Milli mənəvi dəyərlər və
vətəndaş cəmiyyəti
Bəşər mədəniyyəti tarixinin
araşdırılması sahəsindəki
qazanılmış təcrübələr sübut edir ki,
insanların mənəviyyatı, əxlaqi normaları və
baxışları ilə bağlı olan milli-mənəvi dəyərlərin
yaradıcısı xalqdır. Təbiətin hər
bir xalqa bəxş etdiyi ən qiymətli miras onun milli-mənəvi
dəyərləridir. Bu səbəbdən
də hər şeydən əvvəl və hər sahədə,
o cümlədən mədəniyyət siyasəti sahəsində
mədəniyyətin təsbiti mövzusuna üstünlük
verilməlidir. Milli-mənəvi dəyərlər
gələcək nəsillərə daha da zənginləşdirilmiş
halda ötürülməlidir. Şübhəsiz
ki, mədəniyyət dəyişmədən və zənginləşdirilmədən
varlığını qoruya bilməz. Bu məqsədlə
müasir mədəniyyət siyasətində yaradıcı
və qurucu səciyyəli hər cür fəaliyyət təşviq
edilməli, yeni qabiliyyətlərin kəşf edilməsi,
istiqamətləndirilməsi, dəyərləndirilməsi fəaliyyətlərinə
mühüm əhəmiyyət verilməlidir.
Hazırda Azərbaycan xalqının milli şüuruna
ciddi təsir göstərən faktorlar arasında
qloballaşma prosesi xüsusi yer tutur. Bir çoxları
hesab edirlər ki, qloballaşmanın əsas ideyaları
modernləşmə, postmodernləşmə, demokratiya,
liberalizm və vətəndaş cəmiyyətidir. Fikrimizcə, bütün bunlar Azərbaycan vətəndaşının
təfəkküründə yaxşı halda beynəlmiləl,
pis halda isə kosmopolit şüur formalaşdara bilər.
Bu ideyaların tətbiqi zamanı irqindən,
dinindən asılı olmayaraq bütün insanların
hüquq və azadlıqları önə çəkildiyi
üçün millilik arxa plana keçirilir. Xüsusilə, son zamanlar vətəndaş cəmiyyəti,
çoxmədəniyyətlilik, informasiya cəmiyyəti,
tolerantlıq anlayışlarının qloballaşma prosesinin
tərkib hissəsi kimi təbliği çox
düşündürücüdür. Bizə
elə gəlir ki, qloballaşma prosesi anlamında
aldadıcı və zahirən müsbət görünən
(məsələn, fərdin azadlığı millətin və
dövlətin azadlığında üstündür)
ideyaların içində şüurlarımıza yeridilən,
ancaq milli və dini mənəviyyatımıza uyğun olmayan
məsələlərdə son dərəcə diqqətli
olmalıyıq.
Ona görə də, Azərbaycanda qloballaşmanın
geniş yayıldığı, modern və vətəndaş
cəmiyyətinin qurulmasına çağırışlar
edildiyi bir dövrdə, islamçılıq və
türkçülüyün də nə qədər
vacibliyi məsələsinin xüsusi maraq doğurması təbiidir. Ümumiyyətlə,
qloballaşma prosesində «üçlüyə» (türkləşmək,
islamlaşmaq və müasirləşmək) münasibətdə
iki əsas baxış var: 1) Qərbyönlü vətəndaş
cəmiyyəti, modernləşmə «üçlüy»ə
nisbətən daha vacibdir; 2) Qərbyönlü vətəndaş
cəmiyyəti quruculuğu, modernləşmə nə qədər
zəruri olursa-olsun, «üçlük» onun kölgəsində
qalmamalıdır.
Deməli, bu gün də milli şüurun
formalaşmasında ən azı ikitərəfli mübarizə
gedir. Bu mübarizədən hansının qalib
çıxması ilə milli şüurun formalaşması
prosesi yeni bir çalar daşıya bilər. Daha doğrusu, əgər vətəndaş cəmiyyətinin,
modernləşmənin «üçlük»dən daha vacib
olması qənaətinə gəlinərsə, yaxud da gəlinirsə
bu zaman milli şüurun öz mahiyyətindən xeyli dərəcədə
kənara çıxması baş verə bilər. Çünki vətəndaş cəmiyyəti
üzərində formalaşan şüur daha çox beynəlmiləl,
müəyyən mənada kosmopolit şüurdur. Digər tərəfdən, vətəndaş cəmiyyətinin
özünə olan münasibət və onun tətbiqi
forması birmənalı deyildir. Belə
ki, sözün həqiqi mənasında vətəndaş cəmiyyəti
modeli uyğulanarsa, müəyyən mənada o, milli
şüurla uzlaşdırıla bilər. Ancaq bu formal şəkildə baş verərsə məsələ
tamamilə başqa rəng alar.
