Vətəndaş cəmiyyəti və əxlaq
məsələləri
Azərbaycan xalqının yaratdığı əxlaqi
dəyərlər tarixən dəyişmiş, onun etnik
varlığının, tarixi mövcudluğunun ilkin
dövründə mənəvi həyatı inkişaf etdirən
xalqın aparıcı nümayəndələri maddi və
milli-mənəvi dəyərlər yaratmışlar. İnsanların
vətəndaş cəmiyyətinə, hüquqi dövlətə
və bir-birinə olan münasibətlərini tənzimləyən
əsas vasitələrdən biri əxlaqi-mənəvi mədəniyyətdir.
Ənənəvi cəmiyyətlərdə əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin formalaşması, mənəvi tərbiyə
funksiyasını din yerinə yetirir, ənənəvi cəmiyyətlərin
dağılması demokratik-hüquqi dövlət və vətəndaş
cəmiyyətinin yaranması zamanı bu vəzifəni
rasional əxlaq yerinə yetirir. Azərbaycan
xalqına məxsus milli-mənəvi keyfiyyətlər onun sosial
həyatında, milli məişətində, mədəniyyətində,
inam və əxlaqi məziyyətlərində etiketləşərək,
ta qədim dövrlərdən indiyə kimi gəlib
çıxmışdır. Azərbaycan cəmiyyətində
xalqın özünə məxsus olan və milli-mənəvi
keyfiyyətləri canlandıran dostluq və yoldaşlıq, mərdlik
və ədalətlilik, böyüyə hörmət və
kiçiyə qayğı, ata-anaya ehtiram, qonaqpərvərlik
və səxavətlilik, namusluluq və qeyrətlilik, vətən
və el, doğma torpaq və yurd təəssübkeşliyi,
birlik və vəhdət haqqında etiketlər yaranıb. Gənc nəsildə milli mənlik şüurunun
inkişaf etdirilməsi bu gün ən aktual məsələlərdən
biri hesab olunur. Çünki dövlətin,
dilin, adət-ənənələrin
yaşadılmasını şərtləndirən faktorlardan
biri də gənclərin milli mənlik şüurunu dərk
etməsindən keçir. Düzdür,
burada digər faktorlar da var, amma öndə gələni milli
mənlik şüurudur. Bu faktor həqiqətən
də mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən
biridir. Gənclərin buna sahib olmaları
bütövlükdə dövlətin ümumilli
ideologiyasının qorunması baxımından müstəsna
rola və əhəmiyyətə malikdir. Eyni
zamanda, milli-mənəvi dəyərlərin deqradasiyaya məruz
qalmasının qarşısını alır. Ümumilikdə sözügedən dəyərlərin
qorunmasının cəmiyyətə verdiyi fayda
ölçüyəgəlməz dərəcədə
böyükdür. Çünki bu həm
də milli kimlik məsələsini özündə ehtiva
edir. O baxımdan milli mənlik şüurunun vəd
etdiyi fayda yetərincə müxtəlif və çoxşaxəlidir.
Yetər ki, onun prinsipial əsaslarını
qoruyub saxlaya, böyüməkdə olan gənc nəslə
aşılaya, çatdıra, təməl prinsiplərini
öyrədə biləsən. Ona görə
də sözügedən məsələnin cəmiyyətə
çatdırılmasında bütün vasitələrdən
istifadə etmək lazımdır. Müşahidələr
göstərir ki, sözügedən məfhumun
qavranılması gənclərin milli dəyərlərə
nə dərəcədə bağlı olması ilə
ölçülür. Aydın məsələdir
ki, bunun üçün də birinci növbədə ailədə,
məktəbdə, ictimaiyyətdə müvafiq mühit
olmalıdır. Çünki milli mənlik
şüuru özünüdərk deməkdir. Milli özünüdərk deyəndə ilk növbədə
insan bağlı olduğu tarixi kökü, milli mənsubiyyətini,
Vətəninin tarixini bilməli və dərindən təhlil
etməyi bacarmalıdır. Hər bir gənc,
vətəndaş dərk etməlidir ki, hansı Vətəni,
milləti, milli xüsusiyyətləri təmsil edir. Eyni zamanda, milli dəyərlərin tarixin hansı mərhələlərindən
keçdiyini bilməlidir. Bunula paralel vətənpərvərlik
məfhumu var ki, onun mahiyyəti Vətənə məhəbbət
və öz şəxsi maraqlarını Vətən yolunda
qurban verməyə əsaslanan emosional bağlılıqdan
ibarətdir. Bu bağlılıq həm də
mənsub olduğu millətin etik, mədəni, siyasi və
tarixi xüsusiyyətlərinə arxalanan milli hissiyyat və
milli qürur kimi hallanır. Burada Vətənin
xarakteri, mədəni incilərini qorumaq da vətənpərvərlik
keyfiyyətinə aiddir. Bu hissin tarixi
kökündə min illər boyu yaşamış, möhkəmlənmiş,
öz ana torpağına, dininə və adət-ənənələrinə
bağlanmış dövlətçilik durur. Etiraf edilməlidir ki, ulu öndərin vətənpərvərlik
təlimi çox mühüm dəyərə malikdir.
