktik fəlsəfi
əsərini və “Təz¬kere-i Buğraxan” dastanını
yazırlar. Qafur Kaşqarlı Mirzə Hey¬dərin
“Tarixi-raşidin” əsərini tərcümə edir”.
Uyğur ədəbiyyatşünasları
ədəbiyyat tarixlərini üç mərhələyə
bölürlər: birinci mərhələni “Klassik dövr ədəbiyyatı”
adlandı¬rırlar: “Buraya 1500 ilə yaxın bir dövrün
ədəbi-bədii əsərlərini daxil edirlər. Burada türk xalqlarının abidələri,
xüsusən də bizlərin özbək ədəbiyyatı
klassikləri kimi tanıdığımız ədiblərin əksəriyyətinin
irsi öyrənilir. İkinci mərhələ
“Müasir dövr ədə¬biyyatı” adlandırılır
və buraya 20-ci yüzilliyin başlanğıcından 1949-cu
ilədək, yəni Doğu Türküstanın Çin tərəfindən
son iş¬ğalınadək olan dövrdə
yaradılmış ədəbi-bədii əsərlər
daxil edi¬lir. Üçüncü mərhələ
“Bugünkü zamanın ədəbiyyatı”
adlan¬dı¬rılır. Buraya son Çin işğalından
sonra yaradılmış ideoloji yon¬¬lü, təbliğat
xarakterli, sosializmi və müstəmləkəçiliyi tərən¬nüm
edən ədəbi nümunələr daxil edilir”.
Uyğur ədəbiyyatında
yeniləşməyə gəlincə, bu dönəmi təhlil
edən Ə.Şamil qeyd edir ki, Yakup bəyin
ölümündən sonra Çin hakimlərinin əsarəti
al¬tında otuz üç il (1878-1911) qalan uyğur xalqı
19-20-ci yü¬zildə dünyada meydana gələn dəyişikliklərin
təsirilə təkrar milli azad¬lıq savaşına
atılır. Xalq bu mübarizədə ilham
qaynağını ədə¬biyyatdan alır. Beləcə,
uyğur ədəbiyyatında da bir yeni¬ləş¬mə
baş verir. Türkiyədə, Avropada, Rusiyada və Misirdə
oxu¬yub vətə¬nə dönən uyğurlar bir dəyişiklikliyə,
yeniliyə can atır¬lar. Bu hərə¬kat da Türküstanda
“Cədidçilik hərəkatı” kimi məşhur¬laşır:
““Cədidçilik hərəkatı”nın təsirilə
Doğu Türküstanda da zi¬yalılar, yazıçı və
dramaturqlar, yeni janrlarda şeirlər yazan şair¬¬lər yetişir,
qəzet və jurnallar yaranırdı. Çinin hökumət
mə¬mur¬ları, xüsusən senzorları bu dəyişimə
əngəl olsalar da, qarşısını tam ala bilmirdilər.
Azərbaycanda,
Kırımda, Tatarıstanda olduğu kimi, Doğu
Tür¬küstanda da bəzi yazıçı və şairlər
əsərlərini türk dünya¬sının hər yerində
oxuna biləcək bir dildə yazmağa
çalışırdılar. Xü¬su¬sən İstanbulda təhsil
alan, İsmayıl bəy Qaspıralı, Əli bəy
Hü¬seyn¬zadə, Yusif Akçuralı və b.
türkçülərin yolunu davam etdi¬rən uyğur gənclərinin
əsərlərində bunu daha aydın mü¬şahidə
et¬mək olur. “Tərcüman” qəzetinin təsiri
açıq-aydın hiss olunurdu.
19-cu
yüzilliyin başlarından yeni istiqamətdə
formalaşan ədəbiyyatın aparıcı şəxsiyyətləri
Abdurehim Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyai, Bilal
Nazım, Sadır Pəlvan, Molla Şakir, Seyid Muhəmmət
Kaşi və başqaları olmuşdur. Bunlardan Abdurehim
Nizari, Turduş Axun Qəribi, Noruz Axun Ziyainin
dünyagörüşləri, yazı üslubları
yaxın olduğu üçün onların əsərlərindən
bəziləri 19-cu yüzilliyin birinci yarı¬sında, yəni
1841-1842-ci illərdə “Ədiblər hekayəsi” adı
altında toplanaraq əlyazma şəklində xalq arasında
sürətlə ya¬yılıb. 30 min misradan çox olan bu
kitaba bir çox das¬tanlar, qəzəl və müxəmməslər
daxildir.
Başqa
bir əlyazma kitaba Abdurehim Nizarinin (1776-1849) “Pərhad ilə
Şirin”, “Leyli ilə Məcnun”, “Məhsun ilə Gülnisa”,
“Rabiyə ilə Seyiddin” lirik dastan-poemaları, “Çahar dərviş”
kimi didaktik dastan-poemaları, Əlişir Nəvainin qəzəllərinə
yazdığı təxmislər daxildir. Şair
mövzularının əksəriyyətini ənənəvi
Şərq süjetlərindən götürsə də,
“Rabiyə ilə Seyiddin” mövzusunu yaşadığı
zamanda baş verən hadisələrdən alıb. Ona görə
də real hadisələrdən bəhs edən bu əsər
sosial ədalət¬sizliyə, zülmə,
haqsızlığa qarşı güclü etiraz notları
ilə seçil¬diyindən xalq tərəfindən sevilə-sevilə
oxunub.
“Ədiblər
hekayəsi”ndə Turduş Axun Qəribin uyğur ədə¬biyyatının
yeniləşməsinə güclü təsir göstərən
yeni fikirli qəzəl¬ləri və dastan-poemaları, Noruz
Axun Ziyainin “Vamik-Üzra”, “Məsud ilə Dilara” adlı vəfa
və vəfasızlıqdan, eşqə sədaqətdən
bəhs edən məhəbbət dastan-poemaları da var.