Millət
vəkili Fazil Mustafa qeyd edib ki, Azərbaycanda milli-mənəvi
dəyərin özü ciddi təhlil edilməlidir:
"Çünki elə məsələlər var ki,
onların heç dəyər kateqoriyasına aidiyyəti
yoxdur. Sadəcə ənənədir. Amma elə dəyərlərimiz də mövcuddur
ki, onların yaşaması keçmişə sayğı
baxımından vacibdir. Eləsi də var
ki, sadəcə bu günə lazımdır. Bu 3 kateqoriyanı ayırd etmədən milli-mənəvi
dəyərlər haqqında danışmaq çətindir.
Bizdə bəzən elə şeylər dəyər
sayılır ki, onun insanlara heç bir faydası olmur. Məncə, cəmiyyətimizdə bu təhlilin
doğru aparılmasına ehtiyac duyulur. Azərbaycan
cəmiyyəti adət- ənənə və milli-mənəvi
dəyər adı altında sırınmış bir
çox amillərdən uzaqlaşmalıdır. Yeni bir cəmiyyət formalaşmalıdır. Bunun üçün də təfəkkürümüzdə
yeni təftiş aparılmalıdır”.
Milli-mənəvi
dəyər, müasirlik arasındakı vəhdətə gəlincə,
deputat söyləyib ki, insan cəmiyyət üçün yalnız
səmərəli olanı mənimsəməlidir:
"Faydalı olan da elmdir. Elm deyil, saxta diplom
varsa, bunun insanlarımıza heç bir əhəmiyyəti
olmayacaq. Baxın, hamının diplom
alması artıq bir ənənəyə çevrilib. Amma düşünmürlər ki, görək o
diplomun altında hansı bilik yatır. Ona
görə də Avropa və Amerikanın gəlib
çıxdığı texnoloji inkişafa şərik
olmaq lazımdır. Müasirlik budur.
Mənəvi dəyərlərlə
bağlı bizdə o fikir var ki, guya, bizim ailə sütunumuz
Avropa ailəsindən daha böyükdür. Amma hazırda Azərbaycanın ailə sütunu tam
deformasiyaya uğrayıb. Əslində
Avropa ailəsi daha müstəqil və öz dəyərlərinə
sadiq ailəyə çevrilib. Bu səbəbdən
düşünürəm ki, boşuna öyünmək əvəzinə,
faydalı ola biləcək faktorları mənimsəyib,
boşluqlarımızı ortadan qaldırmalıyıq”.
Onu da qeyd edək ki, vətəndaş cəmiyyətinin
mövcud olduğu bir çox Avropa ölkələrində,
o cümlədən ABŞ-da milli və dini dəyərlərin
yenidən dirçəldilməsinə cəhd başa
düşüləndir. Çünki onlar anlayırlar ki, insan nə
qədər dəyərli olursa olsun, fərd nə qədər
azadlıqlara sahib olursa olsun milli və dini dəyərlərdən
uzaqlaşdıqca özgələşir. Özü
də bu özgələşmə, yəni fərdin milli mənsubiyyətdən
və dini dəyərlərdən uzaqlaşması, onun beynəlmiləl-kosmopolit
(dünya vətəndaşı) bir şəkilə girməsindən
çox ən adi insani keyfiyyətlərdən mərhum olunması
ilə nəticələnir. Vaxtilə eyni
hadisələr uydurma kommunizm dövründə
yaşandı. Ruslar kommunizm məfkurəsi
adı altında qeyri-rusları, xüsusilə türk-müsəlman
xalqları milli və dini kimliklərdən
uzaqlaşdırmağa çalışdılar və müəyyən
qədər də bunu bacardılar. Bunula
da, türk-müsəlman xalqları daha çox özgələşməyə
məruz qaldılar. Buna əks reaksiyanın nəticəsi
kimi Çingiz Aytmatov «Gün var əsrə bərabər»,
Oljes Süleymonov «Az-ya», Bəxtiyar Vahabzadə
«Latın dili», «Gülüstan» əsərlərini
yazdılar.
Azərbaycan
Gənclərinin Avropaya İnteqrasiyası Təşkilatının
(AGAT) sədri Gülsel Səfərova bildirib ki, indiki halda gənclər
milli-mənəvi dəyərləri müxtəlif layihələr
həyata keçirməklə, müzakirə və seminarlar
etməklə qoruya bilərlər: "Eyni zamanda gənclik
öz gündəlik həyatında bu dəyərləri tətbiq
etməli və digərlərinə örnək
olmalıdır. Bu baxımdan vacibdir ki, gənclərimiz
intellektual, dünyagörüşlü və vətənini
sevən olsun. Müasirləşmə yeni
innovativ biliklərə yiyələnmə, intellektuallıq və
mövcud şəraiti dəyərləndirməkdir. Bu
baxımdan müasirləşmənin milli-mənəvi dəyərlərə
təsiri yalnız müsbət ola bilər.