Qeyd edək ki, milli mənəvi dəyərlərimizin
bir hissəsi olan əxlaq məsələləri də həmişə
aktuallıq kəsb edib.
Ekspert
Mütəllim Rəhimli deyib ki, ölkəmizdə siyasi
partiyaların ictimai fikirə təsir mexanizmləri və
imkanları zəiflədikcə vətəndaşların baş
verən prosesləri özlərinin təhlil edərək
adekvat nəticələr çıxarması yaranmış
situasiyada alternativ axtarışlarının nəticəsi
kimi meydana çıxır... Belə bir dönəmdə
müstəqillik dövrünün məhsulu olan, fəal vətəndaşların
toplaşdığı ictimai birliklərin – daha doğrusu,
qeyri-hökumət təşkilatlarının çəkisi
və rolu artmış olur. Dövlət
müstəqilliyinin əldə edilməsi ilə yalnız onu
öz yanında görən insanlar QHT-lərə güvənməkdədir.
Siyasi intriqaların cəmiyyəti cana
doydurduğu bir vaxtda köməyə ehtiyacı olanlara az-çox
əl tutmağa çalışan vətəndaş cəmiyyətinin
bu institutları ictimai fikrin inam bəslədiyi çevrələrdir:
“Əgər fikir versək, görərik ki, yeni müstəqillik
əldə etmiş ölkələrdə cəmiyyətlərə
Qərbin müdaxiləsi də məhz QHT sektorundan
başlayır. Qərbdə də, təbii ki,
bizim cəmiyyətlər üçün yeni yaranan, hələ
“çirkaba bulaşmamış”, mahiyyətcə də vəzifəsi
ictimai mənafeləri müdafiə etmək olan bu
qurumların fəaliyyətini və gücünü qiymətləndirirlər.
Lakin cəmiyyətin inamı və rəğbəti
sonsuz deyil. Ona görə, QHT-lər də
cəmiyyətin bu etibarından sui-istifadə edərək
özünü nüfuzdan salmamalıdır. Təəssüf ki, son vaxtlar vətəndaş cəmiyyətinin
klassik məzmun-mahiyyətini dərk edə bilməyən bəziləri
bu sahəyə eybəcərliklər gətirməkdədir.
Məsələ burasındadır ki, bu sfera nə
qədər qanunların gücü ilə tənzimlənsə
də, bir o qədər də yazılmamış qanunlarla
nizama salınır. Deməli, burada mənəvi,
əxlaqi kateqoriyalar kifayət qədər vacibdir və
üstünlük təşkil etməlidir. Vətəndaş cəmiyyətinin istər daxilində,
istərsə də onun cəmiyyətlə münasibətlərini
tənzimləyən əsas vasitələrdən biri əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətdir. Bu səbəbdən
də vətəndaş cəmiyyətinin aparıcı
fiqurlarının özləri kifayət qədər əxlaqlı,
milli-mənəvi dəyərlərə bağlı şəxslər
olmalıdır.
Ənənəvi cəmiyyətlərdə əxlaqi-mənəvi
mədəniyyətin formalaşması, mənəvi tərbiyə
funksiyasını din icra edir, ənənəvi cəmiyyətlərin
dağılması, demokratik, hüquqi dövlət və vətəndaş
cəmiyyətinin yaranması zamanı bu vəzifəni
rasional əxlaq yerinə yetirir.
Qeyd etmək
lazımdır ki, son dövrlərin diqqət mərkəzində
olan və həssas münasibətlə əhatələnən
vətəndaş cəmiyyətlərində
özünütənzimləyən münasibətlər
sistemi iki sferadan formalaşır: vətəndaş cəmiyyətlərini
təşkil edən fəal insanların özlərinin
davranışlar məcmusundan və onu izləyən vətəndaşlarla
münasibətlərin cəmindən.
Sistemin birinci tərəfi tələb edir ki, şəxs
özü əxlaqlı olmalıdır. Bu da başa
düşüləndir. Çünki cəmiyyətin
qayğıları ilə məşğul olan və fəaliyyət
sahəsi də təmənnasız xidmətə söykənən
insan başqa cür ola da bilməz. Ona görə, bu fəaliyyət sahəsi prinsipcə
özü yüksək əxlaq, mədəniyyət tələb
edir və bunlarla həmahəng fəaliyyətlə vəhdətdədir”.
