Müşfiq poeziyasının dayaq
nöqtəsi
Ah, bu uzun sevda yolu, vurulurmu başa,
könül…
Böyük Arximed “mənə istinad nöqtəsi verin, Yer kürəsini yerindən oynadım” demişdi. Uluları ulu edən məhz onun istinad etdiyi nöqtədir. Kökü torpaqda olmayan ağac boy ata bilməz. Yazılı ədəbiyyatın kökü, dayaq nöqtəsi məhz insan nəslinin əsrlər boyu yaradıb cilaladığı, yüzilliklərin sınağından çıxardığı folklordur. Bu xəzinədən yerli-yerində bəhrələnən sənətkarların yaradıcılıq taleyi həmişə uğurlu olub. Azərbaycan poeziyasının əvəzsiz simalarından biri, istedadı ilə taleyi arasında böyük uçurum olan ölməz M.Müşfiq poeziyasının dayaq nöqtəsi birinci növbədə onun parlaq istedadı idisə, bunun ikinci qanadı şairin klassik poeziyamıza aşinalığı ilə bərabər, xalqının əsrlər boyu yaradıb cilaladığı, yüzilliklərin sınağından çıxartdığı folkloruna bələdliyi idi.
Mikayıl Müşfiq poeziyasının folklor qaynaqlarına müraciətin özü əlvandır. Bu əlvanlıq bir tərəfdən folklor nümunələrini şairin özünəməxsus ifadə tərzi ilə əsərlərinə daxil etməsi, canlı xalq dilindən gərəyincə faydalanması ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən də onun poeziyasının forma və vəzninin xalq ədəbiyyatına yaxınlığı ilə bağlıdır. Şifahi poeziyamızın ən dərin, incə hisslərini ifadə edən bayatıdan istər formaca, istərsə də məzmunca təsirlənmə yolu ilə Müşfiq poeziyasında klassik nümunələr yaranıb.
Xalqda məşhur
bir bayatı var:
Göy
üzü damar-damar,
Göydən yerə nur damar.
Könül
var ki, şüşədir,
Sən
sındırsan, kim yamar?
Bu
bayatının M.Müşfiq şeirinə necə qida
verdiyinə diqqət yetirək:
Bir od düşdü buluduna,
Yandı könlüm eşq oduna.
Qaldın
hicran umuduna,
Ey qırılan şişə könül.
Məlum bayatı örnəyində könül
rübabını kökləyən Müşfiqin
yaratdığı bu poetik nümunə qarşıdakı
bayatının təkrarı olmayıb ondakı bədii sirlərin
şeirə köçməsidir. Canlı xalq dilində, el arasında
“qurban olum”, “dərdin alım”, “başına dönüm” kimi
şirin münasibət bildirən ifadələr çox
işlənir. M.Müşfiq poeziyasında bu ifadə olduqca
poetik mənalandırılır, fikir və emosiya ilə
yüklənir, şair nəfəsi ilə cana
gəlir. Şair xəlqi ruhlu tək bir ifadə ilə
köklənib, öz sözünün bədii-poetik aləmini
yaradır:
Bilməm
neyçün məni atmış, unutmuş,
Əhdi-peymanına qurban olduğum.
Yoxsa,özgəsinə üzünü tutmuş,
Yeni sevdasına qurban olduğum.
Milli bədii zəminə əsaslanan Müşfiq
poeziyasında xalq əfsanələri, rəvayətləri,
süjet və əhvalatlar, nağıl, dastan, aşıq sənətinin
cizgiləri güclü və qabarıqdır. Onun
poeziyasındakı xəlqilik də məhz bununla
bağlıdır. Qədim Səbayel
şəhəri haqqında elmi məlumatlarda bu şəhər
“Qala”, “Karvansara” adlandırılır və Səbayelin dəniz
altında qalmasının səbəbləri izah olunur. Azərbaycanda Abşeron
yarımadasında Səbayel adlı bir şəhərin
olması, sonradan isə suların altında qalması
haqqında xalq əfsanələri də mövcuddur. M.Müşfiqin “Çoban” poeması qədim Səbayellə
bağlı əfsanədən istifadə ilə
yazılıb.