Çünki müasirləşmə
özü-özlüyündə bir inkişafdır. Bu inkişaf isə milli-mənəvi dəyərləri
inkar etmir. Cəmiyyətimizdə bəzən
stereotip və milli dəyərləri qarışıq salma
hallarına rast gəlinir. Halbuki bunlar fərqli
məsələlərdir. Ona görə də
mənəvi və milli dəyərlərimizin düzgün
şəkildə təbliğatı çox zəruridir.
Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin
bu istiqamətdə daha çox layihələr həyata
keçirməsini təklif edirəm. Çünki
vətəndaş cəmiyyəti xalqın içindədir,
cəmiyyətin nümayəndələrinə
yaxındır.
G.Səfərovanın
qənaətincə, xalqımız artıq əsrlər boyu
milli-mənəvi dəyərlərimizi nəsildən-nəslə
ötürür və qoruyur: "Dünya dəyişir, onun
tələbləri və perspektivləri də dəyişir.
Qloballaşan dünyada milli-mənəvi dəyəri
qorumaq kimi məsələlər başqa şəkil
alır. Bu gün ölkəmiz Avropaya
inteqrasiya edir, beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunur,
dünya birliyində öz mövqeyini gücləndirir.
Belə olduqda xalqımız üçün
vacib olan milli-mənəvi dəyərlər artıq yeni mərhələyə
keçir. Burada artıq yeni informasiya vasitələri,
əsasən informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının rolu
böyükdür. Düşünmürəm
ki, nə vaxtsa bu mədəniyyət mövcud olmasın.
Biz, Avropa məkanına məhz həmin dəyərlərimizlə
maraqlıyıq. Dəyərlərimizi
qorumaq və ona sahib çıxmaq hər ölkə vətəndaşının
borcudur”.
Media və
Təhsil İnnovasiyalar Mərkəzinin rəhbəri Səidə
Quliyeva isə bildirib ki, hər bir vətəndaş cəmiyyəti
institutları milli-mənəvi dəyəqlərin
qorunmasında əhali arasında maarıfləndirici iş
aparmalıdır: “Bu gün dünya qloballaşır. Bu qloballaşma Azərbaycanda gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə
böyük təsir göstərir. Məqsədimiz
sağıam gənc nəsil yetişdirməkdir. Bunun üçün isə əsas vəzifəmiz
milli mənəvi və əxlaqi dəyərlərin qorunub
saxlanmasında onların yanlarında olmaqdır. Düzdür, bu gün bir çox QHT-lər Azərbaycan
Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi
Şurasının ildə iki dəfə ayırdığl
qrantlar müqabilində milli mənəvi dəyərlərimizin
qorunması və inkişaf etdirilməsi məsələləriylə
bağlı layihələr həyata keçirirlər. Amma bu nunla işimizi bitmiş hesab etmək olmaz.
Layihə müddəti bitdikdən sonra da biz
öz gücümüz hesabına bu işi davam etdirməliyik”.
Sosioloq
Əhməd Qəşəmoğlu hesab edir ki, hüquqi
dövlətdə əxlaqi-mənəvi mədəniyyət
məsələləri çox vacibdir: "Əxlaqi, mənəvi
vəziyyəti lazımi səviyyədə olmayan dövlət
hüquqi dövlət ola bilməz. Bu təkcə mənim gəldiyim qənaət deyil.
Şərq fəlsəfəsində bu məsələlərə
münasibət min illərdir ki, bildirilib. Şərq
mədəniyyətinin də elmi, idraki nüvəsində bu
prinsiplər dayanır. Təəssüf ki, şərq
siyasətçiləri, din xadimləri bu müdrikliyin
xalqın mənəviyyatına keçmə mexanizminin
yaranmasına mane olublar. Əhalinin mənəvi
səviyyəsi yüksək olmadıqda qanunların mahiyyəti,
onlara əməl olunmanın mədəniyyət olduğu dərk
olunmur. Camaat ancaq qadağa prinsipi ilə
yaşayanda vəhşiləşmə, mütiləşmə,
şəxsiyyətsizləşmə baş verir. Bir sözlə, əhalinin keyfiyyəti
aşağı düşür. Təəssüf
ki, indi bizdə bu sahədə ciddi problemlər
yaşanmaqdadır. Xalqın əsrlər
boyu formalaşmış əxlaqi-mənəvi dəyərləri
ciddi aşınmaya məruz qalıb. Fikir verin, məsələn,
ailə zəminində qətl hadisələri nə qədər
artıb! Elə başqa sahələrdə də.
Buna televiziyalar, sosial mühit, rüşvətxorluq
hallarının yayılması və s. hallar səbəb
olur. Ona görə də böyük
potensialımızın formalaşmaqda olan vətəndaş
cəmiyyətinə ötürülməsində problemlər
yaşanmaqdadır. Zənnimcə, hər
bir milli, müstəqil dövlətin ən mühüm vəzifələrindən
biri də əxlaqi-mənəvi məsələlərə
diqqətin artırılmasıdır”.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 28 avqust.- S.13.