Onuyn
fikrincə, insanlar çalışdıqları sahələrdəki
fəaliyyətləri ilə özləri üçün cəmiyyətdə
bir obraz formalaşdırmaqdadır: “Çox maraqlıdır
ki, son dövrlər köbələk kimi artan şou-biznes əhli,
müğənnilər haqda heç də yaxşı olmayan
ictimai fikir formalaşmaqdadır. Müğənni olmaq istəyirsənsə,
“səsin olması vacib deyil”, “həyat yoldaşından
boşanmalı”, “qısa geyinməli”, “dedi-qodulara
qoşulmalı” və “sponsor tapmalısan” fikirləri həqiqi
sənətkarları da hörmətdən salır. QHT liderləri bax bu cür ictimai qənaətdən
qorxmalı və ona rəvac verəcək hərəkətlərdən
uzaq olmalıdır. Əks halda onlar cəmiyyətə
təsir güclərini, mexanizmlərini itirmiş olarlar.
Sistemin ikinci tərəfinə, yəni vətəndaş
cəmiyyətinin liderlərinin insanlarla münasibətlərinə
gəldikdə isə burada düzgünlük, sözə
bütövlülük, ədalətlilik əsas dəyər
olmalıdır. Vətəndaş cəmiyyətinin liderləri
“almaqdan” deyil, “verməkdən” həzz almağı
bacarmalıdırlar. Onlar cəmiyyətə
daha çox fayda verəndə ləzzət
almalıdırlar, bu onların həyat meyarı
olmalıdır. Nəinki gördükləri
işin müqabilində daha çox maddi gəlirlər əldə
etdikdə sevinməlidirlər. Çox təəssüf
ki, biz son dövrlər bəzən bu tendensiya ilə
qarşılaşırıq. İmkan vermək olmaz ki,
QHT sektoru “qovulmuşların” at oynatdığı, dəyərlərin
alınıb-satıldığı alver məkanına, ara düzəldənlərin oylağına
çevrilsin.
Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, vətəndaş
cəmiyyəti institutlarının fəaliyyətinə
obyektiv qiymət verilməsi üçün cəmiyətin
özünün də əxlaqi-mədəni səviyyəsi
yetərli səviyyədə olmalıdır. Əhalinin mənəvi
səviyyəsi yüksək olmadıqda qanunların mahiyyəti,
onlara əməl olunmasının mədəniyyət
olduğu dərk olunmur. Bu zaman vətəndaş
cəmiyyətlərinin hərəkətləri də adekvat
başa düşülmür. Camaat ancaq
qadağa prinsipi ilə yaşayanda vəhşiləşmə,
mütiləşmə, şəxsiyyətsizləşmə
baş verir. Bu zaman əyrilik, qanunları
pozmaq qəhrəmanlıq, əxlaq, mənəviyyat isə
geridə qalmaq kimi qiymətləndirilir. Bir
sözlə, əhalinin keyfiyyəti aşağı
düşür. Vətəndaş cəmiyyəti
institutları cəmiyyəti məhz bu
çatışmazlıq sindromundan xilas etmək
üçün səfərbər olmalı, bilavasitə
daimi olaraq özünü təkmilləşdirməli, əxlaqi-mənəvi
dəyərlərə bağlılığını
artırmalıdır. Aparılan maarifləndirmə
işlərinin əsas hədəfi də buna yönəlməlidir.Ona
görə də ilk növbədə özlərinin
davranışlar sistemi yüksək əxlaq normaları
çərçivəsində olmalıdır. Çünki hələ vaxtilə dahi sərkərdə
Napaleon deyirdi ki, ən yaxşı əmr şəxsi
nümunədir. Ona görə də vətəndaş
cəmiyəti institutlarının cəmiyyətə dediklərini
öz əməlləri təsdiq etməli, bunlar arasında zərrə
qədər də olsa fərq olmamalıdır”.
O, əlavə
edib ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında
QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının
yardımı ilə həyata keçirilən layihələrin
də əsas qayəsini cəmiyyətin və qeyri-hökumət
təşkilatlarının fəaliyyətinin əxlaq
qaydalarına uyğunlaşdırılması təşkil
etməlidir. Yəni elə layihələr həyata
keçirmək lazımdır ki, insanlar qanunların tələb
etdiyi qadağa prinsipi ilə deyil, əxlaq normalarının
verdiyi icazə sistemi ilə münasibətlərini tənzimləsinlər.
Əli
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 27 avqust.- S.7.