Bu əfsanədə deyilir ki, çox qədim zamanlarda
Abşeron civarında Səbayel adlı bir şəhər
varmış.
Bu şəhərin ən səfalı bir yerində
Xəzərə baxan gözəl bir mənzərəli
sarayda Quş xan adlı bir hökmdar yaşayırmış.
Hökmdar Quş xan bir gün sarayı tikən
ustadan soruşub ki, bu saraydan daha gözəlini, daha mükəmməlini
yarada bilərsənmi? Ömrünü,
gününü sənət yolunda fəda etmiş qoca memar
deyir ki, bu saraydan daha gözəlini, daha mükəmməlini
də yarada bilərəm. Qoca memarın
cavabından darılan xan cəllada əmr edir ki, memarın
boynu vurulsun. Qısqanc xan
düşünür ki, memar ətraf xanlara mənimkindən
daha yüksək görünən saray tikəcək. Bu səbəbdən də memarın
ölümünə hökm verir.
Quş xanın Mərcan adında gözəlliyi dillərə
dastan bir qızı varmış. Quş xan
qızına gələn bütün elçilərdən
qızın neçə xalı olduğunu soruşar,
heç kəs cavab verə bilməz. Xan
qızı Mərcanın gəzdiyi dağ-dərələrdə
Dəmirdaş adlı bir çoban da varmış. Bir gün Mərcan öz dəstəsi ilə gəzməyə
çıxır və uzaqdan qaval səsi eşidir.
Əmr edir ki, o qavalı kim
çalırsa, onu tapıb gətirsinlər. Çobanı
tapıb gətirirlər. Mərcan Dəmirdaşı
görüncə onun simsiyah gözlərindən atəş
çıxır. Çobanın
yamaqlı üst-başına baxır və qaval
çalmağı kimdən öyrəndiyini soruşur.
Niyə qəmli nəğmələr
çalır? Onun qavalında nəşə
yoxdurmu?
Çoban deyir ki, qəmli nəğmələr Səbayel
mahalının el nəğməsidir. Dəmirdaş
xatırlayır ki, bu yerlərin namərd xanı ova
çıxarkən şikarı Qorxmaz adlı çoban olur,
məsum, yetim qızları qaçırır, çox
günahlar işlədir. Bu qəmli
şikəstələr də bəlkə bu səbəbdəndir.
Mərcan bütün varlığı ilə
çoban Dəmirdaşı sevir, elçi gəlməsini
istəyir. O, xallarının sayını Dəmirdaşa
dediyi üçün Quş xana Dəmirdaş xalların
sayını deyir. Quş xan qızını
çobana vermək istəmir, ona tələ qurur. Dəmirdaşla Mərcan qaçır. Quş xandan narazı olan insanlar Quş xanı
öldürürlər, amma nə qədər axtarsalar da
çoban Dəmirdaşla Mərcanı tapa bilmirlər.
Dənizin üzərində bir tutam
saçın üzdüyünü görüncə məsələdən
agah olurlar. Quş xanın törətdiyi
haqsızlığa Xəzər də dözmür. Bir gün qabarıb qanadlarını açır,
Quş xanın məskənini silmək üçün
coşur, dalğalanır, köpürüb Səbayeli
boğur. Səbayel sular altında
qalır.
Bu bir əfsanədir,
nağıldır, fəqət,
Tarixdə azmıdır böylə həqiqət.
Tarixdə dağılan saraylar azmı?
Döyüşdə pozulan alaylar azmı?
Azmı
yoxsulların çəkdiyi səflər,
Basılan tərəflər, basan tərəflər?
Bağışla, oxucum, sual olarmı?
Həqiqət olmasa, xəyal olarmı?
