Azərbaycan Səfəvi
dövlətinin siyasi tarixi
1548-ci ildə 3-cü dəfə Azərbaycana hücum edən Sultan I Süleyman Təbrizi aldı, lakin yenə də Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədi və ölkəni tərk etdi. 1550-ci ildə I Şah Təhmasib sultana elçi göndərərək sülh təklif etdi, amma sultan yenə də bu təklifi qəbul etmədi. Belə olduqda şah 1552-ci ildə Van, Qars, Vostan və Ədilçəvazı ələ keçirdi. Şahzadə İsmayıl Ərzurum yaxınliğında İsgəndər paşanı məğlub etdi və Ərzurumu tutdu. Sultan I Süleyman 1554-cü ildə sonuncu dəfə Azərbaycana hücum etdi, ancaq bu dəfə də uğur əldə edə bilmədi. Əhalinin müqaviməti, Qızılbaşların ardıcıl qələbələri sultana Azərbaycanı ələ keçirməyə imkan vermədi və 1555-ci ildə Amasyada Osmanlı-Səfəvi sülh müqaviləsi bağlandı. Müqaviləyə görə şərqi Anadolu, İmeretiya, Quriya, Ərəb İraqı Osmanlıya, Kartli, Kaxetya və Mesxiya Azərbaycan Səfəvi dövlətinə verildi.
1578-ci ildə Qızılbaşlar İmamqulu xan Qacarın rəhbərliyində Çıldır düzündə Osmanlıları qarşıladılar. Ancaq Qızılbaşlar məğlub olaraq Qarabağa çəkildilər.
Osmanlı ordusunun rəhbəri Lələ paşa 1578-ci ildə Tiflisi ələ keçiridi və Alazan çayını keçdi. Ancaq o burada Qızıbaşlarla qarşılaşdı. Çayın sahilində baş verən döyüşdə Osmanlılar məğlub oldular, amma Qızılbaşlar Şirvanı tərk etdilər və Qarabağa çəkildilər. Bunu fürsət bilən Lələ paşa Şirvanı ələ keçirdi. 1579-cu ildə Krım tatarları Şirvana soxuldular, lakin Mollahəsənli adlı yerdə məğlub olaraq qaçdılar. 1583-cü ildə Qızılbaşlar Məşəl savaşında məğlub oldular və Şirvan tamamilə Osmanlılara keçdi, həmin il Fərhad paşa tabeliyindəki əsgərlərə Çuxursəədi ələ keçirdi.
1587-ci ildə Şah Məhəmməd Xudabəndi (1578-1587-ci illər) öldü və oğlu Abbas (1587-1629-cu illər) taxta çıxdı. I Şah Abbas 1590-cı ildə Osmanlıyla İstanbul sülh müqaviləsini imzaladı. Müqaviləyə görə Kartli, Kaxetya, Mesxetya, Şirvan, Qarabağ, Çuxursəəd bəylərbəylikləri və Təbriz bəylərbəyliyinin qərbi Osmanlıya verildi.
Şah Abbas sülh müqaviləsindən sonra orduda islahatlara başladı. Ordu islahatı 10 il davam etmişdi. Bu müddətdə hətta özbəklər, moğollar hücum edib ölkənin bəzi bölgələrini ələ keçirsələr də Şah Abbas islahat başa çatanacan dözmüşdür.
Qulam qoşunu tərkibində 15 minlik süvari hissələri vardı. Onlar muşketlərlə silahlanmışdı. Bu, o dövrdə dünyada ən böyük süvari hissələri idi. Bundan başqa ayrıca artilleriya hissələri yaradılmışdı. Döyüşdə 500-ə qədər topdan istifadə edilirdi. Orduda Qızılbaşlarla yanaşı tüfəngçi, topçu və qulamalar adlanan birliklər yaradılır. I Şah Abbas böyük tikinti işləri apardı, bəzi şəhərləri vergidən azad etdi. Şah Abbas hakimiyyətə gələn zaman ölkədə vəziyyət çox gərgin idi. Qərbdə osmanlılarla müharibə zamanı, şərqdən imperiyaya qarşı əfqanlar təhlükə yaratmışdır. I Şah Abbas hakimiyyətə gəldikdən sonra qətiyyətli addımlar ataraq, imperiyanı bu çətin vəziyyətdən çıxara bildi.
İstanbul (1590) sülh müqaviləsindən dərhal sonra 1593-cü ildə Azərbaycanın qızılbaşlara tabe edilən Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ, Lənkəran vilayətləri, Qızılüzən və Kür çayları arasında yerləşən geniş ərazidə Azərbaycan bəylərbəyliyi yaratdı. 1595-ci ilə qədər bəylərbəyliyin qoşunu 10 min idi və “Azərbaycan qoşunu adlanırdı”. Bununlada I Şah Abbas Azərbaycanın bütövlüyünü, qızılbaşların himayəsindəki ərazidə onun vüqarlı adını qorudu, onun Səfəvilər dövlətinə mənsub olması fikrinini sönməyə qoymadı.