Yuxarıda adıçəkilən şairlərin müasiri
olan Mir Həsən Sa¬buru qəzəllərini və bir
çox şeirlərini Sedai təxəllüsü ilə
yaz¬ıb. 1804-cü ildə Əlişir Nəvainin “Səddi-İskəndər”
əsəri üzə¬rində işləmiş şairin
şeirlərində vətən həsrəti özünü
daha qa¬barıq göstərir. Qəzəllərinin əsas
mövzusu məhəbbət, sədaqət, ədalətdir”.
Həmin
dövrdə İsmayıl bəy Bınışan da ciddi bədii
yaradı¬cılıqla məşğul olub: “Təsəvvüf
ədəbiyyatının öncüllərindən olan sənətkarın
10 min misralıq “Pəndnamə” əsəri insanları mənəvi
saflığa, doğruluğa, düzlüyə, ədalətə
çağırdığına görə zülmün
baş alıb getdiyi bir zamanda oxucuların sevə-sevə
mütaliə etdiyi kitaba çevrilib.
Bədii
yaradıcılıqla məşğul olan sənətkarlar tərcüməyə
də diqqəti artırmışdılar. Kaşqarlı Muhəmmətniyaz
bin Qafur tarixçi Mirzə Heydərin farsca
yazılmış “Tarixi-Rəşidi” əsərinin bir hissəsini,
Şah Muhəmmət bin Nizami Əbulqasım Fir¬dovsinin
“Şahnamə”sini tərcümə edib: “Azərbaycan ədəbiyyatında
olduğu kimi, uyğur ədəbiyya¬tın¬da da ciddi yeniləşmə
19-cu yüzilliyin ikinci yarısından başla¬yıb. Bu,
şifahi xalq ədəbiyyatında da, yazılı ədəbiyyatda
da ictimai mövzulara diqqətin artması, real həyat hadisələrindən
bəhs edən əsərlərin çoxalması ilə
özünü biruzə verir. Bundan sonra milli azadlıq hərəkatından
bəhs edən əsərlər yaranmağa başladı.
Bilal Nazım, Molla Şakir, Seyid Mu¬həm¬mət Kaşqari
kimi ədiblər milli azadlıq hərəkatına daha
çox diq¬qət yetirirdilər. Bilal Nazim “Qazavat der
mülki-Çin (Çin mül¬künə qarşı
qazavat)”, “Çangmoza Yusupxan” dastan-poema¬la¬rında və başqa
şeirlərində uyğur xalqının mübarizəsini
tərən¬nüm etməklə yanaşı, millətini
oyanmağa, azadlığa səsləyirdi. 61 yaşlı
Molla Şakir “Zəfərnamə” əsərində
Kuçada baş vermiş üsyanı böyük ilhamla tərənnüm
edib. Şair ahıl yaşlarında böyük həcmli əsər
yazmasına baxmayaraq, onu beş aya bitirib. 1886-cı ildə
tamamlanmış əsər bir növ həmin günlərin
tarixi salnaməsi rolunu oynayıb.
Diqqəti
çəkən odur ki, milli azadlıq mübarizəsini qələmə
alan sənətkarların əksəriyyəti yaşlı nəslin
nümayəndələri ol¬ub. Onlar sanki yaşları
çox olduğuna görə döyüş meyda¬nına
atıla bilmədiklərindən qələmləri ilə bu
mübarizədə iştirak ediblər. Yaşı 60-ı
keçmiş Kaşqarlı Seyid Muhəmmət1882-ci ildə
tamamladığı “Şərhi-şikəstə” əsərində
İli üsyançılarının Yeddisuya köçməzdən
əvvəl işğalçılara qarşı
apardıqları dö¬yüşlərdən, xalqın
müqavimət hərəkatından, müstəmləkəçilərin
və onların əlaltılarının qəddarlığından
geniş söhbət açır. Bu, müəllifin
günümüzədək gəlib çatan yeganə əsəri
olsa da, bədii cəhətdən o qədər bitkindir ki, sənətkarın
başqa əsərlərinin də mövcudluğu qənaətinə
gəlmək olur. Bu əsər 1909-cu ildə Ka¬zanda rusca və
uyğur türkcəsində çap olunub.
Milli azadlıq hərəkatından bəhs edən əsərlər sırasına Mu¬həm¬mət Sadiq Yarkəntlinin “Risaleyi-məktub”, Aşur Axun Qəribinin “Əmir Əli” əsərlərini də daxil edirlər. İkinci əsər 1864-1867-ci illərdə Xotəndə Çin işğalçılarına qarşı baş ver¬miş üsyandan, Yaqup bəyin tunqanlara (döngənlərə) qarşı apar¬dığı müharibələrdən, milli dövlət qurma cəhdlərindən bəhs edir. Müəllif hadisələrin şahidi olduğuna görə “Əmir Əli” dastan-poeması həm də tarixi əhəmiyyətinə görə qiymətlidir. Çin zülmünə qarşı xalqı mübarizəyə səsləyən şairlərdən söz açarkən Sadır Pəlvanı (1798-1871) unutmaq olmaz. 1864-1867-ci il üsyanında üç oğlu ilə birgə iştirak edən xalq nəğ¬məkarının heca vəznində qoşduğu şeirlər dillər əzbəri olub. Yalnız üsyan günlərində deyil, sonralar da el sənətkarı xalqını azadlığa səsləyən nəğmələr, şeirlər yazıb. Onun şeirləri mahnı kimi xeyir-şər məclislərində oxunub”.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2015.- 22 avqust.- S.14.