(M.Müşfiq)
Folklordan əfsanə, rəvayət, nağıl
süjetlərinin əxz edilməsi ədəbiyyatda isifadə
olunan yaradıcılıq xüsusiyyətidir. Bu Nizami Gəncəvidən
bu günə qədər davam edən xalq şifahi bədii
sözü ilə ənənəvi bağlılıqdır.
M.Müşfiqin folklor motivləri əsasında
belə bir poemanı yazması şairin
yaradıcılığındakı xəlqilik problemi ilə,
bu problemə təsir göstərən əsas qaynaqlardan
biridir. Mikayl Müşfiq xalqdan eşitdiyi
bir rəvayət vasitəsilə tarixi canlandırır, əfsanəvi
Səbayel şəhəri haqqında fikir yaradır. M.Müşfiqin poemasının süjetinə daxil
etdiyi əfsanə Səbayel şəhəri haqqındakı
əfsanələrdən biridir.
1920-ci ildə “Qurtuluş” (¹2) jurnalında Mirzəbala Məmmədzadə
Səbayel şəhəri haqqında bir əfsanə
toplayıb çap etdirmişdi. Əfsanədə
deyilir ki, Bakı xanı qonşu Səbayel xanından
çox çəkirdi. O dövrdə Səbayel şəhəri
bir tərəfdən Bayıl, o biri tərəfdən Nargin,
bu yandan isə Zığı birləşdirirdi. Səbayel xaqanına tabe olan adamlar qorxu nə
olduğunu bilməyən cəngavərlər idi. Onlar tez-tez Bakı xanlığına hücum edər,
onun əhalisinin var-yoxunu talayıb gedərlərmiş.
Bakı xanı bu əzabdan yaxa qurtarmaq
üçün adlı-sanlı, bilikli adamları bir yerə
toplayıb, onlardan məsləhət istəyir. Uzun məşvərətdən sonra belə qərara
gəlirlər ki, Bakı xanı Səbayel xanıyla qohum olsun.
Onun qızını öz oğluna almaq məqsədilə
Bakı xanı bir neçə adamı qiymətli sovqatlarla Səbayel
xanının yanına elçi göndərir. Səbayel
xanı bu gözlənilməz söhbətdən sonra əsəbi
halda cavab verir ki, Narginlə Bayıl, onlarla bir yerdə
Zığ adası yox ola bilər, ancaq bu
iş düzələ bilməz. Elçilər
geri dönür. Qızğın Xəzər
dənizi lərzəyə gəlir. Zığla
Bayıl və Nargin adasını su basır, Səbayel şəhəri
öz əhalisi ilə su altında qalır, çox az adam xilas ola bilir. Səbayel
xanı bu hadisədən sonra Bakı xanına pənah gətirir.
M.Müşfiq Səbayel şəhəri
haqqındakı xalq arasında dolaşan qədim əfsanələrdən
birindən istifadə edərək şəhər və onun
insanları haqqında “Çoban” adlanan bir poetik nümunə
yaratmışdır. Poemada M.Müşfiq Səbayel
haqqındakı əfsanələrdə ön plana
çıxan ictimai əsarət və haqsızlıqları
da nəzmə çəkib, folklor süjetinin poemada ictimai
ideyanın ifadəsinə xidmət etməsinə nail olub.
O, əsərində folklordan özünəməxsus şəkildə
faydalanıb, əsərini məzmun, ideya, fikir və obrazlarla
zənginləşdirib.
Nağıllar M.Müşfiqin bəhrələndiyi,
ilham və fikir əxz etdiyi folklor aləmindən biridir. Azərbaycan
nağılları adətən “biri varmış, biri
yoxmuş” nağıl açarı, nağıl
yaraşığı, nağıl təkərləməsi
ilə başlayır. M.Müşfiqin xalqdan alıb onu
poeziyanın dilinə çevirdiyi “Şəngül,
Şüngül, Məngül” nağılı xalq
nağıl ifadə tərzini müasir ifadə formasına
çevirməyin nümunəsi olmaqla, xalqımızın
yaratdığı nağıldan istifadə, bunu yenidən
işləmə yolu ilə milli özünəməxsusluğu
qoruyub saxlamağın nümunəsidir:
Biri
varmış, biri yoxmuş,
Məzlumların dərdi çoxmuş.