1598-ci ildə Şah Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürtdü. 1603-1639-cu illərdə Səfəvi-Osmanlı arasındakı müharibənin 3-cü mərhələsi olmuşdur. 1603-cü ildə o, Təbrizi də geri aldı və Osmanlıların qüvvəsini darmadağın etdi. Həmin il Şah Abbas Cənubi Azərbaycanı azad edərək Ordubadı, Culfanı, Naxçıvanı da geri qaytardı. 1604-cü ildə İrəvanı, 1605-ci ildə isə Şirvanın çox hissəsini ələ keçirdi. Bundan sonra Şah Abbas Gəncəni (1606), Şamaxını (1607), Bakını və Dərbəndi (1607) geri aldı. 1603-1607-ci illərdə bütün Azərbaycan torpaqları Osmanlılardan alındı. Lakin müharibə hələ davam edirdi. 1612-ci ildə Sərab sülhü bağlandı. Bununla da 1555-ci ildəki Amasiya sülhünün şərtləri bərpa edildi. 1622-1623-cü illərdə Bağdad, Kərbəla, Nəcəf, Kərkük və başqa şəhərlər də Azərbaycana qatıldı.
I Şah Abbasdan sonra I Şah Səfi hakimiyyətə
(1629-1642) gəldi. O, Bağdadı
itirdikdən sonra
1639-cu ildə Qəsri-Şirin
sülhünü bağladı
və Amasiya sülhünün şərtləri
yenə də bərpa edildi. Qəsri-Şirin sülhü Səfəvi-Osmanlı
münasibətlərini bir
müddət nizama saldı.
Uzun müddət
Səfəvi-Osmanlı müharibələri
Səfəvi dövlətini
zəiflətmişdir. Rusiya isə
Cənubi Qafqazı işğal etmək və Xəzər dənizini özünün
daxili gölünə
çevirmək planını
həyata keçirməyə
başlayır. Beləki, 1722-ci ildə Rusiya, 1723-cü ildə Osmanlı Səfəvilərə qarşı
müharibəyə başladı.
Bununlada yüz minlələ insanın ölümünə
səbəb olan on üç illik müharibəsi başladı.
Rusiya
1722-1723-cü illərdə apardığı hərbi
əməliyyatlar nəticəsində
Dərbənd, Bakı,
Lənkəran, Rəşti
- Xəzər dənizinin
Səfəvilərin nəzarətində
olan sahillərini ələ keçirdi.
1723-1726-cı illərdə
Osmanlıların apardığı
hərbi əməliyyatlar
nəticəsində Çuxursəəd,
Qarabağ, Təbriz, Həmədan bəylərbəylikləri
ələ keçirdi.
Artıq
Səfəvilərin tam çökdüyünü
zənn edən həmin dövlətlər
Səfəvilər dövlətinin
ərazisini öz aralarında bölüşdürdülər.
Bu hadisələr baş verən zaman Səfəvilərdə
şah II Təhmasib
(1722-1732-ci illər) hakimyyətdə
idi. O, bu vəziyyətdən çıxmaq
üçün Fətəli
xan Qacarı qorçubaşı təyin
etdi. Fətəli xan Qacarın
rəhbərliyi ilə
keçirilən hərbi
əməliyyatlar nəticəsində
müəyyən ərazilər
geri alındı.1726-cı ildə digər qızılbaş sərkərdəsi
Nadir xan Əfşar ordunun komandanlarından biri oldu. Onlar birgə çox uğurlu əməliyyatlar
keçirdilər. 1726-ci
ildə Nadir xan şah II Təhmasib tərəfindən qorçubaşı
təyin edildi. 1728-1729-cu illərdə Nadir xan əfqanları məğlub edərək
İsfahanı, Kirmanı,
Xorasanı geri aldı. 1729-cu ildə Damğan döyüşündə əfqanları
məğlub etdikdən
sonra bütün Xorasanı azad elədi. Nadir xan1730-cu ildə Osmanlılara qarşı hərbi əməliyyatlara başladı.
Həmin il
Həmədan, Marağa,
Təbriz və digər ərazilər geri alındı. Amma əfqanların Herata hücum etdiyini eşidən Nadir xan Osmanlılara qarşı apardığı əməliyyatları
təxirə salıb,
Əfqanlara qarşı
yürüş etdi.
Öz nüfuzunu qaldırmaq istəyən Şah II Təhmasib Nadir xanı gözləmədən Osmanlılara
qarşı əməliyyata
başladı. Amma məğlub
edildi və geri alınmIş əraziləri itirdi.