Saqqallı
bir keçi varmış,
Gəzdiyi yer qayalarmış.
…Onun
üç yavrusu varmış:
Biri Şəngül,
biri Şüngül,
Biri də balaca Məngül.
M.Müşfiqin “Kəndli və ilan” poemasınında
da xalq nağılından süjet əxz edilib. Bu poemada qədim
Azərbaycan nağıllarındakı ideya, humanizm ənənələri,
hadisə və epik süjet önə alınıb,
nağıl motivi poemanın əsas ana xəttini təşkil
edib. M.Müşfiqin xalq
nağılının süjetinə əsaslanaraq
yazdığı bu poema şairin folklordan bəhrələnməyində
yüksək sənətkarlıq ifadəsidir. M.Müşfiq poeziyası xalqımızın əsrlər
boyu işlətdiyi milli vəzn və şəkil əsasında
yüksəlib, təşəkkül tapıb. Onun poeziyası məhz milli şeirin ənənələrini
dərindən mənimsəməklə, bu ənənələrə
yaradıcı, cəsarətli münasibətlə boy
atıb inkişaf edib. Onun aşıq poeziyasının
qoşma, gəraylı və b. formalarına müraciəti
bu baxımdan qanuni və təbii haldır.
“Koroğlu”
dastanına məxsus bir gəraylının M.Müşfiq
poeziyasına gətirdiyi hərarətə diqqət yetirək:
Budu, gəldi
havadarım,
Dur, başına dolan, könül.
Zimistanda
dövr eylədin,
Yaz, bahara boyan, könül.
(“Koroğlu” dastanından.)
M.Müşfiqdə:
Ah, bu uzun
sevda yolu,
Vurulurmu başa, könül.
Nişal
aldım, kaman atdım,
Dəydi oxum daşa, könül.
Vaxt olub ki, müasirlik forma yeniliyində
görülüb, ənənəvi xalq şeiri
formalarından istifadə etmək köhnəlik əlaməti
sayılıb.
Belə fərz edilirdi ki, köhnə forma
köhnə məzmuna gətirib çıxarır. Ona görə də mütləq yeni forma yaratmaq
lazımdır. Yeni inqilabi mədəniyyət
üçün xalq şeiri ənənələri
lüzumsuz hesab edilirdi. Milli heca vəzninin
doğmalığını qoruyub saxlayan bir sıra
müasirləri kimi M.Müşfiqin də heca vəznli
şeirləri bir daha sübut etdi ki, milli zəmindən, milli
bədii ənənədən ayrılmaqla böyük poeziya
yaratmaq qeyri-mümkündür. Müşfiqin
heca vəznli şeirləri göstərdi ki, müasir məzmunu
ənənəvi formalarla da vermək mümkündür.
Bu formanın özü də duz-çörək
qədər müqəddəsdir. Hüseyn Arifin dediyi
kimi “Min yenilik yatır köhnə ürəkdə, yenilik
axtarma duzda-çörəkdə”.
M.Müşfiq poeziyasında yaranan neçə-neçə
yaddaqalan şeir nümunələri xalq poeziyasının
qoşma, gərayı forması üstündə köklənib,
daha doğrusu, bu şeirlər şifahi poeziyamızın
ovqatından doğub. Şairin “Məhəbbət”, “Maral”, “Söylə”,
“Neçin gəlmədin?”, “Küsmərəm”, “Yaşa
könül!”, “Ürək”, “Sənə qurban” və b.
şeirləri nümunə gətirilə bilər.
Maarifə Hacıyeva
professor
Xalq Cəbhəsi.-
2015.- 29 avqust.- S.14.