1732-ci ildə şah Osmanlı ilə Kirmanşah sülhünü
(1732-ci il 16 yanvar) bağladı. Nadir xan hərbi
yürüşdən qayıdandan
sonra şah II Təhmasibi hakimyyətdən
saldı və Kirmanşah sülhünü
tanımadı. Səfəvilərin
əvvəliki qüdrətini
bərpa etdiyini görən Rusiya 1732-ci ildə Rəşt sülhü (1732-ci il 21 yanvar) ilə Kür çayından cənubda
olan əraziləri Səfəvilərə geri
qaytardı. Nadir xanın 1733-1735-ci illərdə
apardığı əməliyyatlar
nəticəsində Bağdad,
Üçmüədzindöyüşlərində
Osmanlı məğlub
edildi və 1723-cü
ildən Osmanlı tərəfindən işğal
edilmiş ərazilər
geri alındı.
Nəhayət 1735-ci ildə Gəncə
sülhü ilə Rusiya tərəfindən,
elə həmin ildə Osmanlı ilə bağlanan sülh müqaviləsi nəticəsində işğal
edilmiş bütün
torpaqlar Səfəvilərə
geri qaytarıldı.
Bütün bu qələbələr
Nadir xanın ordu içərisində şöhrətini
artırmış oldu. 1736-cı ilin yazında Nadir xan Əfşar Səfəvilər sülaləsinin
sonuncu nümayəndəsi
III şah Abbası hakimiyyətdən saldı
və özünü
şah elan etdi. Bununla Azərbaycanda yeni
bir sülalənin –
1736-1747-ci illəri əhatə
edən Əfşarlar
sülaləsinin hakimiyyəti
başladı.
Səfəvi dövləti Azərbaycan
Türk dövləti
olmasını təsdiqləyən
tarixi faktlardan bir qisminin üzərində
dayanaq: Rusiya alimi V.V.Bartold sülalənin banisi Şeyx Səfiəddin və onun nəslindən
bəhs edərkən
göstərirdi ki, Ərdəbil şeyxləri,
şübhəsiz, fars deyil, türk mənşəlidirlər.
İ.P.Petruşevski də
eyni fikri söyləmişdir: “İlk
Səfəvi şeyxləri
Ərdəbildə yaşamışlar,
onların doğma dili Azərbaycan dili olmuşdur”.
Səfəvilər dövlətinin Azərbaycan
dövləti olduğuna
sübut edən mühüm amillərdən
biri də verilən fərmanların
və diplomatik yazışmaların Azərbaycan
dilində olmasıdır. Buna sübut
olaraq tapılmış
əsl sənədləri
göstərmək olar:
1.Şah İsmayılın Musa Durgutoğluna fərmanı.
2. Şah Təhmasibin
II Sultan Səlimə məktubu.
3.Osmanlı sultanı Süleyman Qanuninin Şah I Təhmasibə məktubu. 4. Şah I Təhmasibin Zeynalabidin Əli Əbdi bəyin “Təkmilatül-əxbar”
əsərinin yazılması
haqqında fərmanı.
5. Məhəmməd Xudabəndinin Osmanlı sultanı III Sultan Muradın
sərkərdəsi Fərhad
Paşaya məktubu.
6. Şah I Səfinin Avstriya imperatoru və Macarıstan kralı II Ferdinanda məktubu. 7. Şah I Səfinin Rusiya çarı Mixail Romanova məktubu. 8. Şah II Abbasın Şirvan bəylərbəyisi
Hacı Mənuçöhr
xana məktubu. 9. Şah Sultan Hüseynin Sakson şahzadəsi və Polşa kralı Fridrix Avqusta məktubu və s.
Səfəvilər dövlətinin qurucusu şah I İsmayılın
ana dili Azərbaycan türkcəsi
olmuşdur. O, bu dildə “Xətai” təxəllüsü ilə
şerlər yazmışdır.
Elə dövlətin də rəsmi dili Azərbaycan türkcəsi
olmuş, saray əhli, eləcə də dövlətin hərbi və dini xadimləri bu dildə danışmışlar.İsgəndər
bəy Münşi yazır ki, Şah İsmayılın
Türkcə yazmaqda böyük təbi vardı. Bir müddət Səfəvi
dövlətində yaşamış
Alman səfiri Adam Olyari yazır: “Türk dili İsfahanda o qədər əhəmiyyətə malikdir
ki, orada çox nadir hallarda farsca bir söz
eşidirsən”.
Səfəvi hökmdarları:
1. I Şah İsmayıl (1501-1524)
2. I Şah Təhmasib (1524-1576)
3. II Şah İsmayıl (1576-1577)
4. Şah Məhəmməd Mirzə
(Xudabəndi) (1578-1587)
5. I Şah Abbas (1587-1629)
6. I Şah Səfi (1629-1642)
7. II Şah Abbas (1642-1666)
8. Şah Süleyman (1667-1694)
9. Şah Hüseyn (1694-1722)
10. II Şah Təhmasib (1722-1732)
11. III Şah Abbas (1732-1736)
Abışov
Vaqif
Xalq
Cəbhəsi.- 2015.- 1 dekabr.- S.7.